هرچقدر ارزش چیزی در نزد کسی بیشتر باشد، آن مسئله برایش مهم‌تر و بالطبع استرس‌زاتر می‌شود. کودکان و نوجوانان زمان زیادی از وقتشان را در مدرسه سپری میکنند و بخش زیادی از هویت و عزت‌نفسشان را از آنجا می‌گیرند. پس استرس مدرسه در کودکان و نوجوانان چیز عجیب‌وغریبی نیست. آن‌چه اهمیت دارد، مدیریت استرس مدرسه است تا به‌جای پیامدهای منفی، منجربه نتایج مثبت شود و عملکرد تحصیلی دانش‌آموزان را بهتر کند. والدین و معلمان در مدیریت و درمان استرس کودکان و نوجوانان نقش پررنگی دارند؛ اما چگونه؟ بیایید این مسئله را بادقت و جزئیات کامل بکاویم.
علائم استرس مدرسه
واکنش‌های کودکان و نوجوانان به استرس معمولا در 4دسته‌ی کلی قرار می‌گیرند:
- علائم هیجانی مانند ناراحتی، وحشت، نوسان خلقی و خشم‌گرفتن،
- نشانه‌ها شناختی مثل دودلی، عدم تمرکز، نشخوارهای فکری و فراموشکاری کودک،
- علائم جسمانی مانند تعریق، افزایش ضربان قلب، سرخ‌شدن صورت، معده‌درد و سردرد،
- و واکنش‌های رفتاری مثل گریه کودک، گوشه‌گیری، تکانشگری و پرخاشگری کودک.
اما علاوه‌بر این علائم عمومی استرس مدرسه در کودکان و نوجوانان، واکنش‌های منحصربه‌فرد کودکان و نوجوانان به استرس مدرسه متفاوت هستند:
علائم استرس کودکان در مدرسه
اکثر بچه‌های دبستانی برای فرار از استرس شدید مدرسه با رفتارهای زیر واکنش نشان می‌دهند:
افزایش ترس های کودکانه
وقتی ذهن کودک از چیزی ترس برش می‌دارد، این ترس به زمینه‌های دیگر نیز گسترش پیدا می‌کند. استرس مدرسه باعث می‌شود که بچه‌ها بیشتر احساس ترس و اضطراب کنند. به‌همین‌دلیل، ترس از مدرسه‌رفتن ممکن است باعث افزایش ترس‌های کودکان شود. افزایش این ترس‌ها و اضطراب‌ها هم به‌نوبه‌ی‌خود منجربه بروز علائم سندروم خستگی مزمن در کودکان و نوجوانان مانند سردرد و معده‌درد می‌شود.
کابوس‌های شبانه
نگرانی‌های دوران کودکی معمولا خود را در کابوس‌ها نشان می‌دهند. با افزایش اضطراب مدرسه در بچه‌های دبستانی، آن‌ها وارد خیال‌بافی‌هایشان می‌شوند و به افزایش کابوس شبانه در کودکان می‌انجامند.
منفی‌گرایی
اضطراب و اجبار مدرسه‌رفتن باعث بالاآمدن لجبازی کودک می‌شود. آن‌ها ممکن است نسبت‌به همه‌ی صاحبان قدرت از جمله والدین و معلمان حس بدی پیدا کنند و از در نافرمانی وارد شوند.
تمارض
برخی از بچه‌های دبستانی برای اینکه به مدرسه نروند، خودشان را به مریضی می‌زنند و به تمارض کودک متوسل می‌شوند.
گوشه‌گیری و رفتارهای قهرآلود
بچه‌ها وقتی استرس می‌گیرند، خلق‌وخوی تندی پیدا میکنند. برای بچه‌های دبستانی سازگاری با چالش‌های مدرسه ازجمله صبح زود بیدارشدن سخت است و کلافه‌شان می‌کند. بنابراین بعید نیست که هنگام بروز استرس مدرسه، با رفتارهایی مانند گوشه‌گیری، کم‌حرفی و بهانه‌گیری کودک مواجه شوید.
خجالتی‌بودن کودک
کودکان خجالتی و درون‌گرا از مکان‌های عمومی مانند مدرسه به‌دلیل افزایش تعاملات اجتماعی بدشان می‌آید. آن‌ها از اینکه مجبورند در جلوی جمع صحبت کنند و با دیگران ارتباط بگیرند، احساس اضطراب میکنند.
علائم استرس مدرسه در نوجوانان
در دوران نوجوانان هم‌سالان و دوستان اهمیت زیادی پیدا میکنند. بنابراین، نداشتن دوست خوب در مدرسه مهم‌ترین نشانه‌ی استرس نوجوانان از مدرسه‌رفتن است. استرس از رفتن به مدرسه در نوجوانی می‌تواند با علائم دیگری نیز همراه باشد:
- غیبت‌‌های مکرر
- سوء‌مصرف مواد
- گوشه‌گیری نوجوان
- افت تحصیلی دانش‌آموز به‌طور ناگهانی
- نگرانی از آینده‌ی تحصیلی و قبولی در کنکور
- نافرمانی و بروز علائم اختلالات رفتاری تخریبی
- ابتلا به اختلالات خوردن مانند بی‌اشتهایی عصبی
- وقت‌گذرانی زیاد در فضای مجازی و رسانه‌های اجتماعی
علل استرس مدرسه
براساس پژوهش‌ها، نزدیک به دوسوم کودکان به‌صورت روزانه استرس مدرسه را تجربه میکنند. موارد زیر جزو رایج‌ترین عوامل استرس‌زای مدرسه‌اند:
فشار تکالیف و تعهدهای درسی
برای بچه‌ها که تا چندی قبل مسئولیت و تعهد خاصی نداشته‌اند، پایبندی به تکالیف سفت‌وسخت مدرسه کار سختی است. آن‌ها از خودکنترلی و قدرت برنامه‌ریزی کافی برای مدیریت زمان برخوردار نیستند و اغلب برای انجام تکالیف سنگین مدرسه وقت کم می‌‌آورند. اضطراب امتحان و کمشدن نمرات هم از دیگر عوامل استرس‌زای مرتبط با تعهدات مدرسه است.
ابتلا به اختلال‌های اضطرابی
پژوهش‌ها حاکی از این است که از هر 6کودک 5-16ساله، یک‌نفرشان سلامت روان نامطلوبی دارد. همچنین یک‌سوم نوجوانان، علائمی مانند عصبانیت، تحریک‌پذیری، تمرکز ضعیف و اختلال خواب را نشان می‌دهند که ناشی از اضطراب است. مشکلات سلامت روان باعث تشدید استرس مدرسه در کودکان و نوجوانان می‌شود.
شخصیت و طرز رفتار معلمان
شخصیت معلم‌ها و شیوه‌ی کلاس‌داری‌شان از مهم‌ترین عوامل در اضطراب مدرسه بچه‌ها است. اگر معلم شخصیتی خشک و تحکمی داشته باشد بالطبع فضای احساسی کلاس با ترس و استرس همراه خواهد بود. ازسوی‌دیگر، مهربانی و همدلی معلم با نیازها و عواطف شاگردان، حس شادی و نشاط می‌پراکند.
شرایط محیطی کلاس
هرچه تعداد دانش‌آموزان یک کلاس و دیگر عوامل مزاحم مانند سروصدای خارجی بیشتر باشد، بچه‌ها حس استرس بیشتری می‌گیرند. علاوه‌بر این، حس کلافگی معلمان از ناتوانی در رسیدگی به نیازهای تمام شاگردان به کل کلاس سرایت می‌کند و فضا را ملتهب می‌کند.
مواجهه با قلدری در مدرسه
تجربه‌های محیطی منفی مثل قلدری در مدرسه و مسخره شدن کودک، باعث ترس کودک از دیگر بچه‌ها می‌شود و آن‌ها را از رفتن به مدرسه می‌ترساند.
علل استرس کودکان برای مدرسه
مثل علائم، علل استرس رفتن به مدرسه هم در کودکان تاحدودی با نوجوانان متفاوت است. در ادامه به‌صورت خلاصه علل استرس کودکان در مدرسه را بیان می‌کنیم:
انتظارات والدین از کودک
افکار و نگرانی‌های بچه‌های دبستانی به‌شدت تحت‌تاثیر والدینشان است. آن‌ها دنبال کسب اعتبار از جانب والدین هستند و دوست ندارند پدر و مادرشان را ناامید کنند. اگر والدین انتظارات تحصیلی زیادی از کودکان داشته باشند، آن‌ها از شکست‌خوردن و رفتن به مدرسه می‌ترسند. پس حتما مراقب باشید که شبیه والدین سمی و والدین هلیکوپتری با فرزندتان رفتار نکنید.
کمبود وقت برای بازی و تفریح
برنامه‌های درسی سنگین و کلاس‌های فوق‌برنامه‌ی پرفشار، باعث زده‌شدن برخی بچه‌های دبستانی از درس و کلاس می‌شود. اگر بچه‌ها زمان کافی برای بازی و تفریح نداشته باشند، بروز مشکلاتی مانند سندروم خستگی مزمن اجتناب‌ناپذیر است.
مشکلات خانوادگی
چالش‌های خانوادگی مانند:
- دعوای والدین در حضور کودک،
- جدایی و طلاق والدین،
- مرگ فردی عزیز،
- مسئولیتهای زیاد مانند مراقبت از خواهر و برادر کوچک‌تر،
باعث افزایش استرس کودک می‌شود و دیگر جنبه‌های زندگی او مانند عملکرد تحصیلی‌اش را هم مختل می‌کند.
علل استرس مدرسه در نوجوانان
نوجوانان حدود 12سالگی وارد متوسطه‌ی اول می‌شوند. همیشه گذر از یک‌مقطع به مقطع بعدی استرس‌زاست. شوک اول، دقیقا همین‌جا و هنگام انتخاب رشته نهم به نوجوانان وارد می‌شود. عوامل دیگر استرس رفتن به مدرسه در نوجوانی را در ادامه بیان می‌کنیم:
نگرانی درباره‌ی آینده‌ی تحصیلی
نوجوانان کم‌کم باید به فکر انتخاب رشته دانشگاه بیفتند. آن‌ها باید برای کنکور و امتحانات نهایی برنامه بریزند و از بین بی‌شمار رشته‌ی دانشگاهی، یکی را برگزینند. این مسائل به‌شدت استرس‌زا هستند و فکر درس و مدرسه را برای نوجوانان دشوار می‌سازند.
فعالیت‌های فوق برنامه
برخی نوجوانان در کنار انجام تکالیف مدرسه:
- خودشان را برای کنکور هم آماده میکنند
- و شاید به‌سراغ المپیادهای دانش‌آموزی یا دیگر مسابقات بروند.
همه‌ی این کارها زمان اضافه‌ای را از نوجوانان می‌گیرد و فشار و استرس درسی بیشتری به آن‌ها وارد می‌کند. فشارهایی که نتیجه‌اش زده‌شدن از درس و دامن‌زدن به استرس مدرسه است.
مقایسه‌ی خود با دیگر هم‌کلاسی‌ها
خودآگاهی زیاد نوجوانان آن‌ها را مدام به مقایسه‌‌کردن وا می‌دارد. بحث رقابت تحصیلی برای موفقیت در کنکور و انتخاب رشته‌ی دانشگاه باعث می‌شود که نوجوانان نتوانند روی عملکرد خودشان تمرکز کنند. آن‌ها با مشاهده‌ی عملکرد تحصیلی دیگر هم‌کلاسی‌ها و اطرافیان، احساس جاماندن میکنند و استرس می‌گیرند.
درمان استرس مدرسه
هدف نهایی این مقاله، ارائه‌ی راهکارهایی برای کمک به درمان استرس مدرسه در کودکان و نوجوانان است. راهکارهای زیر در مدیریت استرس رفتن به مدرسه برای تمام سنین مفید هستند:
گفت‌وگو درباره‌ی عوامل استرس‌زای مدرسه
بچه‌ها از مهارت کلامی کافی برای ابراز احساسات و عواطفشان برخوردار نیستند. صحبت و به‌اصطلاح تخلیه‌ی هیجانی، بهترین راه برای کاهش استرس است. پس در قدم اول، سر گفت‌وگو را با فرزندتان باز کنید و دغدغه‌هایش را از زبان خودش بشنوید. این مسئله باعث افزایش همدلی شما با نگرانی‌های کودک و نوجوان می‌شود. دریافت همدلی آن هم از جانب والدین و معلمان، به‌خودی‌خود تاثیر زیادی بر کاهش استرس مدرسه‌رفتن در کودکان و نوجوانان دارد.
پیشنهاد مطالعه: آموزش ابراز احساسات به کودکان
اجتناب از قضاوت و تخطئه
کار شما همدلی با احساسات کودک و نوجوان است، نه سرزنش و نصیحت و قضاوت او! سعی کنید وارد دنیایش شوید و از نگاه او، نگرانی‌هایش را ببینید و بشنوید. خیلی از وقت‌ها، کودک فقط یک‌نفر را می‌خواهد که حرف‌هایش را بشنود و احساساتش را تصدیق کند. پس حداقل در مراحل اولیه‌ی گفت‌وگو، هرگز به‌سراغ حل مسئله نروید و فقط شنونده‌ای همدل باشید.
صحبت از تجربه‌های شخصی
بچه‌ها به‌شدت تحت‌تاثیر افکار خود و نزدیکانشان هستند. اگر از تجربه‌های استرس‌زای خودتان در مدرسه بگویید، کودک خودش را تنها نمی‌بیند. او وقتی متوجه شود که دیگران هم احساسی شبیه به او را تجربه میکنند یا کرده‌اند، کمتر احساس تنهایی می‌کند و راحت‌تر با استرس‌هایش کنار می‌آید. همچنین این صحبت‌ها باعث می‌شود تا استرس را مسئله‌ای طبیعی بداند و از آن غول نسازد.
تمرکز بر مثبت‌اندیشی
این را همیشه به خاطر بسپارید که نگاه فرزندتان به شما است. اگر شما نسبت به تکالیف، نمره‌ها و دیگر مسئولیتهای مدرسه استرس نگیرید، فرزندتان هم کمتر دچار استرس می‌شود. اصلا استرس یعنی منفی‌نگری! کودکان مضطرب مدام با خودش می‌گوید:
- «اگه نمره‌م کم بشه چی؟»
- «اگه تکالیف رو اشتباه انجام داده باشم چی؟»
شما با مثبت‌اندیشی‌تان باید بذر این افکار منفی کودک را خاموش کنید تا درگیر استرس شدید نشود.
ورزش و فعالیت بدنی
ورزش و فعالیت بدنی برای کودکان از عوامل بسیار مهم در کاهش استرس است. پس حتما زمانی روزانه برای فعالیت بدنی در نظر بگیرید تا هم سرحال و بانشاط به مدرسه برود و هم بهتر چالش‌های تحصیلی را مدیریت کند.
تشویق به تفریح و وقت‌گذاشتن برای علایق
متاسفانه عواملی مثل کمال‌گرایی در درس خواندن و برنامه‌های درسی فشرده، برای برخی از کودکان و نوجوانان زمان تفریح نمی‌گذارد. فشردگی برنامه‌های درسی، بچه‌ها را فرسوده و مضطرب می‌کند. تفریح و گردش و انجام کارهای موردعلاقه، از راهکارهای مفید برای درمان استرس هستند. پس حتما برنامه‌ی سفر و تفریح بریزید و هرازگاهی فرزندتان را از زیر فشار درس و مدرسه بیرون بکشید.
آموزش مهارت مدیریت زمان به کودک و نوجوان
همان‌طور که پیش‌تر گفتیم، بچه‌ها در مدیریت زمان و انجام به‌موقع تکالیفشان ضعیف‌اند. وقتی هم به مهلت انجام کارها نرسند، استرس می‌گیرند. بنابراین، آموزش مهارت‌های خودمدیریتی برای دانش‌آموزان به آن‌ها در مدیریت بهتر برنامه‌های درسی‌شان کمک می‌کند. این مهارت‌های به بچه‌ها کمک میکنند تا:
- برای فعالیت‌هایشان برنامه بریزند.
- اهداف واقع‌بینانه تعیین کنند.
- تکالیف سخت و مطالعه برای امتحانات را به وظایف کوچک و قابل‌انجام تبدیل کنند.
کمک گرفتن از مشاور و روان‌شناس مدرسه
روان‌شناسان مدرسه اطلاعات کامل و دقیقی درباره‌ی استرس‌های بچه‌ها در مدرسه دارند. اگر متوجه علائم استرس شدید و نشانه‌های نیاز فرزند به روان‌شناس کودک در فرزندتان شدید، بهتر است از یک متخصص دراین‌باره کمک بگیرید.
درمان استرس کودکان در مدرسه
باتوجه به حساسیت‌های کودکان، در ادامه مهم‌ترین نکات برای کاهش استرس رفتن به مدرسه در بچه‌های دبستانی را به‌صورت موردی بیان می‌کنیم:
- برنامه‌ی روزانه‌ی منظم برای درس، بازی و کارهای شخصی فرزندتان بریزید، زیرا بی‌نظمی به‌شدت آزارشان می‌دهد.
- محیطی ساکت آرام فراهم کنید، زیرا بچه‌های دبستانی با کوچک‌ترین سروصدایی حواسشان پرت می‌شود.
- تاجایی که به استقلال کودک ضربه نخورد، در انجام تمرین‌ها و تکالیف مدرسه کمکش دهید.
- مراقب خواب کودکان باشید، چون آن‌ها نمی‌توانند کم‌خوابی را تحمل کنند.
- با جایزه دادن به کودک و تشویق او، از تلاش‌هایش قدردانی کنید.
- هرگز از روش‌هایی مانند سرزنش و تنبیه کودک استفاده نکنید.
- از مقایسه عملکرد تحصیلی فرزند با دیگران اجتناب کنید.
درمان استرس مدرسه در نوجوانان
راهکارهایی که بیش‌ازهمه در کاهش و درمان استرس مدرسه‌رفتن در نوجوانان موثراند:
نقش پشتیبان و مربی بگیرید
نوجوان‌ها از اینکه والدین و معلمان مدام در کارهایشان دخالت کنند، بدشان می‌آید. پس تاجایی که راه دارد، انتخاب‌ها را به خودشان واگذار کنید و فقط درصورت لزوم و ترجیحاً در نقش مشاور و پشتیبان، راهنمایی‌های لازم را به نوجوان ارائه دهید.
نحوه‌ی مقابله با فشار هم‌سالان را آموزش دهید
فشار هم‌سالان و چالش‌های روابط دوستانه تاثیر زیادی بر استرس‌های مدرسه در سنین نوجوانی دارد. برای مدیریت این چالش‌ها به نوجوان کمک کنید تا یاد بگیرد:
- جرات‌مندانه حرف‌هایش را بزند و اجازه‌ی سوءاستفاده ندهد.
- برای روابط دوستانه‌‌اش مرز و محدودیت بگذارد و گرفتار دوستان ناباب نشود.
راهبردهای کاهش استرس را تمرین کنید
برای مدیریت استرس راهکارهای زیادی وجود دارد که اکثر نوجوان‌ها یا آن‌ها را نمی‌شناسند یا در به کار بردنشان ضعیف‌اند. این راهکارها را خودتان اجرا کنید و به فرزندتان هم بیاموزید:
- تمرین تنفس عمیق و تکنیک‌های آرام‌سازی عضلانی (ریلکسیشن)
- نوشتن احساسات و نگرانی‌ها به‌صورت روزانه
- شکستن وظایف بزرگ به بخش‌های کوچک
- وقت‌گذاشتن برای استراحت و تفریح
درباره‌ی مقابله با قلدری در مدرسه توضیح دهید
مشکلاتی مانند قلدری و دعوا در مدرسه در بین دانش‌آموزان نوجوان زیاد اتفاق می‌افتد. پیش از آنکه با چنین مشکلی مواجه شوند، با آن‌ها صحبت کنید و شیوه‌ی مقابله با دعوا در مدرسه را یادشان بدهید.
حمایت، حمایت و حمایت
نوجوان‌ها به حمایت زیادی نیاز دارند. آن‌ها باید نقش و جایگاه خودشان را در دنیا مشخص کنند و زمینه‌ی حرکت در جهت رسیدن به اهدافشان را فراهم سازند. در طول این سال‌ها آن‌ها استرس‌های زیادی را تجربه میکنند و بهترین دوای مدیریت و درمان این استرس‌ها که بیشترشان تحصیلی هستند، حمایت‌کردن و توجه به نیازهای اساسی نوجوان است.
سخن پایانی
بسیاری از کودکان و نوجوانان در سال‌های مدرسه دچار استرس می‌شوند. نگرانی‌های آن‌ها به‌دلایلی مختلفی ازجمله فشار درس‌ها، انتظارات تحصیلی والدین و معلمان، خجالتی‌بودن، نگرانی از آینده‌ی تحصیلی و استرس امتحانات برمی‌گردد. خودِ دانش‌آموزان کنترل کمی بر مدیریت این عوامل دارند و درنتیجه، نقش والدین و معلمان در این زمینه پررنگ می‌شود. اولین قدم برای کمک بچه‌های مضطرب، همدلی با آن‌هاست تا بدانند که تنها نیستند. حمایت، آموزش مدیریت زمان و برنامه‌ریزی درسی، تمرین تکنیک‌های کاهش استرس و برقراری تعادل بین درس و تفریح، از دیگر راهکارهایی است که تاثیر زیادی در کنترل استرس مدرسه دارند.
سوالات متداول
- چرا کودکان از رفتن به مدرسه استرس می‌گیرند؟
برنامه‌ی درسی سنگین، زمینه‌ی ابتلا به اختلالات اضطرابی، طرز برخورد معلم‌ها با شاگردان، شلوغی کلاس، آزارواذیت کودک در مدرسه، انتظارات زیاد والدین، نگرانی از کمشدن نمره‌ها و آینده‌ی تحصیلی از مهم‌ترین علل استرس مدرسه‌رفتن هستند. - چگونه استرس مدرسه را در کودکان درمان کنیم؟
آموزش مدیریت زمان و برنامه‌ریزی، کمک در انجام تکالیف سخت، گفت‌وگو و همدلی با احساسات کودک، خواب کافی، افزایش زمان بازی و تفریح و کمک‌گرفتن از روان‌شناس کودک در این زمینه موثر هستند. - برای درمان استرس مدرسه در نوجوانان چه کنیم؟
نوجوان‌ها بیش از هرچیزی به حمایت و همدلی نیاز دارند. بهترین کاری که می‌توانید برای فرزند نوجوانتان انجام دهید این است که در نقش مشاور و پشتیبان ظاهر شوید و در مواقع لزوم، به او در انجام کارها و مسئولیت‌هایش کمک کنید.
