لاک‌پشت که اصلا از هزارپا ایراد نگرفته بود، بلکه حتی در نامه‌اش او را تشویق هم کرد: «ای هزارپای بی نظیر! من یکی از تحسین‌کنندگان پروپاقرص رقص شما هستم و می‌خواهم از آن سر در بیاورم. آیا اول پای ۲۲۸ و بعد پای شماره ۵۹ را بلند می‌کنید؟ یا رقص را ابتدا با بلندکردن پای شماره ۴۹۹ شروع می‌کنید؟…» پس به‌نظرتان چرا هزارپا دیگر نتوانست مثل قدیم برقصد؟ بله؛ چون بعد از این نامه، او زیادی به حرکات پاهایش در طول رقص فکر می‌کرد و چگونه عمل‌کردن را از یاد برده بود! ریشه اضطراب اجتماعی در نوجوانان هم شبیه داستان هزارپا و لاک‌پشت حسود است و به مشکلاتی مانند گوشه گیری نوجوانان منجر میشود؛ اما چطور؟
اضطراب اجتماعی در نوجوانان چیست؟
در حضور دیگران کمی احساس خجالت، استرس و خودآگاهی‌داشتن طبیعی و حتی مفید است. این احساس جلوی تپق‌زدن‌ها و لغزش‌ها یا بی‌ادبی‌های ما را می‌گیرد. اما نوجوانان زیادی خودآگاهند و این خودآگاهی، آن‌ها را به سرنوشت هزارپای رقاص قصه گرفتار می‌کند. نوجوانان در محیط‌های اجتماعی خیلی زود دست‌وپای‌شان را گم می‌کنند و به حالتی شبه پانیک دچار می‌شوند. به‌صورت کلی، یکی از علل اضطراب در نوجوانان همین خودآگاهی بیش‌ازحدشان است.
انواع اضطراب اجتماعی در نوجوانان
تقسیم‌بندی‌های زیادی از این اختلال صورت گرفته است، اما در کلی‌ترین دسته‌بندی به 2 نوع خاص و منتشر تقسیم میشود:
- اضطراب اجتماعی خاص: از یک یا تعداد محدودی موقعیت استرس می‌گیرند؛ مثلا برخی از نوجوانان فقط در زمان ارائه‌دادن مضطرب می‌شوند.
- اضطراب اجتماعی منتشر: تقریبا در تمام زمینه‌ها و موقعیت‌های اجتماعی دچار اضطراب می‌شوند.
علائم اختلال اضطراب اجتماعی در نوجوانان
اضطراب اجتماعی چیزی بیش از خجالت‌کشیدن ساده یا سرخ‌وسفید‌شدن گهگاهی است. شدت آن به‌حدی زیاد است که عملکرد را تخریب می‌کند و به مشکلاتی مانند احساس تنهایی در نوجوانان دامن می‌زند. آن‌ها در تعامل با اعضای خانواده و دوستان نزدیک خوبند، اما در ملاقات با افراد جدید، صحبت در گروه و ارائه کلاسی، خیلی زود دستپاچه می‌شوند. نوجوانان مبتلا به اختلال هراس اجتماعی دارای علائم زیر هستند:
- سرخشدن، عرق‌کردن، لرزش دست‌وپا، افزایش ضربان قلب، سرگیجه، تنش عضلانی و حالتی شبه اسهال در موقعیت‌های اجتماعی
- ترس از قضاوتشدن توسط دیگران (گاهی حتی قضاوت‌های خوب هم مضطرب‌شان می‌کند)
- مشکل در زمینه‌های ارتباطی مانند دوست‌یابی در مدرسه و حفظ دوستان
- احساس اضطراب هنگام مواجهه با افراد دیگر (خصوصا افراد ناآشنا)
- خودداری از حضور در مکان‌های عمومی یا موقعیت‌های اجتماعی
- تحمل ناراحتی یا خودآگاهی آزاردهنده هنگام حضور در جمع
- احساس نگرانی از روزها یا هفته‌ها قبل از رویدادی عمومی!
- خودخوری و خودانتقادی بعد از تعاملات اجتماعی
- چالش در صحبت و برقراری تعامل با دیگران
- ترس از خجالتزده شدن در جمع
چرا اکثر نوجوانان در حضور دیگران مضطرب می‌شوند؟
دیوید الکایند مفهومی جدید به‌نام اعتقاد به تماشاچیان خیالی را وارد روان شناسی تربیتی نوجوانان کرد. بر اساس این مفهوم، گویی نوجوان سر صحنه تئاتر است و همه حاضران در جمع، تماشاگران بازی او هستند. انگار زیر تیغ جراحی منتقدان سینما گیر افتاده است و باید برای تک‌تک اعمال و رفتارش پاسخگوی خاص‌وعام باشد. این باور، انرژی زیادی از نوجوان می‌گیرد زیرا او باید مدام مراقب رفتار و گفتارش در حضور دیگران باشد، تا مبادا سلاخی شود!
دلایل اضطراب اجتماعی در نوجوانان
عواملی منجر به دامن‌زدن به اعتقاد به تماشاچیان خیالی و نگرش منفی نوجوانان نسبت به تعاملاتی اجتماعی میشود. این عوامل را بشناسید و مدیریت‌شان کنید:
سبک فرزند پروری
سبک فرزند پروری ناسالم با پیامدهای منفی زیادی بر سلامت روان و رشد اجتماعی فرزندان همراه است. پرورش فرزندی مقتدر کار آسانی نیست و گاهی والدین، خواسته یا ناخواسته، راهکارهای اشتباهی را برای تربیت فرزندان برمی‌گزینند. به‌عنوان مثال، انتقادهای بیش‌ازحد والدین سمی بر عزتنفس فرزندان تاثیر منفی می‌گذارد و خودانتقادگری را در آن‌ها افزایش می‌دهد.
عوامل زیستی و ژنتیکی
اگر یکی از والدین به اختلالات خلقی مبتلا باشد، احتمال ابتلای فرزندانش به مشکلاتی مانند اضطراب اجتماعی و افسردگی در نوجوانی افزایش می‌یابد. برهم‌خوردن تعادل انتقال‌دهنده‌های عصبی مغز مانند افزایش آدرنالین و کاهش سروتونین نیز در بروز این اختلال موثرند.
فشار همسالان
به‌دلیل اهمیت دوستی‌ها برای نوجوانان، آن‌ها همیشه در تلاش و تقلا برای راضی نگه‌داشتن دوستان و ورود به جمع همسالان هستند. در این میان، برخی‌ها زیادی روی مطابقت رفتارشان با قوانین گروه‌ها و جمعهای دوستانه حساس می‌شوند و به‌مرور، احساس درماندگی و ضعف می‌کنند. چینش نظم زندگی بر اساس دیگری غالب و توجه افراطی به چشم و حرف دوستان، استرس‌زا است و تنهایی‌طلبی را افزایش می‌دهد.
مواجهه با قلدری، آزار و اذیت دیدن و مسخره شدن
مسائلی مانند مسخره‌شدن و مواجهه با قلدری در مدرسه باعث احساس طرد اجتماعی در نوجوانان میشود. احساس طرد اجتماعی نیز به‌نوبه‌خود اعتمادبهنفس و عزتنفس آن‌ها را تضعیف می‌کند. این افراد معمولا خودشان را مقصر این مشکلات می‌دانند و به‌همین‌دلیل، با اضطراب اجتماعی و خودکنترلی افراطی، سعی در تنبیه خود دارند.
عوارض اضطراب اجتماعی در دوران نوجوانی
اضطراب اجتماعی مثل خوره به جان خانه زندگی فرد می‌افتد و آن را به ویرانه تبدیل می‌کند. بیایید تاثیرات این خوره بر خانه‌وکاشانه وجود نوجوان را با جزئیات بیشتری بررسی کنیم:
احساس تنهایی
آن‌ها به‌دلیل ترس از مورد قضاوت قرارگرفتن، خودشان را از جمع همسالان و دیگر موقعیت‌های اجتماعی کنار می‌کشند و به‌مرور احساس تنهایی می‌کنند.
عزت نفس پایین
اولین منتقد نوجوان مبتلا به اضطراب اجتماعی خودش است و در نتیجه این خودانتقادگری، عزت‌نفس‌‌اش افت می‌کند. برای نحوه برخورد با این مشکل، نگاهی به مقاله روش های افزایش عزت نفس در نوجوانان بیندازید.
افت عملکرد تحصیلی
افت تحصیلی دانش‌آموزان یکی دیگر از پیامدهای جدی این اختلال است. آن‌ها در طول زمان مدرسه و حضور در کلاس مدام مضطرب هستند و تمرکز کافی برای یادگیری مطالب درسی ندارند.
غفلت از سلامت و بهداشت
احساس تنهایی به‌خودی خود تاثیر منفی زیادی برای سلامت جسمانی و مواردی مانند چاقی، فشار خون و ضعف سیستم ایمنی افراد دارد. همچنین نوجوانان مبتلا به این اختلال معمولا مشکلات جسمانی‌شان را گزارش نمی‌کنند، زیرا از بیان آن‌ها خجالت می‌کشند یا از بودن در مرکز توجه می‌ترسند.
افزایش احتمال ابتلا به دیگر اختلالات روانی
اضطراب اجتماعی و تبعات آن مانند گوشه‌گیری، احتمال بروز دیگر اختلالات مانند افسردگی، اضطراب و کمال گرایی نوجوانان را افزایش می‌دهد.
تشخیص اختلال اضطراب اجتماعی در نوجوانان:
تشخیص‌گذاری دقیق آن توسط روان‌شناسان و روان‌پزشکان صورت می‌گیرد. آن‌ها با بررسی شرح‌حال نوجوان و مصاحبه با او و والدینش، مشکل اصلی و علائم و علل آن را مشخص و سپس با مشورت یکدیگر، برنامه درمان را فرمول‌بندی می‌کنند.
نقش والدین در کمک به نوجوان مبتلا به اضطراب اجتماعی
حمایت، محبت و صبر خانواده در درمان این اختلال حرف اول را می‌زند، زیرا ارتباط نوجوان نباید به‌صورت کامل با دیگران قطع شود. علاوه بر این، راهکارهایی برای بهبود این اختلال وجود دارد که نقش خانواده در آموزش و انتقال آن‌ها به فرزند حیاتی است:
آموزش مهارت های ضروری زندگی برای نوجوانان
نحوه درست تعامل با دیگران و به‌اصطلاح روان‌شناسان، برقراری ارتباط موثر، تمرین و آموزش می‌خواهد. علاوه بر این، شما باید به او در مدیریت هیجاناتش کمک کنید تا هنگام بروز علائم اضطراب، اعتمادبهنفس بیشتری برای کنترل آن‌ها داشته باشد. می‌توانید از آموزش تکنیک‌های خودآرام‌سازی مانند تنفس عمیق و تکنیک‌های آرام‌سازی عضلانی شروع کنید.
تقویت عزت نفس نوجوان
یکی از ضروریات بهبود اضطراب اجتماعی در نوجوانان، افزایش عزتنفس آن‌ها است. وقتی او توسط خانواده تحسین و حمایت شود، احساس خودباوری بیشتری در تعامل با دیگران خواهد داشت. افزایش عزتنفس فرزند منوط به این است که فارغ از عملکردش و تفاوت‌هایش با شما، او را بپذیرید و برای شخصیتش احترام قائل شوید. این روش در مدیریت اختلاف فکری والدین با فرزندان نیز نقشی اساسی دارد.
شروع تعاملات از موقعیت‌های با سطح استرس کمتر
به هر حال، مهمترین راهکار برای حل اضطراب اجتماعی رو به روشدن با این ترس است. مسلما اضطراب مفرط فرزندتان از موقعیت‌های اجتماعی، مانع حضورش در چنین مکان‌هایی میشود؛ اما میتوان موقعیت‌هایی با سطح اضطراب کمتر پیدا و از آن‌ها شروع کرد. به‌عنوان مثال، شما می‌توانید همراه او به جشن‌های محلی بروید و در برقراری تعامل کمکش کنید؛ یا دوستانش را به خانه دعوت کنید. خلاصه از موقعیت‌های با سطح استرس کمتر شروع کنید و سپس به سراغ سخت‌ترها بروید.
تشویق و ترویج خودگویی مثبت
نوجوانان مبتلا به اضطراب اجتماعی معمولا نگاه بدی نسبت به خود و توانایی‌های‌شان دارند. آن‌ها مدام به خودشان می‌گویند:
- «تو از پس این شرایط برنمیای و آبروت جلوی جمع میره!»
- «تو عرضه انجام‌دادن درست هیچ کاری رو نداری و اصن در حد دیگران نیستی که بخوای باهاشون هم‌کلام بشی!»
این جملات به‌مرور جای پای‌شان در ذهن نوجوان محکم‌تر میشود و شرایط را وخیم‌تر می‌کنند. اگر این جملات را از او شنیدید حتما باید با متانت و واقع‌بینی، برای اصلاح‌شان با او گفت‌وگو کنید. همچنین خودتان هم باید الگوی خوبی از خودگویی مثبت برایش باشید؛ مثلا بگویید:
- «امروز خیلی عملکرد خوبی داشتم سر کار، اوضاع داره خوب پیش میره.»
تشویق نوجوان به فعالیت‌های مورد علاقه
نوجوانان روز به روز بیشتر خودشان را می‌شناسند و علایق جدیدتری پیدا می‌کنند. شما باید این علایق را شناسایی و فرزندتان را تشویق به پرورش آن‌ها کنید. به‌عنوان مثال، اگر به فعالیت‌های هنری علاقه دارد، با او درباره شرکت در کلاس‌های هنری صحبت کنید. او حتما در این کلاس‌ها با افرادی شبیه خودش آشنا میشود و تعاملات اجتماعی‌اش را افزایش می‌دهد. اگر در فصل تابستان هستید، برای ایده‌گرفتن در مورد سرگرم‌کردن نوجوان، نگاهی هم به مقاله 8 راهکار برای اوقات فراغت دانش آموزان در تابستان بیندازید.
تشویق نوجوان به فعالیت جسمانی
ورزش برای نوجوانان با آزادسازی آندورفین (نوعی مورفین درونزاد)، باعث کاهش سطح عمومی اضطراب میشود. علاوه بر این، شرکت در فعالیت‌های ورزشی گروهی نیز باعث کاهش سطح اضطراب اجتماعی و افزایش تعاملات او میشود. بنابراین، اگر فرزندتان به ورزش خاصی علاقه‌مند است، او را تشویق به شرکت در باشگاه‌های محلی و تقویت استعداد خود کنید. پرورش مهارت‌ها و استعدادهای نوجوان در بهبود عزت‌نفس‌شان نیز نقشی اساسی دارد.
درمان اضطراب اجتماعی در نوجوانان
اگر شدت اختلال اضطراب اجتماعی فرزندتان به‌حدی است که او را کاملا از تعاملات اجتماعی دور و عملکردش را تخریب کرده است، مراجعه به متخصص سلامت روان الزامی است. هر چه زودتر برای درمان اقدام کنید، احتمال بهبود کامل بیشتر است؛ پس در این زمینه کوتاهی نکنید. درمانهای معمول برای اختلال اضطراب اجتماعی شامل موارد زیر هستند:
درمان شناختی رفتاری فردی
رایج‌ترین رویکرد درمانی برای اختلال اضطراب اجتماعی، رویکرد شناختی-رفتاری است. علاوه بر این، کاربرد درمان شناختی رفتاری در اختلالات کودکان و نوجوانان در تحقیقات متعددی تایید شده است. درمانگران مسلط بر این رویکرد به نوجوان کمک می‌کنند:
- بجای فرار، با موقعیت‌های استرس‌زا و ترس‌های‌شان رو به رو شوند.
- هیجانات شدیدشان در موقعیت‌های استرس‌زا را مدیریت کنند.
- با نحوه تاثیر افکار، هیجانات و رفتارها بر یکدیگر آگاه شوند.
- افکار منفی را با همتایان مثبت جایگزین کنند.
خانواده درمانی
در برخی درمان‌ها بر نقش سیستم خانواده در بروز اختلالات تاکید زیادی می‌کنند. این رویکردها برای درمان اختلال نوجوان به اصلاح روش‌های تعاملی کل خانواده و خصوصا والدین با فرزندان می‌پردازند. در کل، خانواده درمانی هم پیشنهاد خوبی است، زیرا به فرزندتان نشان می‌دهد که مشکل او برای شما مهم است و به او اهمیت می‌دهید.
درمانهای مبتنی بر ذهنآگاهی
در این درمان‌ها به نوجوان کمک میشود تا در لحظه حال باقی بماند و مدام نگران گذشته و آینده نباشد. درمانگران مسلط بر این رویکرد به نوجوان کمک می‌کنند تا در موقعیت‌های استرس‌زا، به‌صورت موثرتری هیجانات خود را کنترل کنند.
دارو درمانی
برای کنترل علائم در موارد شدید این اختلال، روان‌پزشکان از داروهای موثر بر اختلالات اضطرابی مانند بنزودیازپین‌ها کمک می‌گیرند.
سخن پایانی
اضطراب اجتماعی در دوران نوجوانی پدیده‌ای شایع است و نیاز به مراقبت و کنترل دارد. خوشبختانه، این اختلال کاملا قابل بهبود است و کارهای زیادی برای درمانش میتوان انجام داد. برخی از این کارها به عهده والدین و خانواده است و برخی‌دیگر را باید به دست متخصص سپرد: نوجوان مبتلا به این مشکل ضعف عزتنفس و مشکل در برقراری ارتباط موثر با دیگران دارد و نقش والدین در بهبود این موارد چشمگیر است. برای مشکلات دیگری مانند اصلاح افکار منفی او، رویکردهای درمانی خاصی مانند شناختی-رفتاری تاثیر زیادی دارند.
سوالات متداول
- چه درمانهایی برای اضطراب اجتماعی نوجوان توصیه میشود؟
رویکرد شناختی-رفتاری، درمان غالب برای اختلالات اضطرابی چه در نوجوانان و چه بزرگسالان محسوب میشود. درمانهای پیشنهادی دیگر شامل خانوادهدرمانی، ذهنآگاهی و دارودرمانی هستند. - چگونه میتوان به فرزند نوجوان مبتلا به اضطراب اجتماعی کمک کرد؟
مهمترین نقش والدین در این زمینه، آموزش مهارتهای زندگی و خصوصا برقراری ارتباط موثر به فرزند نوجوان است. علاوه بر این، تقویت عزتنفس فرزند نیز در بهبود این مشکل نقشی تعیینکننده دارد. - علائم اضطراب اجتماعی در نوجوانان چیست؟
نشانههای جسمانی مانند سرخشدن و تعریق، ترس از قضاوتشدن در جمع، احساس اضطراب هنگام مواجهه با افراد ناآشنا، خودداری از حضور در جمعهای عمومی، خودانتقادی درباره ضعفهای شخصی در تعاملات اجتماعی و ترس از خجالتزده شدن در جمع، از علائم بارز هستند.
