مسئله این نیست که کودک چگونه گلیم خودش را از آب بیرون بکشد و در ته دریای مشکلات غرق نشود. مستقل شدن کودک به چیزی شبیه داستان ماهی‌کوچولوی صمد بهرنگی می‌ماند. او روزی از خواب بیدار می‌شود و با فکر خروج از دایره محدود و امن گوشه جویبار (شما بخوانید آرامش خانه و حمایت والدین و اطرافیان) شروع به حرکت می‌کند… در نهایت به دریا (شما بخوانید استقلال) می‌رسد، شکم مرغ ماهی‌خوار را پاره می‌کند و دوستش را نجات می‌دهد! البته داستان رشد و استقلال ما انسان‌ها به این سادگی نیست و تربیت کودکان مستقل نیازمند رعایت اصول خاصی است. با ما همراه باشید تا چرایی لزوم پرورش خودمختاری و روش های تربیت کودک مستقل را بررسی کنیم.
استقلال کودکان چیست؟
تعریف استقلال و خودمختاری از دور مشخص است اما وقتی از نزدیک‌تر و عمیق‌تر قصد تعریفش را داریم، به مشکل می‌خوریم. آیا منظور از مستقل‌شدن، جداشدن خانه و زندگی است یا جدایی فکری یا حتی جدایی هیجانی یا همه مفاهیم دیگری است که بتوان پسوند جدایی به آن‌ها اضافه کرد؟ روان‌شناسان مکتب انسان‌گرا استقلال را این‌گونه تعریف می‌کنند: «آگاهی از اینکه ما در این دنیا تک‌وتنها هستیم و سرنوشت‌مان از طریق انتخاب‌های‌مان رقم می‌خورد؛ البته انتخاب‌هایی که تحت‌تاثیر روابط اجتماعی و محیط خارج قرار دارند». استقلال یکی از نیازهای عاطفی کودکان است.
از بحث مفهومی خارج شویم و به‌سراغ واقعیت استقلال‌طلبی به‌عنوان یکی از مهمترین ویژگی های شخصیتی کودکان پیش دبستانی برویم برویم. اگر به‌دنبال راهی برای افزایش خودمختاری فرزندتان هستید، باید به آن‌ها باور داشته باشید. آن‌ها به‌مرور توان مراقبت از خود را به‌دست می‌آورند و شما باید به‌مرور به آن‌ها آزادی عمل بدهید. داشتن آزادی عمل باعث یافتن فعالیت‌های معنادار، لذت‌بخش و هدفمند می‌شود و حس خودبودن را تقویت می‌کند. پس اصل اول در نحوه تربیت کودک مستقل این است: کم‌کم پای‌تان را از کفش فرزندتان بیرون بکشید و شبیه والدین هلیکوپتری رفتار نکنید.
اولین نفری باشید که از اخبار و اطلاعیه‌های مرتبط با پایه تحصیلیتان باخبر می‌شود!
چرا کودکان باید مستقل بودن را بیاموزند؟
زیرا تربیت کودک مستقل مزایای زیادی برای رشد عاطفی کودکان دارد. در ادامه چند نمونه از ویژگی‌های شخصیتی فرزند مستقل را بیان می‌کنیم:
- پر از شور زندگی، رضایتمندی و هدفمندی هستند.
- آن‌چنان شخصیتی قدرتمند دارند که شکست‌های تحصیلی و دیگر موارد را به‌راحتی تحمل و مدیریت می‌کنند.
- در تمام زمینه‌های اجتماعی، شخصی و تحصیلی مسئولیت‌پذیر و پخته رفتار می‌کنند.
- به‌راحتی از دیگران مشورت و کمک می‌گیرند.
- وقتی تصمیمی بگیرند، به آن پایبند می‌مانند.
مراحل رشد استقلال شخصیت کودک
کودکان برای مستقل‌شدن راه دورودرازی در پیش دارند. آن‌ها در ابتدای تولد هیچ درکی از هویت مجزای خود ندارند و برای ارضای تمام نیازهای‌شان به والدین و خصوصا مادرشان وابسته هستند. به‌دلیل حساسیت موضوع، در ادامه مراحل رشد احساس استقلال را با جزئیات بیشتری بررسی می‌کنیم.
تشخیص تمایز جسمانی و روانی (9-5 ماهگی)
آن‌ها چهره مادر را تشخیص می‌دهند و قادر به فهم تمایز بین خودشان و او هستند. به‌دلیل تشخیص مادر از جهان خارج و دیگران، اضطراب غریبه‌ها نیز شروع می‌شود. نگاه‌های پیگیرانه او نسبت به رفت‌وآمد مادر در این بازه سنی کاملا مشهود است و نشان‌دهنده آگاهی اولیه از درک جدایی جسمانی و روانی است.
تمرین جدایی (15-9 ماهگی)
با توانایی نوزاد برای سینه‌خیز‌رفتن آغاز می‌شود. او تا حدی از مادر جدا می‌شود، محیط را بررسی می‌کند و سپس دوباره به‌پیش مادر برمی‌گردد. در این مرحله رفتار شما خیلی مهم است و نباید با ترساندن کودک اشتیاق او برای جست‌وجوی دنیای پیرامون را خاموش کنید. با خاموش‌شدن کنجکاوی و میل به دانستن، هدفمندی و استقلال‌طلبی او نیز فروکش می‌کند. البته باید خطرات محیط را از قبل شناسایی کنید و اقدامات ضروری ایمن سازی خانه برای کودک را انجام دهید.
شک و تردید بین نزدیک‌خواهی یا جدایی‌طلبی (24-15ماهگی)
بهانه‌گیری‌ها و شکوتردید افزایش پیدا می‌کند. کودک نوپایی که در حال ماجراجویی بود، انگار یک‌دفعه جا خورده است و با خود می‌گوید: «عه، مامان کجاست؟ من که تنهایی نمی‌تونم از خودم مراقبت کنم؛ من خیلی به اون نیاز دارم!!!» گویا در حال درک دنیای واقعی و قدرت آسیب‌زای آن است و اینکه خودش «موجودی کوچک و نسبتا درمانده است.»
او بین نیاز وابستگی کودک به مادر و رفتن به‌سوی دنیای جذاب و البته خطرناک، شک کرده‌است. در این بازه سنی، آن‌ها از «بازیِ گرفتن و رها‌کردن» خیلی خوش‌شان می‌آید، زیرا انگار دوگانگی جدایی و نزدیکی را تاحدودی حل می‌کند. در این بازی، لحظه‌ای کودک رها و خودمختار است و لحظه‌ای دیگر در آغوش پدر و مادر قرار دارد. در این مرحله، در دسترس‌بودن مادر یا مراقبت‌کننده اصلی بسیار مهم است. اگر مادری شاغل هستید، حتما مقاله هر آنچه باید درباره شاغل بودن مادر بدانید را مطالعه کنید.
تثبیت فردیت (کودکان پیش دبستانی)
کودک بالاخره توان جدایی جسمانی و روانی کامل را به‌دست می‌آورد. با افزایش قدرت تخیل و نمادسازی (و البته مراقبت‌های پیگیرانه والدین و ایجاد احساس اعتماد)، او به تصویری درونی و پایدار از مادر دست پیدا می‌کند. در این سن، او کم‌کم توان تحمل غیبت مادر را دارد، زیرا مادر در درون او وجود دارد. حالا و باوجود مادر درونی و آرامش‌بخش، پایه‌های محکمی برای استقلال و مسئولیت پذیری در کودکان شکل گرفته‌است.
البته فرزندان کاملا هم با گشاده‌رویی برای تثبیت فردیت‌شان اقدام نمی‌کنند: آن‌ها گاهی به رفتارهای ناسازگارانه‌ای مانند لجبازی، نافرمانی، زیاده‌خواهی، حسادت و خبرچینی کودکان متوسل می‌شوند! احتمالا در حدود 3 سالگی در جواب هر حرف شما از کلمه قدرتمند «نه» استفاده کنند. اما همه این‌ها فقط تمرین جدایی‌طلبی است وگرنه آن‌ها عاشق شما هستند. در این سن آن‌ها به دنبال کسب استقلال در مواردی مانند:
- دستشویی‌رفتن (خود را در رفتارهایی مانند نگه داشتن مدفوع در کودکان و نقطه‌ی مقابل آن یعنی بی اختیاری مدفوع در کودکان نشان می‌دهد)
- و غذاخوردن (خود را در رفتارهایی مانند بی اشتهایی کودک) هستند.
تمرین مهارت های زندگی (کودکان دبستانی)
برای بچه‌های سنین دبستان، رقابت و نشان‌دادن توانایی‌ها در اولویت است. آن‌ها با انجام تکالیف مدرسه و مشارکت در کارهای خانه به‌دنبال نشان‌دادن احساس شایستگی‌شان هستند. آن‌ها در این بازه سنی کاملا آماده یادگیری مهارتهای جدید هستند و تاحدود‌زیادی حرف‌گوش‌گن و منضبط می‌شوند. البته بار اضافی بر دوش‌شان نگذارید و به‌هیچ‌وجه آن‌ها را برای اشتباهات‌شان تحقیر یا سرزنش نکنید.
پیشنهاد مطالعه: آموزش مهارت های زندگی به کودکان
تمرین آمادگی برای استقلال کامل (نوجوانی)
استقلال طلبی در نوجوانی به یکی از نیازهای اساسی تبدیل می‌شود. خودانگاره کودک از فردی وابسته به دیگران به فردی کاملا مجزا و مستقل در حال تغییر است. او حالا در جست‌وجوی هویت و جایگاه شخصی، اجتماعی و حرفه‌ای خود در جهان است. حتی شاید کار پاره‌وقتی پیدا کند و برای رسیدن به استقلال مالی تلاش کند. تمایل نوجوان به جدایی‌طلبی برای هردوتان سخت اما ضروری است. در این برهه حساس، مدیریت اختلاف فکری والدین با فرزندان اهمیت زیادی دارد.
چگونه کودک مستقل تربیت کنیم؟
روحیه کنجکاوی، هدفمندی و استقلال‌طلبی در ذات ما انسان‌ها است. این روحیه اگر در اثر عوامل محیطی خاموش نشود، روز به روز بیشتر و بیشتر خواهد شد. در واقع باید این سوال را از خودمان بپرسیم که چگونه در کار استقلال‌طلبی کودک گره نیندازیم؟ از مقاله خانواده چگونه زمینه موفقیت فرزندان را فراهم می کند؟ نیز در زمینه مدیریت رفتار کودکان کمک بگیرید.
سرزنش، تحقیر و طرد نکنید
مهمترین موضوعی که به توان جداشدن و مستقل‌بودن ضربه می‌زند، طرد هیجانی کودک است. همه ما گاهی از این حقه بیرحمانه و سوءاستفاده‌گرانه برای آرام‌سازی بچه‌ها استفاده می‌کنیم: «چرا اون کارو کردی؟ دیگه دوست ندارم!!!» با استفاده از این‌گونه جملات و ایجاد احساس گناه در کودک، ذوق و خلاقیت (مهمترین منبع هدفمندی و خودمختاری) او نابود می‌شود. از روشهای بسیار بهتری مانند سبک فرزند پروری مقتدرانه استفاده کنید. برای آگاهی دقیق از سبک فرزندپروری و تأثیرات آن هم می‌توانید از منابع موجود در مقاله معرفی ۲۱ کتاب فرزندپروری کمک بگیرید.
نازپرورده و لوس بار نیاورید
تصور کنید که فرزندتان همیشه از همه‌چیز برخوردار باشد. آیا در چنین شرایطی دلیلی برای رشد و پیشرفت و استقلال‌طلبی وجود دارد؟ اگرچه رسیدگی به نیازهای کودکان (به‌خصوص نوزادان) ضروری است، اما طعم محدودیت هم باید زیر زبان کودک برود وگرنه تبدیل به یک کودک لوس می‌شود. تا وقتی محدودیت‌ها را مزه نکنیم، لذت خودمختاری و جدایی‌طلبی را درک نخواهیم کرد. علاوه بر این، لوس بودن کودک تاثیرات منفی زیادی بر شخصیت کودک دارد و از نشانه های نیاز فرزند به روان شناس کودک است. البته محدودیت‌ها هم باید واقع‌بینانه و متناسب با شرایط سنی فرزندتان باشد؛ تعادل را حفظ کنید.
خودانگیختگی کودک را کور نکنید
جمله «نزن توو ذوق بچه!» را حتما شنیده‌اید؛ منظور از خاموش‌نکردن خودانگیختگی همین است. خودانگیختگی یعنی خواستن چیزی و حرکت به سمت آن تا دستیابی به هدف. بچه‌ها معمولا خودانگیخته هستند و وقتی کاری را شروع کنند، فقط خستگی و خواب‌آلودگی توان متوقف‌کردن‌شان را دارد. با ایده‌ها و فعالیت‌های موردعلاقه کودک همسو و همدل باشید و به خواسته‌هایش احترام بگذارید. تشویق خودانگیختگی کودک در افزایش تنها بازی کردن کودک نیز بسیار موثر است.
مثلا به‌جای اینکه بگویید، «این کاری که تو داری می‌کنی اشتباهه.»، برای درک طرز فکرش تلاش کنید و حس خوب به او منتقل کنید. مثلا بگویید، «پسرم چیکار می‌کنی؟» و بعد از جواب کودک، «آها فهمیدم، داری این آجرا رو برعکس می‌چینی، چه ایده جالبی! بریم ببینیم چی ازش درمیاد!» جلوگیری از خودانگیختگی، خصوصا در کودک برونگرا آسیب‌زا است، پس حتما از آن اجتناب کنید.
فشار درسی، خانوادگی و مالی نگذارید
بچه‌ها به‌اندازه کافی دغدغه‌های رشدی دارند، شما بار اضافه بر دوش‌شان نگذارید. این موضوع در تمام سنین کودکی باید رعایت شود. به‌عنوان مثال، بچه دبستانی باید با محیط مدرسه سازگار شود، روابط با همسالان را مدیریت کند، تکالیف مدرسه را انجام دهد، در کارهای خانه کمک کند و هزارویک مهارت موردنیاز برای زندگی بزرگسالی را فرابگیرد. اگر به‌نظر شما این همه کار کم است، پس تعارضات زناشویی و مشکلات مالی و آرزوهای برآورده‌شده یا نشده تحصیلی خودتان را هم اضافه کنید! خیلی مراقب باشید، زیرا فشار اضافی با مشکلات زیادی از جمله خسیس بودن کودک همراه است.
حمایت چرا اما از مداخله افراطی جدا خودداری کنید
از دور مراقب کودک باشید؛ یعنی این احساس را در او ایجاد کنید که در مواقع لزوم در دسترس خواهید بود. برخی پدر و مادرها ازجمله والدین هلیکوپتری، از روی دلسوزی و مهربانی مدام در کارهای فرزندان دخالت می‌کنند و تذکرهای بیجا و غیرضروری می‌دهند. این کارها باعث وابستگی و در سنین خاصی مانند بلوغ، لجبازی بچه‌ها می‌شود. مقاله رفتار با دختر در سن بلوغ نیز در این زمینه ایده‌های جالبی به شما می‌دهد.
فرصت کنجکاوی و اشتباه کردن را نگیرید
آخرین و البته مهمترین توصیه ما به شما این است: کودکان ذاتا کنجکاو، پرسشگر و تجربه‌گرا هستند. جهت‌گیری و پویایی آن‌ها به‌سمت جهان بیرون را تخریب نکنید. مگر بدون اشتباه هم می‌شود چیزی را یاد گرفت؟
«اشتباه‌کردن جزئی از زندگی نیست بلکه خودِ زندگی است. با درس‌گرفتن از اشتباهات گذشته است که تصمیمات آینده را سبک‌سنگین می‌کنیم و به‌مرور پخته‌تر و مستقل‌تر می‌شویم.» فرصت کنجکاوی دادن به فرزند باعث می‌شود که در مواقع ضروری راحت‌تر از شما کمک بگیرد و پنهان‌کاری نکند. اگر فرزندتان زیاد پنهان‌کاری می‌کند، حتما نگاهی به مقاله آموزش رازداری به کودکان را مطالعه کنید.
سخن پایانی
کودکان ذاتا در جست‌وجوی خودمختاری و مستقل‌شدن هستند. حتی اگر هدف اصلی و نهایی رشد بچه‌ها را رسیدن به استقلال درنظربگیریم، به خطا نرفته‌ایم. البته رسیدن به این هدف، فرآیندی طولانی‌مدت است و در مراحل رشدی خاصی اتفاق می‌افتد. مراحل رشد فرآیند مستقل‌شدن را بشناسید و رفتارتان را با نیازهای سنی فرزندتان همسو کنید. برای تربیت کودک مستقل، باید دخالت‌تان در زندگی کودک را به حداقل و حمایت‌تان را به حداکثر برسانید، با خودانگیختگی کودک همسو و همدل باشید و فرصت کنجکاوی و تجربه‌کردن را برایش فراهم کنید.
سوالات متداول
- راههای تربیت کودک مستقل چیست؟
خودداری از سرزنش و طرد هیجانی، لوس و نازپروردهنکردن کودک، تقویت خودانگیختگی، فراهمسازی فرصت کنجکاوی، درگیرنکردن کودک در تعارضات خانوادگی، کاهش دخالت و افزایش حمایت از بهترین روشهای تربیت کودک مستقل هستند. - سن مستقل شدن کودک چندسالگی است؟
مراحل رشد آن به این صورت است: مرحله تشخیص تمایز (9-5 ماهگی)، مرحله تمرین جدایی (15-9 ماهگی)، مرحله شکوتردید (24-15 ماهگی)، مرحله دستیابی به فردیت (سنین پیشدبستانی)، مرحله تمرین مهارتهای زندگی (سنین دبستان) و مرحله تمرین آمادگی برای استقلال کامل (نوجوانی). - خصوصیات کودکان مستقل چه هستند؟
هدفگرایی، پویایی و رضایتمندی، تابآوری، قدرت تصمیمگیری بالا، پایبندی به تصمیمات و مسئولیتپذیری از مهمترین خصوصیات کودکان مستقل هستند.
