احتمالا شما هم بارها دیده یا شنیده‌اید که بزرگسالان با حالت شوخی یا سرزنش به کودکان می‌گویند: «پس توی مدرسه چی به شما یاد میدن؟» همه می‌دانیم که گفتن این حرف درست نیست، زیرا کمکی به کودک نخواهد کرد! اما واقعیت این است که آنها برای دستیابی به موفقیت فردی و اجتماعی به یادگیری چیزهایی بیش از مطالب مدرسه نیاز دارند. آموزش مهارت های زندگی برای کودکان، امروزه در اولویت برنامههای آموزشی مدارس پیش‌دبستانی قرار دارد. آموزش این مهارتها توسط والدین، مراقبان، مربیان، معلمان و متخصصان سلامت روان قابل اجرا است. به دلیل اهمیت آموزش مهارت های زندگی به کودکان پیش دبستانی، در این مقاله به بررسی این مهارتها و نحوه آموزش آنها می‌پردازیم.
اهمیت مهارتهای زندگی برای کودکان
آیا کودکان فقط به توانایی خواندن، نوشتن و محاسبه کردن برای زندگی بزرگسالی نیاز دارند؟ آیا داشتن یک برنامه ریزی درسی خوب باعث شکوفایی کامل شخصیت کودکان و نوجوانان میشود؟ خیر، بر اساس نظرات متخصصان: «برنامههای آموزشی باید به رشد همه جانبه استعدادها و تواناییهای کودکان توجه کنند. همه افراد جامعه اعم از زن، مرد، پسر و دختر، نیاز به آگاهی و تمرین مهارتهای زندگی برای ارتقای 3 ویژگی خودآگاهی، روابط بین فردی و مهارتهای تفکری دارند.» ارتقای این وی
کدام مهارت های زندگی برای کودکان ضروری هستند؟
به‌اعتقاد سازمان جهانی بهداشت، 10 مهارت ضروری زندگی برای تقویت رشد عاطفی کودکان وجود دارد:
- خودآگاهی
- همدلی
- تفکر نقاد
- تفکر خلاق
- تصمیم‌گیری
- حل مسئله
- ارتباط موثر
- روابط بین‌فردی
- سازگاری با استرس
- مدیریت هیجانات
این مهارتها به توانایی کودک برای مواجهه موثر و سازنده با تغییرات و ناکامی‌های زندگی روزمره کمک می‌کنند. علاوه بر این، آنها بر تقویت سلامت روان و شکل گیری شخصیت کودک نیز تاثیر بسیار زیادی دارند. به‌عبارت دیگر، آنها مثل یک ضربه‌گیر، از تاثیر منفی چالش‌های روزمره بر روح‌وروان کودک محافظت و موجبات رشد و پیشرفت او را فراهم می‌کنند.
پیشنهاد مطالعه: انیمیشن های آموزشی برای کودکان
مهارت خودآگاهی
این مهارت باعث بهبود رابطه کودک با افکار، احساسات و رفتارهای خود میشود و از بروز مشکلاتی مانند افسردگی و اضطراب در کودکان جلوگیری می‌کند. این مهارت، آگاهی‌داشتن ما از نقاط قوت، نقاط‌ضعف، توانمندی‌ها، الگوها، اهداف، ویژگی‌های جسمانی و خلاصه هر آنچه به خودمان اشاره دارد را شامل میشود. برای آموزش خودآگاهی از روش‌های مختلفی مانند موارد زیر می‌توان استفاده کرد:
- گفت‌وگو درباره منحصربه‌فردبودن اثر انگشت
- توصیف ویژگی‌های جسمانی خود در آینه
- نوشتن یا نقاشی‌کشیدن از تواناییهای خود
- درخواست از کودک برای سوال‌کردن از دوستان، والدین و افراد نزدیک درباره نقاط‌ضعف و قوت خود و تهیه کاغذدیواری از آنها
- تهیه لیستی از چیزهای موردعلاقه کودک مانند غذاها، اسباب‌بازی‌ها، بازی‌ها، کشورها، ماشین‌‌ها، رنگ‌ها و بازیگرها
پیشنهاد مطالعه: نحوه آموزش رنگ ها به کودکان پیش دبستانی
مهارت همدلی
فهم احساس دیگران در موقعیت‌های مختلف یا دیدن دنیا از نگاه طرف مقابل را همدلی می‌گوییم. برای افزایش همدلی کودک، ابتدا باید احساسات مختلف مانند شادی، غم، ترس و عصبانیت را به او بیاموزید؛ مثلا از تاثیر داستان بر یادگیری کودکان استفاده کنید: برایش داستان بخوانید و از او بخواهید که احساسات شخصیت‌های داستان را حدس بزند. وقتی کودک احساسات مختلف را یاد گرفت، سپس می‌توان روی مهارت همدلی کار کرد؛ مثلا به او بگویید:
- «آدما بعضی‌‌وقتا غمگین و عصبانی میشن. اینجور مواقع، همدلی ما بهشون کمک می‌کنه که زودتر خوب بشن. همدلی همینطور باعث بهترشدن رابطه ما با دوستامون، خواهر و برادرمون و بقیه میشه.»
مراقبت از موجودات زنده نیز روش بسیار موثری برای تحریک احساس همدلی کودکان است. تقویت این مهارت احتمال بروز رفتارهای ناسازگارانه و ابتلا به مشکلاتی مانند اختلال سلوک در کودکان و نوجوان را به میزان زیادی کاهش می‌دهد.
همدلی، بخشش را هم آسان‌تر می‌کند. مقاله دیگر ما درباره آموزش بخشندگی به کودکان را هم بخوانید.
مهارت تفکر خلاق
خلاقیت یعنی نوآوری، یعنی ساختن چیزی جدید، یعنی داشتن ایده‌ای نو که مال خودِ خود ماست. برای تقویت تفکر خلاق، از روش‌هایی مانند حل پازل‌های پایان‌باز مانند تانگو (تانگرام) استفاده کنید. ما در مقاله جداگانه‌ای با عنوان بازی تقویت خلاقیت کودکان، روش‌های بسیار زیادی را دراین‌باره برای‌تان آورده‌ایم.
مهارت تفکر نقاد
تفکر انتقادی به‌معنای موشکافی و بررسی دقیق و کامل اخبار، عقاید و آداب‌ورسوم و خلاصه هر آن‌چیزی است که به‌نوعی، روی زندگی فردی و اجتماعی ما تاثیرگذارند. تفکر نقادانه به ما کمک می‌کند تا راحت فریب دروغگویی دیگران را نخوریم، زود قضاوت نکنیم و قبل از تصمیم‌گیری، ابتدا ارزیابی کنیم. امروزه مدارس نیز با اضافه‌‌کردن آموزش فلسفه به کودکان، نقش تفکر انتقادی در زندگی کودکان را جدی‌تر گرفته‌اند. خواندن داستان‌هایی مانند «گرگ و بره‌های کوچولو» و سپس صحبت درباره دلایل فریب‌خوردن بره‌ها، تاثیر زیادی بر بهبود تفکر نقاد کودکان دارند.
مهارت حل مسئله
بسیاری از مشکلات کودکان، مثل تعارضات خواهر و برادری، اختلافات والد-فرزندی، افت عملکرد تحصیلی، دعوای بچه ها در مدرسه و اضطراب‌های آنها، ناشی از ضعف در حل‌مسئله است. بنابراین، با آموزش مهارت حل مسئله، خیلی از مشکلات آنها برطرف خواهد شد.
مهارت تصمیم گیری
برای خیلی از مسائل، راه‌حلی قطعی و مشخص وجود ندارد و به‌همین‌دلیل تصمیم‌گیری از بین گزینه‌های مختلف، یکی از مهم‌ترین مهارتهای موردنیاز کودکان، نوجوانان و حتی بزرگسالان است. تصمیم‌گیری همچنین یکی از 13 مهارت توسعه فردی برای دانش آموزان نیز محسوب میشود. برای تقویت این مهارت به فرزندتان کمک کنید تا:
- موضوع اصلی تصمیم‌گیری مانند انتخاب رشته نهم، انتخاب کلاس ورزشی، انتخاب لباس یا انتخاب کفش را به‌دقت مشخص کند.
- گزینه‌های در دسترس و موردعلاقه را مشخص کند؛ مثلا لباس قرمز بگیرم یا آبی؟
- از افراد بااطلاع درباره موضوع موردنظر مشورت بگیرد.
- درباره علایق و استعدادهای خود بیشتر بداند؛ مثلا آیا من به کلاس ورزش علاقه دارم یا موسیقی؟
- سود و زیان هر گزینه را روی کاغذ بنویسد.
- درنهایت و با جمع‌بندی موارد بالا، بهترین تصمیم را بگیرد.
درباره قانون ۱۰ ۱۰ ۱۰ که به تصمیم‌گیری کمک می‌کند نیز بیشتر بخوانید.
مهارت روابط بین فردی و ارتباط موثر
هنر به گروه یا جمع واردشدن، دوست یابی کودک در مدرسه و دیگر مکان‌ها، مذاکره با اعضای خانواده و دوستان، حل تعارض به‌صورت مسالمت‌آمیز و نحوه انجام کار گروهی، از جمله مهم‌ترین مولفه‌های روابط بین‌فردی هستند. مهارتهای بین فردی به‌معنای توانایی برقراری رابطه با دیگران در جهت برآورده نمودن نیازها و خواسته‌های جمعی است. این مهات باعث برقراری ارتباط موثر با کودک حرف گوش نکن، افزایش جرات‌ورزی، کاهش پرخاشگری کودکان میشود. از راهکارهایی مانند بازی‌های زیر برای تقویت این مهارت استفاده کنید:
بازی شایعه‌پراکنی
یک جمله درِ گوش کودک بگویید و از او بخواهید که یک کلمه به آن اضافه کند و سپس به دیگر اهالی خانه بگوید. در نهایت، همه اعضا برداشت‌شان را از جمله دوم بیان کنند.
بازی حدس‌زدن علایق
از فرزندتان بخواهید چیزهایی مانند رنگ، ماشین، تفریح و کشور موردعلاقه شما را حدس بزند و سپس با یکدیگر درباره تفاوت حدس‌ها با واقعیت صحبت کنید.
بازی سدها و پل‌ها
ویژگی‌هایی مانند هل‌دادن، مسخره‌کردن، زبان‌درآوردن، تیکه‌انداختن، محبت‌کردن و لبخند‌زدن را روی یک کاغذ بنویسید؛ سپس از کودک بخواهید که مشخص کند آیا آنها جلوی روابط مثبت را سد می‌کنند یا پل ارتباطی برای ایجاد دوستی‌های پایدار می‌شوند.
بازی دیوار دوستی
به فرزندتان بگویید که دوستی‌ها مانند یک دیوار با آجرهای مختلف هستند؛ سپس از او بخواهید روی یک ورق کاغذ، تعداد دوستی‌هایش را با کشیدن آجرها نقاشی کند و درباره اهمیت هر کدام از آجرهای این دیوار توضیح دهد.
مهارت سازگاری با استرس
مدیریت استرس در تقویت سلامت روان کودکان بسیار موثر است. بنابراین، شما باید عوامل استرس‌زای دوران کودکی، مانند تغییر مدرسه یا مهدکودک، مواجهه با قلدری در مدرسه، تولد فرزند جدید و یادگیری مهارت جدیدی مانند نگه داشتن مدفوع در کودکان را بشناسید و سپس در نحوه حل آنها به او کمک کنید. روش‌های دیگری مانند کشیدن نقاشی احساسات و آموزش ذهن‌آگاهی را نیز می‌توانید برای تقویت این مهارت در فرزندتان به کار بگیرید.
مهارت کنترل هیجانات
کودکان درک و آگاهی بسیار کمی از هیجانات مختلف مانند غم، خشم، نفرت و خوشحالی خود دارند. عدم آگاهی از هیجاناتی مانند خشم نیز باعث بروز مشکلاتی مانند تکانشگری کودکان میشود. بنابراین، شما باید نحوه شناسایی و مدیریت این هیجانات را به فرزندتان بیاموزید. تقویت این مهارت باعث تسهیل فرآیند آموزش دیگر مسائل مانند آموزش صبر به کودکان عجول میشود.
نقش والدین در آموزش مهارت زندگی به کودکان
به‌عنوان مربی آموزشی کودک، باید صبر و حوصله داشته باشید و موارد زیر را رعایت کنید:
یادگیری مهارت زندگی کودکان
برای آموزش این مهارتها به فرزندتان، ابتدا خودتان باید به بررسی مهارت زندگی کودک بپردازید. روش‌ها و تکنیک‌های بسیار زیادی برای آموزش این مهارتها به کودکان وجود دارد. با مطالعه روش‌ها و تمرینات مربوط به هر مهارت، لحن مثال‌ها را به‌گونه‌ای تنظیم کنید که طبیعی‌تر به نظر برسند. حتی ممکن است بعضی از مثال‌ها را نامناسب تشخیص دهید و برای‌شان جایگزین پیدا کنید.
متناسب سازی مثال‌ها با سن کودک
بعضی از مثال‌ها برای کودکان کوچک‌تر قابل فهم نیستند و بعضی دیگر پایین‌تر از سطح درک و فهم نوجوانان هستند و حوصله‌شان سر می‌برند. به‌عنوان مثال، روش‌هایی که در آنها از تمرینات خیالی و نمادین استفاده میشود، برای کودکان جذاب و برای نوجوانان کسالت‌آور است. برای جلوگیری از خستگی کودکان کوچک‌تر، باید از تمرینات عملی و آموزش مهارتهای زندگی به کودکان با بازی استفاده کرد. همچنین برای افزایش همکاری کودکان در خانه، می‌توان این مهارتها را با وظایف و مسئولیت‌های خانگی آنها هماهنگ کرد.
ارائه بازخوردهای سازنده
هدف نهایی آموزش مهارتهای زندگی، وسعت‌بخشی به دایره تواناییهای مثبت کودکان است. از سرزنش نقاط ضعف فرزندان خودداری کنید و به خاطر داشته باشید که: «سبک فرزندپروری همراه با تنبیه و نصیحت، هیچ تأثیری بر اصلاح یا بهبود رفتار کودکان ندارد.» اگر کودک در حین آموزش عمل ناشایستی انجام داد یا کلام زشتی بر زبان آورد، شما فقط باید به آن بی‌توجهی کنید تا به‌مرور فراموش شود. در عوض، رفتارها و جملات مثبت کودک را تشویق کنید تا دوباره آنها را تکرار کند.
گفت و گو در طول آموزش مهارتها
کودکان از طریق صحبت و گفت‌وگو بهتر یاد می‌گیرند، پس از هر فرصتی برای نظرخواهی از آنها استفاده کنید. در حین گوش دادن به صحبت‌های کودک، احتمالا برخی اظهارنظرهای نادرست در مورد مهارتهای زندگی خواهید شنید. در این مواقع:
- حرف کودک را قطع نکنید و به‌صورت کامل نظراتش را گوش کنید.
- اهمیت باورها و عقاید کودک را به او نشان دهید.
- نظرات او را با دادن اطلاعات دقیق و بدون انتقادِ تند و گزنده اصلاح کنید.
- در صورت امکان از تجربیات شخصی خودتان مثال‌هایی بزنید تا کودک درک بهتری از مهارتهای زندگی پیدا کند.
از تشویق و تحسین استفاده کنید
تشویق و تحسین، باعث پویایی و افزایش کارایی فرآیند آموزش میشود و یکی از راهکارهای افزایش استقلال کودک است. هنگامی که کودک تمرینات مربوط به هر مهارت را انجام می‌دهد یا به بحث در مورد آنها میپردازد او را تشویق کنید؛ زیرا:
- باعث تقویت باورها و رفتارهای مثبت میشود.
- پیگیری تمرینات و آموزش‌های مربوط به مهارت زندگی را افزایش می‌دهد.
- به تقویت احساس ارزشمندی فرزندتان کمک می‌کند.
روش اصولی تشویق و تحسین کودک را از مقاله دیگر ما با عنوان روش صحیح جایزه دادن به کودکان بخوانید.
دید قضاوتگر نداشته باشید
- از قضاوت کردن دیگران خودداری کنید و الگویی از «پذیرش مثبت بدون قید و شرط» باشید.
- یکی از اهداف آموزش مهارتهای زندگی، فاصله گرفتن از شیوه تفکری متعصبانه «درست یا غلط» و «همه یا هیچ» است. به‌عنوان والد و مربی کودک، باید از این شیوه تفکری اجتناب کنید.
- همه دیدگاه‌ها، فارغ از موافق بودن یا نبودن با آنها، باید شنیده شوند و برای فهم نظرات دیگران، ابتدا باید به‌صورت محترمانه آنها را گوش کنیم. دقت داشته باشید که نگاه بدون پیش‌داوری از مقدمات آموزش فلسفه به کودکان در دوران ابتدایی است.
- کودکان باید نگاه درستی از جنبه‌های مختلف یک موقعیت یا موضوع داشته باشند تا در برخورد با مشکلات، از راه‌حل‌های مختلف برای حل آن استفاده کنند.
بر انجام تمرینات پافشاری کنید
مداومت در انجام تمرینات، بهترین و موثرترین روش آموزش مهارتهای زندگی به کودکان است. برای آموزش هر مهارت، کتابچه راهنماهای تمرینی خاصی وجود دارد که مثال‌ها و فعالیت‌های زیادی را در خود گنجانده‌اند. ارائه یک مهارت از طریق روش‌ها، فعالیت‌ها و مثال‌های مختلف، باعث فهم بهتر آن توسط کودکان میشود.
در برابر میل به سخنرانی مقاومت کنید
آموزش مهارتهای زندگی باید کاملا عملی و کاربردی باشد. لطفا از صحبت زیاد پرهیز کنید و به‌صورت مناسب از زمان برای گفت‌وگو و انجام تمرینات استفاده کنید. بر اساس تحقیقات، آموزش به روش سخنرانی (آموزش منفعل) باعث فراموشی سریع اطلاعات میشود. بهترین روش برای جلوگیری از یک‌طرفه شدن آموزش، استفاده از تکنیک «بارش فکری» است.
زمان جلسات آموزشی را مدیریت کنید
به‌عنوان مربی آموزشی، باید زمان را به‌گونه‌ای مدیریت کنید که تا حد امکان بیشترین بازدهی را برای فرزندتان داشته باشد. مهارتهای زندگی کودکان دامنه بسیار گسترده‌ای دارند و مدیریت زمان در آموزش آنها از اهمیت زیادی برخوردار است. به‌عنوان مثال، حرف‌های نامربوط را به نحوی به سمت آموزش مهارتهای زندگی برای کودکان سوق دهید. مدیریت زمان آموزش و دیگر کارها، راهکار عملی و کاربردی خوبی برای آموزش زمان به کودکان نیز محسوب میشود.
سخن پایانی
مهارت های زندگی کودکان باعث افزایش موفقیت شخصی و اجتماعی آنها میشود. این مهارتها توسط والدین، معلمان، مربیان و روان‌شناسان قابل اجرا هستند. 10 مهارت زندگی از جمله خودآگاهی، همدلی، تفکر خلاق و انتقادی، مدیریت استرس، تنظیم هیجانات، روابط بین‌فردی، ارتباط موثر، حل مسئله و تصمیم‌گیری وجود دارد که آموزش آنها به کودکان در اولویت است. مهارتهای زندگی کودکان را دست‌کم نگیرید؛ آنها زمینه‌ای برای یادگیری مهارت های زندگی در نوجوانی فراهم می‌کنند و بیش از آموزش‌های درسی در موفقیت کودکان سهیم‌اند.
سوالات متداول
- مهارتهای زندگی برای کودکان چه موضوعاتی را شامل میشود؟
مهارتهایی مانند مدیریت استرس، تنظیم هیجانی، همدلی، تفکر خلاق و انتقادی، مدیریت روابط، هدفگذاری موثر، حل مسئله و تابآوری از مهارتهای اساسی زندگی برای کودکان هستند. - اهمیت مهارتهای زندگی برای کودکان چیست؟
بر اساس نظرات متخصصان، برنامههای آموزشی باید به رشد همه جانبه استعدادها و تواناییهای کودکان توجه کنند. آموزش مهارتهای زندگی به کودکان، باعث ایجاد روابط سازنده با دیگران و پیشرفت شخصی و اجتماعی آنها میشود. - نقش والدین در آموزش مهارتهای زندگی به کودکان چیست؟
یادگیری مهارتهای زندگی برای کودکان از خانه شروع میشود. والدین باید این مهارتها را یاد بگیرند و با توجه به سن کودک، آنها را به فرزندان آموزش دهند.
