بسیاری از کودکان زمان خود را در انزوا و تنهایی سر می‌کنند و با مشکلات دوستیابی در مدرسه روبرو هستند. این موضوع می‌تواند اثرات ثانویه‌ای مانند افسردگی، افت درسی و پرخاشگری در منزل داشته باشد و باعث مشکل در زندگی اجتماعی کودکان در آینده شود. به همین دلیل بسیاری از والدین نگران ناتوانی کودکان در دوستیابی هستند. در این مطلب ابتدا اهمیت دوستیابی و دلایل ناتوانی کودکان در ارتباطات دوستی را بررسی می‌کنیم و سپس به معرفی راهکارهایی برای بهبود توانمندی اجتماعی بچه‌ها و رفع مشکلات دوستیابی در مدرسه می‌پردازیم.
اهمیت آموزش مهارت دوست یابی به کودکان
نقش دوست یابی کودک در زندگی را میتوان در ابعاد مختلف سلامت روان، خودشناسی، رفع نیازهای عاطفی و اجتماعی بررسی کرد.
افزایش سلامت روان کودکان
انسان موجودی اجتماعی است و از بدو تولد به حضور دیگران نیاز دارد. با بزرگتر شدن این نیاز رنگ و بوی جدیدی به خود میگیرد و برای تعادل روحی و عاطفی ضرورت پیدا می‌کند. بر اساس تحقیقات کودکانی که حلقه دوستی دارند، شادتر از کودکان دیگر هستند، توانایی درسی بالاتری دارند و از قدرت شناختی بالاتری برخوردار هستند. احساس ارزشمندی، خودانگاره مثبت، افزایش جزئت‌مندی و احساس امنیت از فواید روانی دوست یابی کودکان هستند.
رشد مهارت های اجتماعی کودکان
مهارت اجتماعی از همان لبخند زدن کودک به دیگری آغاز میشود و تا همیشه در حال رشد و توسعه است. هرچند افراد به لحظا نیاز به ارتباط و نوع دوستی‌هایشان با یکدیگر تفاوت دارند اما حتی برای کمترین سطح تعامل با دیگران نیز دانستن اصول ارتباطی ضرورت دارد. طبیعتا آموزش هر مهارتی در کودکی آسان‌تر است در حالی‌که به سختی می‌تواند فرد بزرگسالی که نحوه تعامل با دیگران را نمی‌داند یا اجتماعی نیست را به فردی اجتماعی تبدیل کرد. کودکان در فرایند دوست یابی یاد می‌گیرند که چگونه برای ایجاد یک ارتباط پیش‌قدم شوند، چگونه با دیگران تعامل موثر داشته باشند، چگونه تعارض‌های دوستی را حل و فصل و از رفتارهای ناسازگارانه‌ای مانند خبرچینی کودکان اجتناب کنند، چگونه روابط سمی را بشناسند و چگونه از خود در مقابل آسیب‌های روابط نامناسب محافظت کنند.
پیشنهاد می‌کنیم راهنمای انتخاب دوست در نوجوانی را هم مطالعه کنید.
تأمین نیازهای عاطفی کودکان
کودکان از نظر انرژی، علایق، نیازها و احساسات بسیار شبیه به هم هستند. به همین دلیل بازی و دوستی با همسالان آرامش خاطر، شادی و رفع نیاز آنها به فعالیت و تخلیه انرژی، با وجود دوستان همسن و سال امکان‌پذیر است. وقتی که بزرگترها همنشین دائمی کودک باشند، علاوه بر اختلال در رفتارهای کودک و بروز واکنش‌های نامتناسب با سن او، بسیاری از نیازهای عاطفی کودکی مثل دوست داشته شدن توسط یک همسال و بازی‌های بی وقفه کودکانه بی پاسخ می‌مانند. دوستی استرس و اضطراب را در کودکان کاهش می‌دهد و احساس تنهایی درونی کودکان را کمتر می‌کند.
پیشنهاد مطالعه: طرد کودک از جمع همسالان
شکل گیری هویت اجتماعی کودکان
انسان از ابتدا خود را در پیوندها می‌شناسد، در پیوندها رشد می‌کند و در پیوندها آسیب می‌بیند. همه آنچه انسان را انسان می‌کند در روابط او با دیگران نهفته است. اینکه کودک پیوندهای عاطفی و روابط انسانی درستی شکل بدهد و با رفتارهایی مانند خسیس بودن کودک تخریب‌شان نکند؛ مستلزم شناخت او از خودش و دیگران است. این فرایند تنها در روابط آموخته و تمرین میشود. درک مفهوم خویشتن و قدرت استقلال کودک نیز در روابط معنی پیدا می‌کند. کودکانی که توانایی برقراری ارتباط با دوستان را ندارند معمولا از تنهایی رنج می‌کشند و از نظر اجتماعی بی‌تجربه و بی‌کفایت هستند.
نقش والدین در آموزش دوست یابی به کودک
کمک برای دوستیابی کودکان از خانه و با والدین آغاز میشود. والدین اولین دوست و همراه کودک هستند که قبل از هر چیز، در صورتی که خودشان مهارتهای ارتباطی درستی با دیگران و در خانه داشته باشند، آموزه‌های لازم خود به خود به کودک نیز منتقل میشود. در مورد کودکانی که خواهر و برادر دارند دوست یابی یک مسئله تمرین شده است. اما اگر والدین نتوانند تجربه خوبی از ارتباط خواهر و بردارها را در منزل شکل دهند، ممکن است به فرایند دوست یابی و تمایل کودک به دوست یابی و فرایند آن آسیب وارد شود. به طور مثال والدینی را در نظر بگیرید که دائم کودک را با خواهر و برادرش مقایسه می‌کنند، در دعوای کودکان دخالت دارند یا همیشه کودک را مقصر همه دعواها و مشکلات می‌دانند و این را بیان می‌کنند. توصیه می‌کنیم برای اینکه بتوانید با یک روش تربیتی صحیح، به شکلگیری درست عزت نفس در کودکان کمک کنید که پایه هر ارتباطی است، مطلب معرفی کتاب فرزند پروری را نیز مطالعه کنید.
اگر فرزند شما نزدیک به مرحله بلوغ است، نشانه‌های بلوغ زودرس را مشاهده می‌کنید و این مسئله در سن کم باعث بروز مشکل در ارتباط او با دوستان شده است، اطلاعات خود را با مطالعه مطلب بلوغ چیست درباره تغییرات دوران، بیشتر کنید و حتما از یک مشاور کمک بگیرید.
نقش مدرسه در ارتقای مهارت دوستیابی در کودکان
هرچند بسیاری از توانمندی‌ها و ویژگی‌های شخصیتی کودک از خانه و رفتار والدین آغاز میشود، اما مدرسه محلی است که کودکانی با مهارت‌ها و پیش‌زمینه‌های و کودکانی مبتلا به برخی از مشکلات مانند اختلالات روحی یا اختلالات یادگیری در کنار یکدیگر جمع میشوند. در مدرسه یک خانواده بزرگ از همسالان تشکیل میشود که معلمان و مربیان باید با آگاهی از روش‌های تربیتی، اصول آموزشی و روانشناسی کودکان و با توجه به تفاوت‌های فردی، در دوست یابی کودکان و شکلگیری روابط هدفمند نقش هدایت‌کننده وتسهیلگر را ایفا کنند. برخی از مشکلات خاص کودک مانند پرخاشگری به همسالان، انزواطلبی و گوشه‌گیری، افت درسی یا افسردگی نیز باید با والدین در میان گذاشته شوند تا ریشه‌یابی شده و راه حل مناسب برای آنها همزمان در خانه و مدرسه پیگیری شود.
بهترین زمان برای آموزش دوستیابی
کودکان تا قبل از ۲ سالگی فقط به خود بازی توجه دارند و هرچند نیازمند حضور دیگران در کنار خود هستند، اما معمولا به دیگران توجه خاصی ندارند. فرآیند دوستیابی از خردسالی و سن ۲ سالگی آغاز میشود اما تا قبل از سن دبستان یا پیش‌دبستانی هنوز دوست یابی کودکان شکل هدف‌دار و پایدار نگرفته است. دوستی کودکان در سنین ۲ تا ۷ سالگی فارغ از جنسیت است و تنها نیاز کودک در این دوران بازی و پذیرفته شدن توسط دیگری همسال است. به همین دلیل باید تا قبل از این سن، در کنار روش تربیتی صحیح، برقراری ارتباط موثر با دیگران، اصول دوستی و آموزش معذرت خواهی به کودکان را جدی گرفت. به این ترتیب کودک در دوران مدرسه، که دوستی چیزی فراتر از بازی و تفریح است، توانایی و مهارت لازم برای دوست یابی را خواهد داشت.
۸ روش ارتقای مهارت های دوست یابی در مدرسه
اغلب مشکلات دوستیابی در مدرسه به دلیل نداشتن مهارتهای اجتماعی هستند که در این بخش ۸ راهکار برای تقویت و بهبود توانایی کودک در پیدا کردن دوستان جدید و ایجاد ارتباطی پایدار و موثر را توضیح داده‌ایم. توجه داشته باشید که این راهکارها بسیار کلی هستند و در چگونگی به کارگیری یا حتی انتخاب آنها باید به ویژگی‌های فرزند یا دانش‌آموز خود دقت کنید.
استفاده از فیلم و انیمیشن
روش‌های تصویری یا داستانی اثر بسیار خوبی روی کودکان دارند و برای آموزش بسیاری از مسائل میتوان به شکلی غیر مستقیم از آنها بهره برد. برای کودکان فیلم‌ها و انیمیشن‌هایی بگذارید که موضوعیت دوستیابی دارند. کودکان به خوبی با شخصیت و داستان همذات‌پنداری می‌کنند و خودشان را به جای شخصیت‌ها می‌گذارند. به این ترتیب شبیه این است که در موقعیت دوستی و دوست یابی قرار گرفته‌اند و آن را تمرین کرده‌اند. صحبت‌ها و آموزه‌های فیلم و انیمیشن نیز بدون اینکه از طرف فردی به او با تجکم یا فشار گفته شود، از طریق برنامه مورد علاقه‌اش به طور غیر مستقیم در ذهن او جای می‌گیرند.
آموزش دوست یابی به کودکان با بازی
سعی کنید حتما با کودک خود حین انجام یک نمایش عروسکی یا بازی، دوست شدن و روابط دوستی را تمرین کنید. از آنجایی که این بازی‌ها می‌توانند به نوعی پیش‌زمینه کودک از دوستی را شکل بدهند، در نقش یک همسال و دوست، حتی برای خنده و شادی کودک کارهای مخربی مانند توهین یا دعوا را انجام ندهید. محوریت بازی نقش‌آفرینی با کودک، باید تقویت اعتماد به نفس، تعریف کردن از ویژگی‌های خوب او، آموزش‌های ساده نحوه حل تعارض، آشتی کردن و همیاری باشد.
گردش های خانوادگی
طبیعتا کودکان در محیط خانوادگی راحت‌تر هستند و اگر در شروع دوستی مشکل داشته باشند، سوق دادن آنها برای دوستی با کودکان فامیل و آشنایان در حضور خانواده، آسان‌تر از دوستی در محیط مدرسه است. بنابراین ارتباطات اجتماعی خود را بیشتر کنید و خودتان نیز حضوری فعال در بازی‌های دسته‌جمعی داشته باشید تا کودک با دنباله‌روی از شما، در شرایط تمرین قرار بگیرد. بازی کردن با کودکان دیگر، غذا خوردن و حرف زدن با آنها یا حتی درست کردن یک کاردستی به صورت انفرادی اما در محیط کودکان آشنا، احساس امنیت، پذیرش دیگران و مهارتهای دوست یابی کودکان را بهبود می‌بخشد.
حضور در محیط های همسالان
حضور در مدرسه تابع قوانین است با درس و تکلیف گره می‌خورد که ممکن است برای همه کودکان راحت نباشد و به انزواطلبی آنها دامن بزند. در کنار رسیدگی به مشکلاتی مانند اختلالات یادگیری یا توانایی‌های درسی کودک که برخی از عوامل اختلالات رفتاری و ارتباطی کودکان در مدرسه هستند، می‌توانید کودکان را در سایر محیط‌های مناسب برای ارتباط با همسالان مانند کانون پرورش فکری، انواع کلاس‌های مفرح مثل نقاشی و بازی با خمیر یا خانه‌های خلاقیت قرار بدهید. اگر این کار با روش درست انجام شود می‌تواند به تقویت عزت نفس کودک، جرئت‌ورزی و توانایی بروز خود کمک کند.
پیشنهاد مطالعه: ترس کودک از دیگر کودکان
حضور در کارگاه های مختص کودک
برخی از روانشناسان کودک، برای شناسایی و کار بر روی نقاط ضعف کودکان، کارگاه‌های بازی یا کتابخوابی برای کودکان برگزار می‌کنند. این کارگاه‌ها بهترین فرصت برای تشخیص و درمان توسط یک فرد متخصص هستند. پی بردن به مشکلات کودک حین بازی، نقاشی، صحبت کردن یا رفتار با همسالان انجام میشود و پس از آن ممکن است در همین کارگاه یا کارگاه‌های مکمل، برای بهبود این مشکلات مجددا ترکیبی از درمان با صحبت کردن، بازی درمانی و قصه درمانی استفاده شوند. برخی از کارگاه‌ها نیز مخصوص مادر و کودک هستند و به صورت دوره‌ای در منزل انجام میشوند تا در کنار بازی و کارهای مفرح، مهارتهای اجتماعی کودکان نیز تقویت شود. خلاقیت، توانمندی، قدرت بدنی مثل کار با انگشتان دست، حس لامسه، توانایی گفتگو، برون‌ریزی صحیح و کنترل هیجانات از مزیت‌های شرکت در این کارگاه‌ها است.
اکتشاف در طبیعت
کودکان ارتباط بسیار خوبی با طبیعت برقرار می‌کنند و این فرصت خوبی برای زمینه‌سازی دوستی است. در کل هرگاه آموزش کودک با فرایندی که او را خوشحال می‌کند یا حواسش را از ترس‌هایش پرت می‌کند همراه شود، نتیجه بهتری به دنبال دارد. بنابراین شرایطی برای همراهی کودک در طبیعت در کنار همسالانش ایجاد کنید. می‌توانید آنها را گروه‌بندی کنید و هدف خاصی مثل جمع کردن صدف یا چوب برایشان در نظر بگیرید. کودکان با هم همکاری می‌کنند، لذت می‌برند و در عین فراگیری مهارت دوستی، تجربه خوبی از در کنار هم بودن در ذهنشان حک میشود.
صحبت با کودکان با رویکرد حل مسئله
بعضی از کودکان بلافاصله بعد از مدرسه شروع می‌کنند به تعریف بی‌وقفه اتفاقات مدرسه اما برخی دیگر بیشتر سکوت می‌کنند. بهتر است وقتی کودک از مدرسه باز میگردد، یا در زمانی که احساس می‌کنید آمادگی و تمایل بیشتری نشان می‌دهد، درباره اتفاقاتی که در مدرسه برایش افتاده با او صحبت کنید یا اگر خودش صحبت را آغاز کرد به خوبی به او گوش بدهید. صحبت‌های کودک را قطع نکنید، از سرزنش، مقایسه یا تحقیر کودک خودداری کنید. این همراهی تولم با آرامش والدین، باعث میشود که کودک با دریافت حس درک شدن و همدلی، متوجه شود در عین حال که تجربیات احساسی او در ارتباطاتش مهم و واقعی هستند، اما لزوما عجیب و غریب نیستند و می‌تواند تنش‌ها یا تعارضات روابطش را با راهنمایی شما حل و فصل کند. اگر کودک شما به اختلالات یادگیری مبتلا است، مطلب درمان اختلالات یادگیری را مطالعه کنید تا با پیگیر راهکارهای درمانی، به او کمک کنید بهتر با دیگران ارتباط برقرار کند.
خلق فرصت های متنوع دوست یابی کودکان
کودکان معمولا با افرادی که علایق یا توانمندی‌های مشابه خودشان دارند ارتباط بهتری برقرار می‌کنند، خصوصا اگر دچار مشکل در مهارتهای اجتماعی باشند. بنابراین بهتر است فرصت‌های متنوعی برای آشنایی آنها با گروه‌های مختلف همسالان ایجاد کنید تا دوستان مشابه خود را پیدا کنند. اینگونه هم شما و هم فرزندتان به استعداد علاقه او پی می‌برید و در عین حال فرصت رشد در کنار کودکانی مشابه با احساسات و روحیات نزدیکتر را فراهم می‌کنید و کودک در چنینی فضای احساس آرامش بیشتری برای دوستی دارد.
سخن پایانی
کودکان از سن خیلی کم نسبت به دیگران واکنش نشان می‌دهند و تقریبا با شروع ۲ سالگی تمایل به دوستیابی و بازی با کودکان دیگر هستند. دوستیابی نقش مهمی در رشد کودک، سلامت روان او و تقویت پیوندهای عاطفی و مهارتهای اجتماعی آنها دارد. به همین دلیل لازم است والدین از دوران خردسالی با رفع مشکلات شخصی خود در زمینه رفتارهای اجتماعی و پیگیری روش‌های تربیتی صحیح، به شکلگیری مهارتهای اجتماعی در کودک کمک کنند. از طرفی معلمان و مربیان باید نسبت به فرایند رشد و تربیت کودکان اطلاعات داشته باشند و شکلگیری روابط دوستی صحیح را در مدرسه تسهیل کنند. اما اگر کودکان به هر دلیل در مدرسه قادر به پیدا کردن دوست نباشند، اغلب میتوان با تمرین‌های مختلف به آموزش آنها پرداخت.
سوالات متداول
- کودکان از چه سنی به دنبال دوست یابی هستند؟
دوست یابی کودکان معمولا از سن ۲ سالگی آغاز میشود و در دوران مدرسه شکل هدفمندتری به خود میگیرد اما قبل از ۲ سالگی کودک صرفا به دنبال سرگرم شدن است و روی بازی تمرکز دارد. - دوست یابی کودکان چه اهمیتی دارد؟
پیدا کردن دوست و ایجاد ارتباط موثر با همسالان در شکلگیری هویت اجتماعی کودک، سلامت روانی، افزایش عزت نفس، تأمین نیازهای عاطفی و یادگیری مهارتهای عاطفی در آینده ضرورت دارد. - چرا کودکان دچار مشکلات دوستیابی در مدرسه میشوند؟
اغلب مشکلات کودکان در دوست یابی به نداشتن مهارتهای اجتماعی باز میگردد که میتوان با تمرین و تکرار آنها را به کودک آموزش داد. در کنار این، ممکن است کودکان با مسائل روانی، اختلالات یادگیری، هوش هیجانی پایین یا مشکلات محیطی مواجه باشند که دوستیابی را برای آنها به یک معضل تبدیل کرده است.
