اختلال یادگیری جز آن دسته از مشکلاتی‌ست که با شناسایی و درمان بهموقع آن می‌توان از بروز پیامدهای منفی‌اش پیشگیری کرد. اما اگر ناتوانی یادگیری در کودکان درمان نشود، به مرور بر زندگی شخصی، روان‌شناختی و تحصیلی کودکان سایه می‌اندازد و به پیامدهایی مثل افت تحصیلی، ناامیدی و طرد اجتماعی منجر می‌شود.
بنابراین آشنایی با تعریف، علائم، انواع، علل و درمان اختلال یادگیری در کودکان از اهمیت زیادی برخوردار است. ما در این مقاله با توجه به جدیدترین پژوهش‌های روان‌شناختی به بررسی این مسئله می‌پردازیم.
تعریف اختلال یادگیری در کودکان
هنگامی‌که عملکرد کودک در مجموع کاملا طبیعی به نظر می‌رسد، اما در زمینه خاصی مثل یادگیری خواندن دچار مشکل می‌شود، احتمالا به اختلال یادگیری مبتلاست. مشکل یادگیری کودک مبتلا به این اختلال، ارتباطی با سطح هوش کودک، سن، پایه تحصیلی و میزان تلاش او ندارد. شدت این اختلال در یادگیری کودکان به‌حدی زیاد است که باعث تخریب عملکرد روزمره و تحصیلی کودکان می‌شود و نیاز به درمان حرفه‌ای دارد.
به صورت کلی، اختلال یادگیری کودکان ناشی از مشکلات پردازش اطلاعات در سیستم عصبی هستند که در یادگیری مهارت‌های پایه‌ای مثل خواندن، نوشتن و محاسبه کردن اختلال ایجاد می‌کنند. پردازش ناقص اطلاعات در سیستم عصبی همچنین ممکن است مهارت‌های سطح بالاتر مانند سازماندهی، مدیریت زمان، استدلال انتزاعی و حافظه بلندمدت یا کوتاه‌مدت را تحت‌تاثیر قرار دهد.
پیشنهاد مطالعه: انواع اختلال یادگیری در دانش‌آموزان
اولین نفری باشید که از اخبار و اطلاعیه‌های مرتبط با پایه تحصیلیتان باخبر می‌شود!
انواع اختلال یادگیری در کودکان
اختلالات یادگیری را به صورت کلی می‌توان به دو دسته تقسیم کرد:
- اختلال یادگیری خاص (LD)
- ناتوانی یادگیری
اختلال یادگیری خاص
۳ مورد زیر در دسته اختلالات یادگیری خاص قرار می‌گیرند:
اختلالات یادگیری خاص علائم و نشانه‌شناسی کاملا دقیق و مشخصی دارند که باعث تفکیک راحت آن‌ها از یکدیگر می‌شود. به همین دلیل، علائم تشخیصی این ۳ اختلال به صورت دقیق در راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی (DSM) بیان شده است.
ناتوانی یادگیری
به هر نوع مشکلی اشاره دارد که کودک را نیازمند کمک حرفه‌ای می‌کند اما در دسته‌های بالا قرار نمی‌گیرد و متناسب با سطح هوش و تلاش کودک نیست.
مرکز ملی ناتوانی‌های یادگیری آمریکا (NCLD) به بررسی کامل این ناتوانی‌ها پرداخته و علاوه بر اختلال یادگیری خاص، زمینه‌های زیر را نیز جزو ناتوانی‌های یادگیری قرار داده است:
- اختلال و تاخیر در رشد زبان
- ضعف در مهارت‌های حسی-حرکتی مانند هماهنگی چشم و دست
- مشکلات هیجانی-ارتباطی مانند ضعف در تشخیص زبان بدن، لحن صدا و احساسات خود و دیگران
- حافظه ضعیف و مشکل در پیروی از دستورالعمل‌ها
- ضعف تمرکز و دامنه توجه کوتاه
- مشکل در سایر مهارت‌های جانبی مانند تشخیص جهت‌ها، مسیریابی و انجام چند کار به صورت هم‌زمان
ناتوانی‌های یادگیری هم مثال اختلالات یادگیری خاص ممکن است کاملا عملکرد تحصیلی، شخصی و اجتماعی کودک را مختل کنند و نیازمند مداخله حرفه‌ای هستند.
نشانه های اختلال یادگیری در کودکان
علائم ناتوانی‌های یادگیری یک کودک نسبت به کودکی دیگر بسیار متفاوت هستند. برای مثال:
- یک کودک ممکن است در خواندن و نوشتن مشکل داشته باشد، در حالی که دیگری عاشق کتاب باشد، اما نتواند ریاضیات را درک کند.
در منظور این است که هیچ علامت یا الگوی واحدی وجود ندارد که بتوان آن را به‌عنوان اثبات قطعی یک مشکل در نظر گرفت. با این حال، برخی نشانه‌های هشداردهنده در سنین مختلف رایج‌تر هستند. اگر این نشانه‌ها را بشناسید، می‌توانید اختلال یادگیری را زودتر تشخیص داده، به‌سرعت اقداماتی برای کمک به فرزندتان انجام دهید.
علائم اختلال یادگیری در کودکان نوپا
- مشکل در تلفظ صحیح کلمات
- دشواری در یافتن کلمه‌ی مناسب
- مشکل در درک یا ساخت قافیه‌ها
- دشواری در پیروی از دستورالعمل‌ها یا یادگیری روال‌های روزانه
- مشکل در کنترل مداد و قیچی یا رنگ‌آمیزی در داخل خطوط
- مشکل در انجام تکالیف ساده هماهنگی چشم و دست مثل بستن دکمه یا زیپ لباس
علائم اختلال یادگیری در کودکان ۵ تا ۹ ساله
- مشکل در یادگیری ارتباط بین حروف و صداها
- ناتوانی در ترکیب صداها برای ساخت کلمات
- اشتباه در خواندن کلمات ساده
- یادگیری آهسته مهارت‌های جدید
- اشتباه مکرر در املای کلمات
- مشکل در یادگیری مفاهیم پایه ریاضی
- دشواری در گفتن زمان یا به یاد آوردن دستورالعمل‌های سلسله‌مراتبی
نشانه های اختلال یادگیری در کودکان ۱۰ تا ۱۳ ساله
- دشواری در درک مفاهیم پیچیده یا مهارت‌های ریاضی
- مشکل در پاسخ به سوالات بازپاسخ یا حل مسائل کلامی
- نارضایتی از خواندن و نوشتن و اجتناب از خواندن با صدای بلند
- نوشتن کند و ناخوانا
- مهارت‌های سازماندهی ضعیف (مشکل در برنامه‌ریزی، حل مسئله و خودمدیریتی)
- مشکل در دنبال کردن بحث‌های کلاس به دلیل عدم تمرکز و بیان افکار به صورت شفاهی
- نوشتن املای یک کلمه در طول یک متن خاص به چند شکل متفاوت
علل اختلال یادگیری در کودکان
اختلال یادگیری در کودکان هم مثل سایر اختلالات روانپزشکی در نتیجه ترکیبی از عوامل زیستی و محیطی ایجاد می‌شود. این اختلالات تحت‌تاثیر هر عاملی که باشند، اما ناشی از بیماری‌های جسمانی زمینه‌ای مثل ناشنوایی و نابینایی نیستند. بر اساس پژوهش‌ها، موارد زیر از مهم‌ترین عوامل تاثیرگذار بر اختلال یادگیری در کودکان‌اند:
- وجود اختلال یا ناتوانی یادگیری در سایر اعضای خانواده (عامل ژنتیک)
- تولد زودرس
- تاخیر رشدی در زبان یا صحبت کردن در اوایل کودکی
- سوء تغذیه
- قرار گرفتن در معرض سموم محیطی مانند سرب
- تجربه تروما در کودکی
- آسیب مغزی در اثر ضربه یا جراحت
علاوه بر موارد بالا، تحقیقات حاکی از همبستگی بالا بین اختلالات روانپزشکی مثل بیش‌فعالی، اوتیسم، اضطراب، دوقطبی، افسردگی، وسواس و نافرمانی مقابله‌ای با اختلال یادگیری در کودکان است. به عبارت دیگر، اگر کودکی به یکی از اختلالات ذکرشده مبتلا باشد، احتمال ابتلای او به اختلال یادگیری بسیار بالاتر از دیگر کودکان است.
اختلال یادگیری در کودکان پیش دبستانی
بررسی احتمال وجود اختلال یادگیری در کودکان پیش‌دبستانی اهمیت زیادی دارد، زیرا:
- مغز کودکان پیش‌دبستانی نسبت به مداخلات درمانی کاملا انعطاف‌پذیر است.
- در دوره پیش‌دبستانی زمان بیشتری برای کار بر روی چالش‌های یادگیری کودک و آماده‌سازی او برای کلاس اول وجود دارد.
متاسفانه تشخیص اختلال یادگیری در پیش از دبستان مشکل‌تر است. تفاوت‌های فردی در این بازه سنی بسیار زیاد هستند و همین مسئله تشخیص رفتارهای طبیعی از نابهنجار را دشوار می‌سازد؛ برای مثال یک کودک ممکن است تا ۳ سالگی هم نتواند راه برود یا حرف بزند، اما پای هیچ‌گونه مشکل عصب‌شناختی در میان نباشد!
با این حال، برخی نشانه‌ها در دوره پیش‌دبستانی به عنوان علامت هشدار تلقی می‌شوند. به عنوان مثال:
- کودکی که در یادگیری قافیه‌ها مشکل دارد، احتمالا بعدها در خواندن ضعیف باشد.
- ناتوانی در شمارش اعداد ترتیبی در پیش‌دبستانی ممکن است در دبستان تبدیل به اختلال ریاضی شود.
- مشکلِ گرفتن مداد در سنین پیش‌دبستانی، احتمال ابتلا به اختلال نوشتن در سال‌های بعدی را افزایش می‌دهد.
علائم هشدار اختلال یادگیری در کودکان پیش‌دبستانی را بالاتر بیان کرده‌ایم.
تشخیص اختلال یادگیری در کودکان
کودکانی که اختلال یادگیری دارند حتما باید توسط یک روان‌شناس متخصص در زمینه اختلال یادگیری تشخیص‌گذاری شوند. متخصصان معمولا قبل از تشخیص رسمی، کودک را به یک پزشک برای معاینه وضعیت جسمانی و رد احتمال مشکلات بینایی و شنوایی ارجاع می‌دهند. همچنین برای اطمینان از طبیعی‌بودن سطح هوش کودک، آزمون‌های شناختی مانند آزمون هوش وکسلر کودکان نیز گرفته می‌شود.
بعد از ارزیابی‌های اولیه، نوبت به بررسی دقیق علائم اختلال یادگیری در کودک و تشخیص نوع اختلال یادگیری او می‌رسد. برخی از کودکان ممکن است درگیر بیش از یک اختلال یادگیری باشند. تشخیص دقیق اختلالات کودک برای انتخاب بهترین گزینه‌های درمانی اهمیت زیادی دارد، پس لازم است که حتما توسط یک متخصص آموزش‌دیده انجام شود. اگر هدفتان صرفا ارزیابی کلی احتمال وجود اختلال یادگیری در کودک است، نگاهی به مقاله تست اختلال یادگیری بیندازید.
اختلال یادگیری در کودکان کم توان ذهنی
بر اساس نتایج پژوهش کِسکینوا و آیدینسکی (۲۰۱۸)، تقریبا تمام کودکان مبتلا به کم‌توانی ذهنی خفیف به اختلال یادگیری مبتلا هستند. این کودکان در پردازش اطلاعات شنیداری بسیار ضعیف هستند که آن‌ها را مستعد ابتلا به انواع اختلال یادگیری می‌کند. کودکان کم‌توان ذهنی در پردازش اطلاعات دیداری بهتر عمل می‌کنند، پس بهتر است برنامه‌های آموزشی ویژه با استفاده از ابزارهای دیداری طراحی شوند. پیشنهاد می کنم به مقاله اختلال یادگیری در کودکان کم توان ذهنی نگاهی بیندازید تا اطلاعات بیشتری در این زمینه کسب کنید.
پیشنهاد مطالعه: ۹ روش آموزش ریاضی به کودکان کم توان ذهنی
اختلال یادگیری در کودکان اوتیسم
مغز برخی از کودکان مبتلا به اوتیسم در پردازش اطلاعات شنیداری، حسی-حرکتی و زبانی دچار اختلال است که این مسئله منجر به بروز اختلالاتی مثل نارساخوانی، نارسانویسی و هماهنگی حسی-حرکتی در آن‌ها می‌شود. به همین دلیل اختلال یادگیری در کودکان اوتیسم نسبت به دیگر کودکان رایج تر است. با توجه به اینکه هر دوی این اختلالات از اوایل کودکی شروع می‌شوند، گاهی ممکن است با یکدیگر اشتباه گرفته شوند.
این دو اختلال علل و روشهای درمانی متفاوتی دارند، پس تشخیص و تمایز آن‌ها از یکدیگر اهمیت زیادی دارد. نکته مهم اینکه شناسایی و درمان زودهنگام هر دو اختلال برای افزایش سازگاری کودک با آن‌ها ضروری‌ست. پس اگر به وجود آن‌ها در کودک مشکوک شدید، حتما با یک متخصص برای شروع درمان و کمک به کودک برای غلبه بر چالش‌های احتمالی صحبت کنید.
درمان اختلال یادگیری در کودکان
هرچند اختلالات یادگیری هنوز روش درمان قطعی به معنای اینکه مشکل از بین برود، ندارند، اما مداخلات درمانی برای آن‌ها وجود دارد که به والدین و خود افراد مبتلا کمک می‌کند که از بروز مشکلات جدی‌تر در آینده و دیگر اختلالات روانی شایع در مدارس ممانعت شود. روش درمان اختلال یادگیری باید با توجه به فاکتورهای متعددی انتخاب شود:
- سن کودک
- میزان پیشرفته بودن اختلال یادگیری
- تعداد و شدت نشانه‌های اختلال در یادگیری
- میزان همراهی کودک در درمان
با توجه به این موارد ممکن است یک یا چند روش درمان اختلالات یادگیری توسط متخصصین مختلف مورد استفاده قرار بگیرد.
روش تحلیل کاربردی رفتار (ABA)
در این روش که از موثرترین روشهای درمان و آموزش به کودکان اختلال یادگیری است، درمانگر، مربی یا والد کودک، به کمک تشویق و پاداش، رفتار و شناخت‌های سازگارانه را در کودک تقویت می‌کنند. مربی یا والدین باید کودک را در موقعیت‌هایی قرار دهند که برای حل آن‌ها لازم باشد بین اطلاعات مختلف ارتباط برقرار کند و در عین حال تحرک بدنی داشته باشد.
بعد از بروز رفتار مطلوب، با استفاده از تشویق و جایزه، رفتار کودک تقویت می‌شود تا دوباره آن را تکرار کند. وقتی چنین موقعیت‌هایی بارها تکرار شوند، تسلط کودک افزایش پیدا می‌کند.
گفتاردرمانی
گفتاردرمانی با ارائه تمرین‌های خاص، به افزایش مهارت‌های زبانی، تقویت تلفظ، بهبود کنترل حرکات زبان و دهان در افرادی که دارای مشکلات کلامی هستند، کمک می‌کند.
گفتاردرمانی با ارزیابی توسط گفتاردرمانگر شروع می‌شود تا نوع مشکلات و بهترین روش‌ها برای درمان اختلال یادگیری آن‌ها شناسایی شوند. در گفتاردرمانی برای درمان اختلالات یادگیری کودکان بنابر شرایط از صحبت کردن، تکرار، بازی، استفاده از کتاب و تصاویر، مداخله زبانی با خوردن طعم‌ها و بافت‌های غذایی مختلف انجام می‌شود.
روش فرآیند و تکلیف
در این روش ابتدا کودک از نظر توانایی‌های ذهنی و جسمی بررسی می‌شود. سپس تمرین‌ها و تکالیفی متناسب با توانایی‌هایش به او داده می‌شود. وقتی که تکلیفی به خوبی انجام گرفت، شدت سختی تکالیف یا مقدار آن‌ها به تدریج و با توجه به سرعت یادگیری کودک بیشتر می‌شوند.
دارو درمانی اختلالات یادگیری
در برخی موارد ممکن است داروهای روانپزشکی مانند داروهای ضد افسردگی و ضد اضطراب برای افراد دارای این اختلال تجویز شود تا علائم و نشانه‌های آن‌ها را کمی کاهش دهد. برای مثال، بیشتر اختلالات توجه و یادگیری و همچنین مشکلات رفتاری مانند تکانشگری و بیش فعالی کودکان (از علائم ثانویه اختلال یادگیری)، با فعالیت کم مغز و برانگیختگی پایین سیستم عصبی مرکزی مرتبط هستند. به همین دلیل گاهی را برای کودکان دچار این شرایط، داروهای محرک تجویز می‌کنند.
بازی درمانی
بازی درمانی برای اختلالات یادگیری خصوصا اگر همراه با والدین باشد، یک جایگزین یا مکمل بسیار خوب برای مداخلات درمانی مشکلات یادگیری است. انجام یک بازی به مدت ۲۵ دقیقه در روز ممکن است به رفع شکاف‌های موجود در مداخلات دارویی و رفتاردرمانی برای دانش‌آموزان دارای اختلال یادگیری کمک کننده باشد.
محققان دریافته‌اند که استفاده از بازی‌های خاصی که برای این اختلال طراحی شده باشد مانند بازی «دومینوی رابطه و چی گمشده»، می‌توانند با تمرکز بر مشکلات یادگیری که این کودکان دارند، با تکرار، درگیر کردن فرد و آموزش به روشهای موثر، تأثیرات مثبتی بر بهبود توجه و کاهش سطح اضطراب آن‌ها بگذارند.
نوروفیدبک (بازخورد زیستی)
نوروفیدبک از طریق اثرگذاری بر امواج مغزی به تمرین مغز و آموزش مسیرهای عصبی جدید کمک می‌کند و مزیت آن غیر تهاجمی، بدون درد و سرگرم‌کننده بودن است. برخی از انواع اختلال در یادگیری کودکان، مبتنی بر مشکلات عصبی هستند، به این معنی که از یک مشکل ریشه‌ای در عملکرد مغز ناشی می‌شوند. نوروفیدبک با بازآموزی مغز برای عملکرد بهینه، بدون استفاده از دارو، مناطقی در مغز را هدف قرار می‌دهد که روی یادگیری یا فرایندهای رشدی مرتبط با یادگیری اثر می‌گذارند.
نقشه مغزی اولیه بیمار که در این روش تهیه می‌شود، نشان می‌دهد که کدام قسمت‌های مغز در انجام عملکرد طبیعی خود مشکل دارند. به این وسیله پروتکلی برای آموزش مجدد مغز طراحی می‌شود. ثابت شده است که نوروفیدبک در برخی از انواع اختلال و با توجه به سن فرد، به بهبود ناتوانی‌های یادگیری، کاهش علائم و بهبود عملکرد تحصیلی کودکان کمک می‌کنند.
کاردرمانی و دیگر روشهای درمانی حسی-حرکتی
این روش نوعی کاردرمانی است که برای آن دسته از مشکلات کودکان که مربوط به اختلالات حسی و حرکتی هستند استفاده می‌شود. این اختلال باعث می‌شود کودک در نحوه درک بو، مزه، صدا، تصویر، لمس سطوح و حرکت درک درستی از محیط نداشته باشد. به همین دلیل این کودکان معمولا واکنش مناسبی به اتفاقات اطراف نشان نمی‌دهند و در ایجاد ارتباط موثر با دیگران، ابراز احساسات و حتی تکلم دچار مشکل هستند.
طیف اثرگذاری کاردرمانی حسی و حرکتی روی مشکلات گفتاری، زبانی و عدم هماهنگی حرکات در اختلال نارسانویسی است. کاردرمانگر در این درمان موقعیت‌هایی را ایجاد می‌کند که کودک با تجربه حس‌های مختلف به یکپارچگی بیشتری در احساست خود برسد.
چند نکته درباره مدیریت اختلال یادگیری در کودکان | راهنمای والدین
- مهم‌ترین متخصصانی که می‌توانند در درمان اختلالات یادگیری کمک کنند شامل روان‌پزشک، روان‌شناس کودک، نورولوژیست، رفتار درمانگر، کار درمانگر و گفتار درمانگر هستند.
- به یاد داشته باشید که همیشه پاسخ سریع و شفاف در روند بهبود کودک دریافت نمی‌کنید چون او نیاز به زمان و تمرین دارد.
- دوره درمانی اختلالات یادگیری شاید هرگز به اتمام نرسد و لازم باشد همیشه پیگیر باشید. بنابراین صبر و حوصله و همکاری والدین در مسیر درمان کودک بسیار مهم است.
- فضای آرام و بدون تشنج در خانه و همراهی با کودک نقش مهمی در درمان اختلالات یادگیری دارند.
- از سرزنش کردن، ایراد گرفتن یا اجبار کردن کودک به انجام تکالیف درمانی اختلال یادگیری خودداری کنید.
- توقعات و انتظارات واقع‌بینانه از فرزندتان داشته باشید و در این مورد که چه اندازه پیشرفت لازم است با مربیان و درمانگران او مشورت کنید.
- تشخیص بهموقع و مداخله زودهنگام به افزایش سازگاری کودک با چالش‌های یادگیری کمک بسیار زیادی می‌کند و مانع بروز مشکلات ثانویه مانند افسردگی می‌شود؛ پس اهمیت آن‌ها را نادیده نگیرید.
سخن پایانی
اختلال یادگیری در کودکان مشکلی جدی‌ست که به درمان حرفه‌ای نیاز دارد. ناتوانی‌های یادگیری معمولا از سنین نوپایی و پیش‌دبستانی با علائمی مثل مشکل در گرفتن مداد، قافیه‌سازی و شمارش ترتیبی اعداد شروع می‌شوند. این مشکلات در سال‌های مدرسه به بروز اختلالاتی مثل نارساخوانی، نارسانویسی و محاسبه‌پریشی منجر می‌شوند و رفته‌رفته باعث افت تحصیلی، ناامیدی و حتی افسردگی کودکان می‌شوند. بنابراین تشخیص و درمان بهموقع آن‌ها برای تقویت مهارت‌های کودکان و غلبه آن‌ها بر چالش‌های تحصیلی و روزمره اهمیت زیادی دارد.
سوالات متداول
- نحوه تشخیص اختلال یادگیری در کودکان چگونه است؟
برای تشخیص اختلال یادگیری در کودکان نیاز به روانشناسی متخصص در این زمینه است که با بررسی جنبههای مختلف از جمله رد احتمال بیماریهایی مانند کمشنوایی، بررسی سطح هوش کودک و ارزیابی عملکرد تحصیلی او، تشخیص نهایی را اعلام کند. - برای درمان اختلال یادگیری در کودکان چه باید کرد؟
روشهای زیادی مانند گفتاردرمانی، کاردرمانی، تحلیل رفتار کارکردی، آموزشهای فردی، نوروفیدبک و دارودرمانی وجود دارد. - علائم اختلال یادگیری در کودکان چه هستند؟
اختلال یادگیری انواع مختلفی دارد و هر کدام از انواع این اختلال نیز علائم خاصی دارند. علاوهبراین، علائم اختلال یادگیری در بازههای سنی مختلف، تفاوت دارد.
