قلدری یکی از رفتارهای چالش‌برانگیز در تمام مدارس دنیا است که میتواند بین دانش‌آموزان یا دانش‌آموز و معلم اتفاق بی‌افتد. هرچند قلدری بین دانش‌آموزان شایع‌ترین نوع خشونت بین فردی در مدارس است. اما گاهی حتی والدین یا کادر مدرسه نیز نسبت به اینکه مصادیق قلدری چیست و چه زمان دانش‌آموزان مورد آزار قرار گرفته‌اند دانش درستی ندارند. گاهی از کنار این مسئله ساده عبور می‌کنند و در مواردی آن را ناشی از حساسیت قربانی می‌دانند. در این مطلب می‌خواهیم بدانیم چگونه می‌توان فهمید دانش‌آموزی قلدری می‌کند و دانش‌آموزی مورد قلدری و آزار قرار گرفته است. سپس پیامدهای قلدری در کودکان و راهکارهای مقابله با قلدری در مدارس را بررسی خواهیم کرد.
قلدری چگونه تعریف می شود؟
قلدری شکلی از تهاجم رفتاری آزاردهنده است که فردی به طور عمدی و مداوم آن را نسبت به دیگری انجام دهد و موجب رنجش او شود. قلدری فقط فیزیکی نیست و لزومی ندارد آسیب جسمی به کسی وارد شود تا آن را قلدری قلمداد کنیم. گاهی فشار روحی، عاطفی، کلامی و رفتاری به دیگران آنقدر هدفمند و تکراری است که آسیب رساندن و آزار دادن قربانی تلقی می‌شود. انواع قلدری در دانش‌آموزان پسر و مقطع متوسطه شیوع بیشتری دارد. برای اینکه بتوانیم یک رفتار را در حوزه قلدری قرار دهیم وجود ۵ مؤلفه ضروری است:
- قصد و تعمد برای صدمه زدن وجود دارد.
- طرف دیگر ماجرا از نظر روحی، روانی یا جسمی آسیب می‌بیند.
- رفتار آسیب زننده مستقیم یا غیر مستقیم به طور مثال کتک زدن یا شایعه پراکنی وجود دارد.
- تکرار و تداوم در آسیب‌رسانی مشاهده می شود.
- قدرت بین دو طرف ماجرا، به طور مثال اختلاف سن، تفاوت قدرت فیزیکی، تفاوت قوای روحی، اختلاف موقعیت به صورت نابرابری توزیع شده است.
انواع قلدری در مدرسه
این تصور که کودکان قلدر همیشه خشونت‌گر و عصبی هستند صحیح نیست. برخی از انواع قلدری در مدرسه هیچ لزومی به روحیه یا رفتارهای خشونت‌آمیز ندارد. به طور مثال کودکی که دائما بقیه دانش‌آموزان را علیه یک نفر تحریک کرده یا شایعه ایجاد می‌کند نیز یکی از مصادیق قلدری را انجام داده است. قلدری در مدرسه و اعمال خشونت نسبت به بچهها، میتواند در سطوح و ابعاد مختلفی انجام شود که در این بخش درباره آن‌ها توضیح داده‌ایم.
قلدری فیزیکی
قلدری فیزیکی راحت‌تر از همه انواع قلدری قابل تشخیص است. آسیب فیزیکی مثل کتک زدن، هل دادن، پرت کردن اجسام به سمت دیگری، ضربه زدن یا هر کاری که به نوعی آسیب جسمی به دنبال داشته باشد، قلدری در مدرسه محسوب می‌شود.
قلدری کلامی
قلدری کلامی یکی از رایج‌ترین انواع قلدری در مدرسه است. آزارهای کلامی که برای به هم ریختن طرف مقابل انجام می‌شوند مانند صدا زدن با نام‌های نامناسب، آزار دادن فرد و تمسخر ویژگی‌های خاصی مثل ظاهر و لهجه، تحقیر، تمسخر و فحاشی قلدری کلامی محسوب می‌شوند. قلدری کلامی معمولا بسیار هیجانی و با عصبانیت اتفاق می‌افتد.
قلدری عاطفی
تشخیص انواع عاطفی قلدری نسبت به سایر انواع آن مشکل‌تر است و بر مبنای آسیب زدن به احساسات دیگران تعریف می‌شود. گاهی به ظاهر شکل دلسوزی یا محبت به خود می‌گیرد اما در واقع نوعی باج‌گیری عاطفی و در نتیجه قلدری محسوب می‌شود. این گروه ممکن است در ظاهر با آرامش باشند، اما با رفتارهایی مثل ایرادگرفتن و سرزنش مداوم، درخواست‌های مداوم و جلب توجه کردن، بی‌ارزش‌سازی، بی‌توجهی کردن و طرد کودک از جمع همسالان، به دنبال قلدری عاطفی و آسیب رساندن به طرف مقابل باشند.
قلدری جنسی
هرگونه قلدری یا آسیبی که با سواستفاده جنسی مانند اشاره به مسائل جنسی، مجبور کردن قربانی به تکرار جملات، کلمات یا اعمال جنسی همراه باشد در این دسته قرار می‌گیرد. نگاه‌های نامناسب یا حتی اشاره کردن به نوعی که دیگری را در وضعیت آسیب‌پذیری و ناامنی قرار دهند از مصادیق قلدری جنسی هستند. قلدری و کودک آزاری جنسی معمولا بین افرادی که اختلاف جنسیت، قدرت بدنی یا تفاوت سنی دارند اتفاق می‌افتد. کودکانی که زود به سن بلوغ رسیده‌اند یا با بلوغ دیررس مواجه شده‌اند به دلیل اختلالات هورمونی یا فشارهای محیطی ممکن است بیشتر به این نوع قلدری دست بزنند.
قلدری آنلاین یا سایبربولی
قلدری آنلاین یا قلدری سایبری پدیده نسبتا جدیدتری است و شامل استفاده از ابزارهای آنلاین و دیجیتال برای تهدید، ترساندن، آسیب‌رسانی یا ضربه زدن به یک فرد می‌شود. قلدری و کودک آزاری آنلاین میتواند از طریق هر ابزار دیجیتال و آنلاینی انجام شود. پخش کردن پیام‌ها، اسکرین‌شات‌ها، عکس‌های یا اطلاعات شخصی فردی در فضای اینترنت از مصادیق این نوع قلدری هستند.
قلدری رفتاری
گاهی اوقات بچهها به صورت مستقیم قلدری نمی‌کنند بلکه با آسیب زدن به مسائل یا چیزهایی که مورد علاقه یا متعلق به دیگری هستند، به او آسیب می‌رسانند. کودکی را فرض کنید که دائما کیف همکلاسی‌اش را زمین می‌اندازد، وسایل او را بر‌می‌دارد یا کتاب‌هایش را خراب می‌کند. این کودک به نوعی رفتار مخرب قلدرانه دارد و مداوما و به عمد می‌خواهد به دیگری آزار برساند. یا فردی را در نظر بگیرید که همیشه با نگاه دیگری را زیر نظر دارد یا خیره می‌شود، او در واقع با نگاهش ایجاد ترس و عدم امنیت می‌کند.
پیشنهاد مطالعه: اختلالات روانی شایع در مدارس
چرا کودکان قلدری می کنند؟
هرچند در تعریف قلدری گفتیم که یکی از مولفه‌های آن تعمدی بودن است، اما معمولا یک ریشه یا دلیل زمینه‌ای باعث می‌شود کودکان یا نوجوانان میل به آزار دادن دیگران داشته باشند. برای اینکه بتوانیم با این مشکل مقابله کنیم باید این علت‌ها را بشناسیم. گاهی یک دلیل مشخص و گاهی مجموعه پیچیده‌ای از عوامل از یک کودک یا نوجوان، فردی قلدر و آسیب‌زننده می‌سازد. در ادامه به برخی از مواردی که می‌توانند منجر به قلدری در مدرسه شوند اشاره کرده‌ایم:
- تفکرات نژادپرستانه
- ابتلا به اختلالات روانی مانند خودشیفتگی و اختلال بیش فعالی کودک (ADHD)، اختلالات رفتاری تخریبی و اختلال سلوک در کودکان و نوجوانان
- کمبود اعتماد به نفس و عزت نفس کودک
- سابقه مورد خشونت یا سو استفاده قرار گرفتن
- تجربه مشکلات روحی و رفتاری در خانواده
- داشتن والدین پرخاشگر، منفعل یا مستبد
- ناتوانی در همدلی و درک دیگران
- مشاهده زیاد محتواهای خشونت‌آمیز (فیلم، انیمیشن، بازی)
- تجربه تنبیه کودک
- کمبود محبت و نیاز به جلب توجه
- عدم رضایت از زندگی
- احساس تحقیر و شرم شدید درونی
- نداشتن مهار هیجان‌های شدید و مهارت خودکنترلی در کودک
پیشنهاد می‌کنیم مطالب قوانین استفاده از موبایل برای کودکان و نوجوانان و تقویت هوش مالی در کودکان را بخوانید.
نشانه مورد قلدری قرار گرفتن
به دلایل مختلفی مانند تهدید شدن، ترس از تنبیه و سرزنش والدین، ترس از کادر مدرسه یا نداشتن دانش و اطلاعات از مورد خشونت واقع شدن، ممکن است بسیاری از بچهها خصوصا در سنین ابتدایی این مورد را با والدین خود در میان نگذارند. بنابراین، در اولین گام باید در حین آموزش رازداری به کودکان، از او بخواهید این موارد را حتما گزارش کند. البته به دلیل اثرات و نتایج منفی که قلدری در مدرسه دارد، شما حتما به مرور متوجه تغییرات یا نشانه‌هایی در فرزندتان می‌شوید. برخی از این نشانه‌ها شاید لزوما به معنای مورد آزار قرار گرفتن در مدرسه یا از طرف دانش‌آموزان دیگر نباشند، اما در صورت مشاهده آن‌ها بهتر است شرایط فرزندتان را بیشتر بررسی کنید. برخی از نشانه های آزار و قلدری قرار گرفتن شامل موارد زیر هستند:
- گوشهگیری و انزوا
- ترس از بیرون رفتن
- ترس از مدرسه رفتن
- گریه کودک و بیقراری کودک قبل از مدرسه
- بی میلی نسبت به تکالیف، درس و مدرسه
- افت تحصیلی
- ابراز خشونت نسبت به خواهر وبرادر کوچکتر، اسباب‌بازی‌ها یا عروسک‌ها
- رفتارهای پرخاشگرانه در خانه
- بهانه‌گیری در خانه
- بی اشتهایی کودک
- قهر کردن و دوری از دوستان و قطع ارتباط با آن‌ها
- کاهش اعتماد به نفس
- استرس و اضطراب فراوان
- اختلال خواب
- مشکل در تکلم مانند لکنت
- شب ادراری در کودکان کوچک
- آثار آسیب‌دیدگی روی لباس، وسایل یا بدن
- رفتارهای اضطرابی مانند جویدن ناخنها
- فراموشکاری کودک
- گوشهگیری در مدرسه
- دور و بر معلم‌ها چرخیدن برای حس امنیت
پیشنهاد مطالعه: کودک لجباز
پیامد های قلدری در مدرسه
قلدری برای همه کودکان یک تجربه وحشتناک است که میتواند اثرات روحی و جسمی فراوانی بر زندگی حال و آینده آن‌ها بگذارد. بنابراین معلمان، مدیریت و کادر مدارس و همچنین والدین دانش‌آموزان باید اطلاعات نسبت به قلدری کردن یا مورد قلدری واقع شدن فرزندشان آگاه باشند و در صورت لزوم مداخلات لازم را انجام دهند. قلدری در مدارس پیامدهای فراوانی برای دانش‌آموزان، فضای آموزشی و معلمان دارد:
- بروز افت تحصیلی و بی‌علاقه شدن به درس و مدرسه
- استرس و اضطراب شدید و در موارد شدید ابتلا به اختلال استرس پس از سانحه
- کاهش اعتماد به نفس
- سو استفاده مالی، جنسی و جانی
- احساس عدم امنیت و بی اعتمادی نسبت به افراد
- ناتوان شدن در روابط اجتماعی
- افسردگی کودک
- درگیری دانش‌آموز قلدر با معلمان و کادر
- بالا بردن احتمال ترک تحصیل یا عدم رشد شخصیت در هر دو گروه قلدر و قربانی
گاهی اختلالات یادگیری نیز به دلیل فشار زیاد روی کودک اتفاق می‌افتد که میتواند ناشی از مورد قلدری قرار گرفتن باشد. اگر احتمال می‌دهید کودکتان مبتلا به این اختلال باشد، به مطلب درمان اختلالات یادگیری هم نگاهی بیندازید.
نقش مدرسه در مقابل قلدری دانش آموزان
توانمندی معلمان در مدیریت رفتار قلدری، با وقوع و تداوم آن، رابطه نزدیکی دارد. ارتقای مهارت‌های حرفه‌ای معلمان و مشاوران مدارس برای مواجهه‌ی صحیح با مشکلات رفتاری دانش‌آموزان ضرورت دارد. بر اساس یافته‌های مطالعه حاضر مداخله رفتاری مدرسه محور از طریق آموزش مدیریت رفتار به قلدرها، معلمان و طرفداران قلدرها، بر کاهش مؤلفه‌های قلدری و بهبود پیوند با مدرسه اثربخش است و میتواند به عنوان روش مداخله مناسب برای کودکان واجد رفتارهای قلدری فیزیکی استفاده شود.
راهکارهایی برای پیشگیری از قلدری در مدرسه
طبق تحقیقاتی که صورت گرفته، مصاحبه انگیزشی گروهی و آموزش تنظیم هیجان باعث ارتقای سطح آگاهی نوجوانان کاربر شبکه‌های اجتماعی مجازی به‌خصوص دختران، نسبت به معایب و مزایای رفتار نامطلوب و ایجاد انگیزه برای تغییر می‌شود و آن‌ها را در شناخت بیشتر هیجان‌های مشکل‌ساز و نحوه مدیریت آن‌ها کمک می‌کند. به طور کلی برای پیشگیری از قلدری یا مقابله با آن، ترکیبی از روشهای زیر بسیار مفید و موثر هستند:
- پاداش دادن به رفتارهای مثبت
- مراجعه به روانشناس و رواندرمانی
- بهبود و اصلاح سبک فرزند پروری
- ایجاد الگوی مثبت رفتاری برای فرد قلدر
- آموزش مهارت‌ها و توانمندی‌های فردی به قربانیان
- صحبت و گفتگو با فرد قلدر
- آموزش معذرت خواهی به کودک قلدر و تعیین جریمه برای تکرار رفتارهای پرخاشگرانه
- ایجاد روابط صمیمانه در خانواده
- آموزش مستقیم مفهوم قلدری، مهربانی و همدلی به کودکان و تمرین آن
- ایجاد قوانین مشخص علیه قلدری
- تشکیل حلقه حمایت از قربانیان
- تشویق دانش‌آموزان به اطلاع از مورد قلدری قرار گرفتن
- نظارت دقیق معلمان و کادر مدرسه در تمام فضاها
- جلوگیری از ایجاد دودستگی و تفرقه بین دانش‌آموزان
- انجام کارهای گروهی مانند هنر و ورزش
پیشنهاد می‌کنیم درباره شکل گیری اعتماد به نفس در کودکان نیز مطالعه کنید، چراکه افزایش اعتماد به نفس کمک می‌کند بچهها برای ابراز خود به قلدری روی نیاورند.
سخن پایانی
قلدری یکی از اتفاقات ناخوشایندی است که عموما به دلیل توزیع نامناسب قدرت بین دو نفر رخ می‌دهد. قربانی این پدیده شدن مختص به سن یا گروه خاصی نیست اما در برخی شرایط ممکن است خطر مواجه شدن با قلدری و خشونت افزایش پیدا کند. متاسفانه گاهی در مدارس نیز شاهد قلدری بین دانش‌آموزان هستیم. وجود دانش‌آموزان قلدر منجر به پیامدهای قلدری برای مدارس از جمله آسیب روحی و فیزیکی دانش‌آموزان، متشنج شدن فضای مدرسه، کاهش امنیت، افت تحصیلی دانش‌آموزان قربانی می‌شود. اینکه چرا بعضی از دانش‌آموزان قلدری می‌کنند و چرا بعضی دیگر از دانش‌آموزان مورد خشونت قرار می‌گیرند را در این مقاله بررسی کردیم. امیدواریم این اطلاعات در کنار راهکارهای ذکر شده، برای پیشگیری از آسیب کودکان و نوجوانان ارزشمندمان مفید باشند. توصیه می‌کنیم مطلب علل و راهکارهای مقابله با دعوای بچه ها در مدرسه را هم مطالعه کنید که بی ارتباط با قلدری در مدارس نیست.
سوالات متداول
- تعریف و مصادیق قلدری در مدرسه چیست؟
قلدری نوعی از تهاجم رفتاری آزاردهنده است که فردی به طور عمدی و مداوم آن را نسبت به دیگری انجام دهد و موجب رنجش او شود. قلدری فقط فیزیکی نیست و لزومی ندارد آسیب جسمی به کسی وارد شود تا آن را قلدری قلمداد کنیم. - چگونه بفهمیم کودکی مورد قلدری در مدرسه و آزار قرار گرفته است؟
گاهی بچهها به دلایلی مانند تهدید، ترس از فرد قلدر یا ترس از والدین و معلمان، ترس از باور نشدن یا سرزنش، مورد قلدری قرار گرفتن را با کسی در میان نمیگذارند. بنابراین لازم است از نشانههای مورد آزار و قلدری قرار گرفتن مانند انزوا، گوشهگیری، اضطراب بالا، جویدن ناخنها، آسیب روی بدن، لباس یا وسایل آگاهی داشته باشیم. نشانههای دیگر را نیز در همین مطلب ذکر کردیم. - انواع قلدری در مدارس چه هستند؟
قلدری در مدرسه میتواند در سطوح و با روشهای متفاوتی از جمله جسمی، جنسی، کلامی، عاطفی، آنلاین و رفتاری انجام شود.
