اکثر کودکان نمی‌توانند اضطراب خود را بیان کنند. آن‌ها حتی به‌درستی نمی‌دانند آیا استرس دارند یا مشکل چیز دیگری‌ست! علاوه‌بر ناتوانی در بیان نگرانی، کودکان در نحوه‌ی مدیریت استرس هم بی‌تجربه‌اند. مطمئنا نقش والدین در آموزش مهارتهای لازم به کودکان برای مدیریت اضطراب بسیار پررنگ است، اما یک نکته: اگر کودکان هیچ اضطرابی را تجربه نکنند، به آمادگی کافی برای مواجهه با چالش‌های بزرگ‌سالی نمی‌رسند و اگر اضطراب زیادی را تجربه کنند، به مشکلات سلامت روان کودکان دچار میشوند. پس باید به‌دنبال راهی میانه گشت. راهی که درعین درمان اضطراب کودک، به نازپروردگی او نینجامد. ما در این مقاله قصد داریم به بررسی این مسئله بپردازیم.
استرس و اضطراب در کودکان | از طبیعی تا اختلال
میزانی از استرس طبیعی است و کودکان را برای حرکت رو به جلو آماده می‌کند. اما وقتی سطح اضطراب از حد بگذرد، تبدیل به اختلال میشود. بیایید ابتدا کمی دقیق‌تر تفاوت این 2 را بررسی کنیم:
اضطراب طبیعی در کودکان
بچه‌ها با چالش‌ها و مشکلات مختلفی در زندگی روزمره‌شان روبه‌رو میشوند که خواه‌ناخواه استرس‌زاست. مثلا وقتی اضطراب امتحان می‌گیرند، جدی‌تر درس می‌خوانند. اکثر والدین با مشاهده‌ی این استرس‌های روزمره‌ی فرزندشان، آستین بالا می‌زنند و مشکلاتش را جارو می‌کنند. این رویه‌ی والدین 3پیامد منفی بزرگ دارد:
- کودک مهارتهای لازم برای مواجهه با اضطراب را نمی‌آموزد.
- توجه‌طلبی و بهانه‌گیری کودک بیشتر میشود، زیرا می‌فهمد که با ابراز نگرانی می‌تواند به خواسته‌هایش برسد.
- از همه مهم‌تر، اعتمادبهنفس و خودکارآمدی کافی برای مقابله با چالش‌ها را به دست نمی‌آورد و دچار مشکلاتی مانند ترس از شکست در کودکان میشود.
اختلال اضطراب در کودکان
گاهی و به دلایلی که در ادامه به آن‌ها می‌پردازیم، سطح اضطراب کودکان از حالت طبیعی بیشتر میشود. در این شرایط، توان کودک برای مقابله با اضطراب در هم می‌شکند و احتمال ابتلا به اختلالاتی مانند اضطراب و افسردگی در کودک را بالا می‌برد. اما از کجا باید متوجه شد که اضطراب کودک بیش‌ازحد زیاد شده است؟
نشانه های اضطراب در کودکان
یک‌راه برای تشخیص استرس در کودکان، شنیدن این مسئله از زبان خود آن‌هاست. اما همان‌طور که گفتیم، ابراز کلامی اضطراب برای کودکان سخت است و برخی از آن‌ها معمولا دراین‌باره صحبت نمی‌کنند. پس باید باتوجه به علائم استرس در کودکان به این مسئله پی برد. هرچه تعداد و شدت این علائم بیشتر باشد، میزان استرس بیشتر است. به دلیل اینکه علائم اضطراب در بچه‌های پیش‌دبستانی با دبستانی تاحدودی تفاوت دارد، بهتر است آن‌ها را از یکدیگر جدا کنیم:
علائم اضطراب در کودکان پیش‌دبستانی
- بروز علائم سندروم خستگی مزمن در کودک
- تحریکپذیری و تکانشگری کودک
- افزایش وابستگی کودک به مادر
- بدخوابی و کابوس شبانه کودک
- گریه بی‌دلیل کودک
- شبادراری کودک
- بی‌اشتهایی کودک
علائم اضطراب در کودکان دبستانی
- عدم تمرکز در کودک
- خجالتی بودن کودک
- افزایش افکار منفی کودک
- گوشه‌نشینی و کاهش تعاملات اجتماعی
- نیاز شدید به تایید و اطمینان‌گرفتن از دیگران
- تجربهی استرس مدرسه و امتناع از رفتن به کلاس
- عدم اعتماد به نفس کودک برای انجام کارهای جدید
- تغییر الگوی خوردن و خوابیدن مانند پراشتهایی یا کماشتهایی
- افزایش نوسان‌های خلقی و طغیان‌های خشم و پرخاشگری در کودک
- برنامه‌ریزی وسواس‌گونه برای مواجهه با موقعیت‌های مختلف و ابتلا به مشکلاتی مانند وسواس مطالعه
انواع اضطراب در کودکان
براساس موضوعات اضطراب‌انگیز در دوران کودکی، روان‌شناسان انواع اضطراب در این بازه‌ی سنی را به دسته‌های زیر تقسیم‌بندی کرده‌اند. دقت کنید که در برخی مواقع کودک به 2 یا چندمورد از این اضطراب‌ها دچار میشود:
- اضطراب از بروز علائم شدید و ناگهانی تنگی‌نفس، افزایش ضربان و تعریق (اختلال پانیک یا وحشت‌زدگی در کودکان)
- اضطراب شدید از موقعیتی خاص مانند مواجهه با سگ‌ها یا ترس از آمپول‌زدن (فوبیای کودکان)
- ترس از مواجهه با موضوعات چالش‌برانگیز مانند تکالیف درسی (اضطراب طبیعی)
- ترس از حضور در موقعیت‌های اجتماعی مانند مدرسه (اضطراب اجتماعی کودک)
- نگرانی و استرس شدید هنگام جدایی از والدین (اضطراب جدایی)
- استرس از تکرار مجدد وقوع رویدادی دردناک (PTSD در کودک)
- ترس از وقوع اتفاقات بد در آینده (اضطراب فراگیر)
در مقاله‌ی اضطراب در کودکان و نوجوانان، توضیحات کامل‌تری دربارهی انواع اضطراب در کودکان آورده‌ایم.
دلایل اضطراب در کودکان
عوامل بسیار زیادی در بروز اضطراب موثرند که بسیاری از آن‌ها بخشی از روند رشد طبیعی کودک‌اند و باعث بهبود رشد عاطفی کودکان میشوند. به‌عنوان‌مثال:
- همه‌ی کودکان در بازه‌ی سنی 6ماهگی تا 2سالگی، دچار ترس از غریبه‌ها و اضطراب جدایی میشوند.
- ترس‌های کودکان مانند ترس از تاریکی از مهمترین دلایل استرس در کودکان 5 ساله و پیش‌دبستانی است.
اما علاوه‌براین عوامل استرس‌زای طبیعی که معمولا هم کم‌کم و با کمک والدین برطرف میشوند، برخی از عوامل موجب اضطراب شدید و نابهنجار میشوند:
خلق‌وخو و تیپ شخصیتی کودک
تیپ شخصیتی کودکان تاثیر زیادی بر ادراک استرس در آن‌ها دارد. به‌عنوان‌مثال:
- انعطافپذیری پایین در مواجهه با تغییرات، خجالتی‌بودن، کمالگرایی و اشتیاق کم به تجربه‌های جدید، از ویژگیهای کودکان محافظه‌کار است و آن‌ها را در برابر استرس آسیب‌پذیر می‌کند.
این ویژگیهای شخصیتی تاحدودی مبنای ژنتیکی دارند و تغییردادنشان سخت است، پس هنگام مواجهه با این کودکان باید بیشتر مراعات حالشان را کرد.
تجربه رویدادهای دردناک
شرایط نامساعد محیطی و تجربهی رویدادهایی مانند ترومای دوران کودکی، باعث شکل‌گیری سبک دلبستگی ناایمن در کودک میشوند و حتی در موارد شدید، سطح اضطراب او را برای مادام‌العمر افزایش می‌دهند. تجربیات دردناکی مانند:
- بیماری شدید خود یا نزدیکان
- جابه‌جایی مداوم خانه و کاشانه
- کودک آزاری و کودک آزاری آنلاین
- مرگ فردی عزیز و ترس از دست دادن والدین
- مشکلات خانوادگی مانند دعوای والدین در حضور کودک
اضطراب‌های مرتبط با مدرسه
عوامل استرس‌زای زیادی در مدرسه وجود دارد که کودک ممکن است در سازگاری و مقابله با آن‌ها شکست بخورد. ما در مقاله اضطراب در دانش‌آموزان به‌صورت کامل دربارهی این عوامل استرس در کودکان ابتدایی صحبت کرده‌ایم.
سبک فرزندپروری والدین
سبک فرزندپروری والدین هم تاثیر زیادی در استرس کودکان دارد. به‌عنوان‌مثال، سخت‌گیری والدین و تنبیه کودک، باعث ایجاد ناامنی در کودک میشود. ازسوی‌دیگر، برخی از والدین (خصوصا والدین هلیکوپتری) کودک را لوس بار می‌آورند و اعتمادبهنفس او در مواجهه استرس‌های روزمره را کاهش می‌دهند.
استرس آموخته‌شده
اگر اطرافیان کودک آدم‌های استرسی‌ای باشند، کودک این روش را به‌عنوان روشی مناسب برای مقابله با تهدیدها یاد می‌گیرد. به‌عبارت‌دیگر، او یاد می‌گیرد که بهترین روش برای مقابله با تهدیدهای محیطی، پاسخ‌‌دادن به شیوه‌ی اضطرابی است.
درمان اضطراب در کودکان | راهنمای والدین
چه اضطراب فرزندتان در محدوده‌ی نرمال باشد و چه از آن گذشته باشد، رعایت نکات زیر از جانب والدین به او در مدیریت آن کمک می‌کند. وجه مشترک تمام این نکات، افزایش سازگاری کودک با استرس‌های روزمره است، زیرا فرار از موقعیت‌های استرسزا باعث تشدید اضطراب میشود. پس قدرت این راهکارها را در درمان اضطراب فرزندتان دست‌کم نگیرید:
حذف اضطراب ممنوع؛ هدف مدیریت اضطراب است
هیچ‌کس علاقه‌ای به دیدن اضطراب فرزندش ندارد، اما بهترین راه برای غلبه بر ترس و نگرانی، مواجهه با آن است. این کار باعث افزایش آستانه‌ی تحمل کودک میشود و عملکرد او را تحت فشارهای محیطی مانند امتحان افزایش می‌دهد. مواجهه با موقعیت‌های اضطراب‌برانگیز یکی از بهترین تکنیک‌های روان‌شناسان برای درمان مشکلات اضطرابی افراد است.
پیشنهاد مطالعه: افزایش تحمل شکست در کودکان از طریق آموزش برد و باخت
بیان انتظارات مثبت (و البته واقع‌گرایانه)
مطمئنا همه‌ی ترس‌های کودک پوچ و توخالی نیستند. پس شما هم نمی‌توانید و نباید با گفتن جملاتی مانند مثال‌های زیر سطح انتظارات فرزندتان از خود را بالا ببرید و نگرانی‌هایش را بی‌دلیل بخوانید:
- «تیم شما خیلی خوبه و بازی فردا رو حتما می‌‌برید».
- «من مطمئنم تو حتما توی امتحان نمره‌ی عالی می‌گیری».
- «کسی جرئت نداره توی مدرسه با تو بدرفتاری کنه، این رو بهت قول می‌دم».
اما می‌توانید از عملکرد و توانایی‌های فرزندتان در غلبه بر چالش‌ها حمایت کنید. همچنین سعی کنید سطح انتظارات را از فرزندتان بالا نبرید. کودک باید بداند که کسی توقع معجزه از او ندارد؛ همین‌که دل‌وجرئت داشته باشد و تلاشش را بکند، کافی‌ست.
همدلی با احساسات کودک، اما تایید آن‌ها نه
درک یک مسئله لزوما به‌معنای موافقت با آن نیست. پس اگر کودک به اضطراب جدایی کلاس‌اولی‌ها دچار شده است، کوچک‌نمایی و بزرگ‌نمایی آن هر دو اشتباه‌اند. در این موقعیت‌ها، همدلی مهمترین کار است. همدلی با کودک یعنی خود را جای او گذاشتن و نشستن پای درد دل‌‌هایش. این‌کار به کودک کمک می‌کند تا بهتر احساساتش را درک کند و انگیزه‌ی بیشتری برای مقابله با آن‌ها داشته باشد. شما با همدلی درحال انتقال این پیام به فرزندتان هستید:
- «می‌دونم که ترسیدی، ولی نگران نباش؛ چون من اینجام و بهت کمک می‌کنم تا از پسش بر بیای…».
سوال‌های بازپاسخ بپرسید، اما جهت‌دار نه
یکی از خاصیت‌های بد افکار منفی و اضطرابی این است که هر چه بیشتر آب روی آتششان بریزیم، شعله‌ورتر میشوند. پس برای گفت‌وگو با کودک دربارهی عواطف و نگرانی‌هایش، از سوالات جهت‌دار و تحریک‌کننده استفاده نکنید. مثلا نگویید:
- «به‌خاطر امتحان ریاضی نگرانی؟»
- «از رفتن به مدرسه می‌ترسی؟»
برای اجتناب از تغذیهی افکار اضطرابی، فقط سوال‌های بازپاسخی مثل مورد زیر بپرسید:
- «دربارهی امتحان فردا چه حسی داری؟»
خودداری از تقویت ترس‌های کودک
برخی‌والدین برای دور نگه‌داشتن کودک از خطرات و هشداردادن به او، زیر پایش ترس می‌گذارند یا ترس‌های قدیمی او را تحریک می‌کنند. مثلا اگر کودک در گذشته تجربهی بدی از تقابل با سگ‌ها داشته است، شما نباید در تقابل‌های بعدی با گفتن جملاتی مثل «مراقب باش سگ گازت نگیره!» این ترس را تقویت کنید.
تشویق تلاش‌های کودک در مقابله با اضطراب‌ها
یکی از بهترین راهکارها، تشویق و جایزه دادن به کودک در هنگام مواجهه با موقعیت‌های استرس‌زاست. این‌کار باعث افزایش انگیزه‌ی آن‌ها برای غلبه بر چالش‌ها و مشکلات میشود و به‌مرور شدت اضطراب را کاهش می‌دهد.
حمایت و صبر
استرس یک‌روزه نمی‌آید که یک‌روزه هم برود. از فرزندتان حمایت کنید و در مقابل پیشرفت‌های کوچک و حتی پسرفت‌های احتمالی او صبور باشید. عجله و نگرانی شما فقط باعث افزایش ترس و اضطراب فرزندتان میشود. درسوی‌مقابل، صبوری شما باعث آرامش او میشود و سرعت پیشرفتش را بیشتر می‌کند.
دیگر راهکارهای کاهش و مدیریت اضطراب کودک
- داشتن خواب کافی
- مصرف غذای سالم برای کودکان
- وقت‌گذاشتن برای تفریح و بازی دسته‌جمعی
- تشویق کودک به کمک‌گرفتن از دیگران در موقع نیاز
- آموزش تکنیک‌های ساده‌ی ریلکسیشن مانند تنفس عمیق
- جلوگیری از رفتارهای استرسزا مانند استفاده‌ی زیاد از گوشی
- حفظ نظم و برنامه‌ی روزانه (بچه‌ها نسبت به تغییرات محیطی حساس‌اند)
- آموزش مهارت حل مسئله به کودکان (برای غلبه بر چالش‌ها خیلی به دردشان می‌خورد)
- انجام ورزش و فعالیت بدنی مناسب برای کودک (باعث تخلیه‌ی تنش و استرس از بدن میشود)
- آماده‌سازی کودک برای رویدادهای استرس‌زای پیش رو مثل آماده‌کردن فرزند اول برای تولد فرزند دوم
- توضیح‌دادن شفاف و متناسب با سن دربارهی اضطراب (روی طبیعی و همگانی‌بودن تجربهی استرس تاکید کنید)
چه زمانی برای درمان اضطراب کودک به متخصص مراجعه کنیم؟
وقتی اضطراب کودک به‌حدی شدید است:
- که عملکردش را مختل می‌کند،
- روز‌‌به‌روز شدیدتر و پردامنه‌تر میشود
- و انرژی لازم برای انجام کارهای روزمره را از او می‌گیرد،
بدون معطلی با یک روان‌شناس دراین‌باره صحبت کنید. هرچه اضطراب شدیدتر شود، فرآیند درمان آن بیشتر طول می‌کشد و آسیب‌های روان‌شناختی بیشتری بر بهزیستی و عزت‌نفس کودک برجای می‌گذارد.
پیشنهاد مطالعه: راه های کاهش و درمان استرس نوجوانان
روش های درمان اضطراب در کودکان توسط روان‌درمانگران
روان‌شناسان بالینی کودک‌ونوجوان به‌خوبی پویایی‌های روان‌شناختی دوران کودکی آشنای‌‌اند. آن‌ها همچنین به رویکردهای درمانی خاصی مانند گزینه‌های زیر مجهزند که برای درمان اضطراب در کودکان گزینه‌های خوبی هستند:
سخن پایانی
برخی از اضطراب‌های کودکان طبیعی و برخی نابهنجار‌ند. برای درمان استرس‌های طبیعی که مبنای روزمره دارند، بهترین راه‌حل کمک به کودک برای کنارآمدن با آن‌هاست، زیرا این نوع استرس‌ها را نمی‌توان و نباید از زندگی حذف کرد. اما سطح برخی از استرس‌های کودکان به‌حدی شدید است که درمان آن‌ها نیاز به کمک حرفه‌ای دارد. اضطراب‌های شدید معمولا پس از تجربهی رویدادهای محیطی دردناک شروع میشوند و همه‌ی جنبه‌های زندگی کودک را تحت‌‌تاثیر قرار می‌دهند. بنابراین درمان آن‌ها نیاز به دریافت کمک حرفه‌ای از جانب روان‌درمانگران و حمایت کافی از سوی والدین و اطرافیان دارد.
سوالات متداول
- علت اضطراب در کودکان چیست؟
ژنتیک و محیط 2عامل اصلی در بروز حساسیت اضطرابی در کودکان هستند: ویژگیهای شخصیتی و ژنتیکی مانند انعطافپذیری پایین و کمرویی، در کنار رویدادهای دردناک محیطی مانند کودکآزاری، باعث بروز علائم اضطراب و نگرانی در کودکان میشوند. - علائم اضطراب در کودکان چه هستند؟
تمرکز پایین، تحریکپذیری زیاد، چسبیدن به والدین، بیخوابی، کماشتهایی، شبادراری، عدم تمرکز، اعتمادبهنفس پایین، افکار منفی زیاد، اطمینانخواهی زیاد، ترس از تجربهی چیزهای جدید و کمالگرایی از مهمترین علائم نگرانی در کودکان هستند. - برای درمان اضطراب در کودکان چه راهکارهایی توصیه میشود؟
خواب کافی، پرهیز از تغییرات شدید و پرتکرار، تغذیهی مناسب و اجتناب از خوردن خوراکیهای استرسزا مانند قهوه و کافئین، آموزش مهارت حل مسئله، تشویق فعالیت بدنی و ورزش، حفظ نظم روزانه و آموزش دربارهی اضطراب و طبیعیبودن آن از مهمترین راهکارها هستند.
منابع
اضطراب در کودکان؛ علائم، نشانگان و درمان
