چه تغییری بزرگتر از چالش‌های مدرسه برای دانشآموزان؟!… بچه‌ها در مدرسه و کلاس درس، هر روز باید خودشان را با برنامهی درسی و تکالیف معلمان سازگار کنند. تلاش برای سازگاری با این چالش‌ها استرس‌زاست و کم‌وبیش، همه‌ی دانشآموزان را درگیر اضطراب می‌کند. اما ما باید چه کنیم؟ وظیفه‌ی معلمان و والدین برای مدیریت استرس در دانشآموزان چیست؟ در این مقاله قصد داریم، شما والدین و معلمان را با چیستی و چرایی اضطراب در دانشآموزان آشنا کنیم و سپس به‌سراغ راه‌های مدیریت و درمان این مشکل برویم.
درک اضطراب در دانشآموزان؛ اولین قدم برای کمک به آن‌ها
نکاتی که در ادامه‌ی مقاله برایتان می‌گوییم، نکته‌هایی عمومی از دانسته‌های متخصصان دربارهی اضطراب در دانشآموزان هستند. برخی از این دانسته‌ها حاصل پژوهش‌ها هستند و بعضی‌دیگر، از تجربه‌ها ناشی میشوند. به‌هرحال، همه‌ی آن‌ها عمومی هستند و در مورد اکثر دانشآموزان صادق‌اند. اما این نکته‌های کلی نباید شما را از درک عواطف و احساسات هر دانش‌آموز غافل کنند؛ زیرا:
هر کودکی شخصیت منحصربه‌فرد خودش را دارد. اگر قصدتان کمک به فرزند یا دانش‌آموزتان در مقابله با اضطراب تحصیلی است، پیش از ارائه‌ی هر راهکاری باید با او حرف بزنید و چیستی و علل استرس‌هایش را از زبان خودش بشنوید. پس این نکته را به خاطرتان بسپارید:
- تنها با درک کامل اضطراب هر دانش‌آموز از نگاه خودش است که می‌توان به او در مدیریت این مسئله کمک کرد.
پیشنهاد مطالعه: 6روش حل اضطراب امتحان در دانشآموزان
اضطراب در دانشآموزان چه علائمی دارد؟
شاید با خودتان بگویید علائم استرس که مشخص است: تعریق، تنگی‌نفس، تپش قلب، لرزش دست‌وپا، بندآمدن زبان و امثال این‌ها؛ اما اضطراب علائم زیرپوستی بسیار زیادی دارد. علائمی که شناسایی زودهنگام آن‌ها، به شما فرصت می‌دهد تا از تبدیل‌شدنشان به مشکلات تحصیلی جدی در دانشآموزان جلوگیری کنید. بیایید به این نشانه‌ها و همبسته‌های مهم اضطراب در دانشآموزان نگاهی بیندازیم:
بی‌توجهی و بیقراری
اکثر ما وقتی با وول‌خوردن و بی‌توجهی کودکان در کلاس درس مواجه می‌شویم، اولین احتمالی که به ذهنمان می‌رسد، بیش فعالی کودک است، اما اضطراب هم می‌تواند با چنین علائمی همراه باشد. تمرکزکردن برای یک دانش‌آموز مضطرب سخت است زیرا نمی‌تواند افکار نگران‌کننده را از ذهنش خارج کند. این افکار منفی و آزاردهنده می‌توانند منجربه بیقراری دانش‌آموز هم شوند و رفتار او را دقیقا شبیه یک کودک مبتلا به بیش‌فعالی کنند.
غیبت زیاد
هنگام مواجهه‌ی کودکان با اضطراب‌های رایج در مدرسه، غیبت‌کردن آن‌ها افزایش می‌یابد. این دانشآموزان بهکمک ترفندهایی مانند تمارض کودکان، بهانه‌ای برای مدرسه‌نرفتن پیدا میکنند تا از دست اضطراب آزاردهنده خلاص شوند.
رفتارهای مخرب و تکانشگرانه
پرخاشگری و تکانشگری کودک از دیگر علائمی است که کمتر کسی آن را ناشی اضطراب می‌داند. اما وقتی هنگام بروز مشکلاتی مانند بی‌نظمی در کلاس یا زمان امتحانات، به یکباره کودک دچار رفتارهای مخرب می‌شود، احتمالا دلیلش استرس است. به‌صورت کلی، احساس خطر در مدرسه و ناتوانی دانش‌آموز در مدیریت استرس می‌تواند به رفتارهایی مانند پرخاشگری کودک بینجامد.
ناتوانی در پاسخ به سوال‌های شفاهی
برخی کودکان در امتحان‌های کتبی و انجام تکالیف خوب عمل میکنند، اما هنگام پرسش‌های شفاهی زبانشان بند می‌آید. این کودکان احتمالا دچار استرس هستند. علائمی مانند قطع ارتباط چشمی با معلم، نگاه‌کردن به پایین و خط‌خطی‌کردن دفتر به‌معنای ترس کودک از برقراری ارتباط با معلم است. وقتی معلم این دانشآموزان را صدا می‌کند، آن‌ها خشکشان می‌زند و بااینکه جواب سوال را می‌دانند، قادر به پاسخ‌گویی نیستند.
افزایش مشکلات جسمانی
اضطراب در برخی از دانشآموزان خود را به‌صورت علائم جسمانی مانند سردرد، حالت تهوع، معده‌درد و حتی استفراغ نشان می‌دهد. فشارهای مضاعف درسی و تحصیلی همچنین می‌توانند منجربه بروز علائم سندروم خستگی مزمن در کودکان و نوجوانان شوند.
مشکلات خاص یادگیری
دلایلی مانند وسواس مطالعه و شک‌کردن به توانایی‌های خود در درس یا موضوعی خاص، باعث اضطراب و تخریب عملکرد دانش‌آموز در آن زمینه می‌شود. برخی‌اوقات این مشکلات درسی با اختلالات یادگیری اشتباه گرفته میشوند، اما درواقع ناشی از استرس هستند.
انجام ندادن تکالیف درسی
اهمالکاری تحصیلی همیشه ناشی از تنبلی یا بازیگوشی نیست، بلکه گاهی ناشی از اضطراب و کمالگرایی در درس‌خواندن است. کودک ممکن است ساعت‌ها روی یک تکلیف کار کند و در آخر هم از کیفیت کار خود راضی نباشد و دست‌خالی به مدرسه برود. ما معمولا کمالگرایی و تلاش مضاعف را در فرزندان و دانش‌آموزانمان تحسین می‌کنیم، اما همین مسئله می‌تواند منجربه تخریب عملکرد تحصیلی آن‌ها شود.
خودداری از تعاملات اجتماعی و کارهای گروهی
دلایلی مانند خجالتی بودن کودک باعث اضطراب او از برقراری ارتباط اجتماعی با همکلاسی‌ها و معلمان می‌شود. این کودکان هنگام تعامل با دیگران اضطراب می‌گیرند و به‌همین‌دلیل میانه‌ی خوبی با مدرسه‌رفتن ندارند. کسی که از بیرون نگاه می‌کند، فکر می‌کند آن‌ها به درس و مدرسه علاقه‌ای ندارند، اما مشکل اصلی آن‌ها، ترس از تعاملات اجتماعی است.
افت ناگهانی عملکرد تحصیلی
اگر کودکی باعملکرد تحصیلی خوب به یکباره دچار افت تحصیلی دانشآموزان شود، حتما باید احتمال اضطراب را در نظر گرفت. شاید مشکلی مانند قلدری در مدرسه آزارش می‌دهد و تمرکزش را مختل می‌کند. به‌هرحال، افت ناگهانی عملکرد تحصیلی را نباید نادیده گرفت، زیرا اکثراوقات مشکلی زیربنایی موجب آن می‌شود.
منفی‌بافی
کودکان مضطرب همیشه بدترین احتمال ممکن را در نظر می‌گیرند و استرس خود را چندین‌برابر میکنند. مثلا بااینکه برای امتحانشان به‌اندازه‌ی کافی مطالعه کرده‌اند، فکر خراب‌کردن امتحان مثل خوره به جانشان می‌افتد. این دانشآموزان رفته‌رفته از درس‌خواندن بدشان می‌آید و فکر مدرسه مضطربشان می‌کند.
علت اضطراب و استرس در دانشآموزان چیست؟
مشکل هر دانش‌آموزی منحصربه‌فرد است و نمی‌توان برای همه‌ی آن‌ها نسخه‌ی واحدی پیچید، اما عوامل زیر از مهمترین دلایل بروز استرس در دانشآموزان هستند:
ابتلا به اختلالات اضطرابی
ابتلا به هرکدام از اختلالات اضطرابی احتمال بروز استرس در دانشآموزان را افزایش می‌دهد. اختلال‌هایی مانند:
- اضطراب جدایی
- اضطراب اجتماعی
- اضطراب فراگیر
- وسواس کودک
- لالی انتخابی
- فوبیای کودک
تکالیف درسی سنگین
یکی از مهمترین علل اضطراب در دانشآموزان است. وقتی تکالیف زیاد باشد و دانش‌آموز قادر به انجام به‌موقع همه‌ی آن‌ها نباشد، دچار استرس می‌شود. همان‌طور که در مقاله‌ی مشکلات تحصیلی نوجوانان گفته‌ایم، کلاس‌های فوق‌برنامه و انتظارات درسی طاقت‌فرسا از مهمترین علل استرس در دانشآموزان نوجوان هستند.
برنامه درسی نامنظم
برخلاف آن‌چه از رفتار کودکان و نوجوانان برداشت می‌شود، برای آن‌ها نظم و انضباط اهمیت زیادی دارد. به‌همین‌دلیل، با کوچک‌ترین ابهام و اشکالی در برنامهی درسی و فرآیند مدرسه، دچار استرس میشوند.
جابه‌جایی مدرسه
درس و مدرسه به‌خودی‌خود چالش بزرگی برای دانشآموزان است. تغییر مدرسه، همکلاسی‌ها، دوستان و معلمان، این چالش را برای بچه‌ها چندین‌برابر می‌کند و استرسشان را افزایش می‌دهد. بنابراین درصورت بروز چنین تغییراتی، حتما قبل از ورود دانش‌آموز به مدرسه‌ی جدید، برایش جلسه‌ی معارفه برگزار کنید تا با مسئولان، معلمان و فضای مدرسه بیشتر آشنا شود و کمتر احساس غریبی کند.
بی‌برنامگی دانش‌آموز
آگاهی و استفاده از راهبردهای خودسازماندهی و خودمدیریتی در دانشآموزان به آن‌ها کمک می‌کند تا بهتر با مشکلات درسی کنار بیایند. برخی از دانشآموزان از مهارت‌های برنامه‌ریزی مانند مدیریت زمان بی‌بهره‌اند و همین مسئله به افزایش اضطرابشان منجر می‌شود.
وقتگذرانی بیش‌ازحد در فضای مجازی
بچه‌های امروزی زمان زیادی از وقتشان را صرف انجام بازی‌های کامپیوتری و گشت‌وگذار در فضای مجازی میکنند. این بازی‌ها و وقت‌گذرانی‌های مجازی به‌خودی‌خود باعث افزایش استرس و تحریک‌پذیری کودکان میشوند. علاوه‌براین، استفاده‌ی افراطی از موبایل و دیگر لوازم دیجیتال، باعث می‌شود که بچه‌ها وقت و انگیزه‌ی کافی برای انجام تکالیف درسی و رفتن به مدرسه نداشته باشند. این عوامل روی‌هم‌رفته، باعث افزایش اضطراب دانشآموزان میشوند.
نداشتن تفریح و سرگرمی
برخی از کودکان و نوجوانان تمام روزشان را به درس و مطالعه اختصاص می‌دهند و تفریح کافی ندارند. بدون تفریح و بازی و گشت‌وگذار، بچه‌ها کم‌کم احساس کسلی و پوچی میکنند و اضطراب می‌گیرند.
دریافت نکردن حمایت از جانب معلمان و والدین
بالاخره هر دانش‌آموزی در درس خاصی استعداد بیشتر و در درسی دیگر استعداد کمتری دارد. اگر دانش‌آموزی در یکی از درس‌هایش ضعیف باشد، اما به‌جای حمایت و همدلی فقط از جانب اطرافیان، فقط از آن‌ها سرکوفت بشنود، استرس می‌گیرد و رفته‌رفته از مدرسه هم زده می‌شود. بدون دریافت حمایت، دانشآموزان کم‌کم نسبت به ضعف‌هایشان و احتمال شکست تحصیلی استرس بیشتری می‌گیرند و حتی ممکن است درس را رها کنند.
کمالگرایی
برخی از بچه‌ها به کمتر از صد قانع نیستند. آن‌ها وقتی نمی‌توانند در همه‌ی درس‌ها بهترین باشند و نمره‌ی کامل بگیرند، روزبه‌روز استرس بیشتری را تجربه میکنند. این استرس گاهی به‌حدی افزایش می‌یابد که منجربه ترک تحصیل دانش‌آموز می‌شود.
عزت نفس و اعتماد به نفس پایین
وقتی دانش‌آموزی خود را به‌عنوان فردی ضعیف، ناتوان و بی‌ارزش می‌بیند و اعتماد‌به‌نفس کافی برای مقابله با چالش‌های تحصیلی ندارد، با هر مشکلی دچار استرس می‌شود. به‌همین‌دلیل، افزایش اعتماد‌به‌نفس و عزت‌نفس کودکان تاثیر زیادی بر توانایی آن‌ها در مدیریت استرس‌های درسی دارد.
ترس از دیگر کودکان
برخی کودکان به‌دلیل تجربه‌ی ناملایماتی مانند مواجهه با قلدری در مدرسه و ترس از وقوع مجدد این تجربه‌ها، از مدرسه‌رفتن می‌ترسند. بنابراین اگر به‌یکباره استرس فرزند یا دانش‌آموزتان نسبت به مدرسه و درس زیاد شده است، حتما احتمال ترس کودک از دیگر کودکان را بررسی کنید.
راهکارهای کاهش و مدیریت استرس در دانشآموزان
اضطراب و استرس برای دانشآموزان بسیار آزاردهنده است. این مسئله همچنین اثرات منفی زیادی بر زندگی کودکان و نوجوانان می‌گذارد و احتمال ابتلای آن‌ها به اختلالات روانشناختی را افزایش دهد. پس باید بهکمک راهکارهایی که در ادامه بیان می‌کنیم، دانشآموزان را در مدیریت و درمان اضطراب یاری کرد:
کاهش ترس از شکست در دانشآموزان
بخش زیادی از احساس عزت‌نفس کودکان ابتدایی به شایستگی تحصیلی آن‌ها وابسته است. آن‌ها وقتی نتوانند انتظارات تحصیلی مدرسه و خانواده را برآورده کنند، به‌شدت احساس سرشکستگی میکنند. بنابراین اولین کار برای کاهش استرس تحصیلی دانشآموزان، ازبینبردن یا کاهش ترس از شکست در کودکان است. والدین و معلمان در این زمینه باید به دانشآموزان کمک کنند تا:
- تمرکزشان را بر اهداف قابل دستیابی بگذارند.
- به خودشان و توانایی‌هایشان باور داشته باشند.
- به‌جای ناامیدشدن، از اشتباهات خود درس بگیرند.
- برای مقابله با چالش‌ها، مهارت‌های خود را توسعه دهند.
- تلاششان را برای رسیدن به موفقیت بکنند و زود تسلیم نشوند.
ارائه‌ی بازخوردهای سازنده، حمایت‌‌کردن از دانش‌آموز، کمک به رشد راهبردهای یادگیری و جایزه دادن به کودکان، در رسیدن به اهداف بالا به شما والدین و معلمان کمک می‌کند.
برقراری جوی صمیمانه و مثبت
آندریاس اشلایکر (Andreas Schleicher)، پژوهشگر حوزه‌ی آموزش، می‌گوید: «یکی از تهدیدهای اصلی دانشآموزان برای احساس تعلق‌پذیری در مدرسه، تجربه و درک منفی آن‌ها از ارتباطشان با معلمان است». سرزنش و بی‌توجهی به دانشآموزان مشکل‌آفرین و صمیمی‌شدن با دانشآموزان بی‌دردسر کار راحتی است؛ اما همین دانشآموزان پرچالش هستند که بیشترین سود را از برقراری ارتباط سازنده و صمیمیت می‌برند. بنابراین معلمان باید باکمک راهکارهای زیر، جوی صمیمانه در کلاس راه بیندازند:
- همدلی با احساسات دانشآموزان
- رفتار یکسان با تمام بچه‌های کلاس
- افزایش تاب‌آوری، احترام و ایمنی در فضای کلاس
- گفت‌وگو با والدین دربارهی شخصیت و نیازهای کودک
- ساختن شبکه‌ی حمایتی قوی متشکل از والدین، معلمان، مسئولان مدرسه و مشاوران
ارائه‌ی برنامهی درسی منظم
بچه‌ها مهارت کمی در خودسازماندهی و برنامه‌ریزی برای انجام فعالیت‌های درسی دارند. آن‌ها با کمی سنگین‌شدن تکالیف و امتحان‌ها، احساس درماندگی میکنند و اضطراب می‌گیرند. بنابراین والدین و معلمان باید بااستفاده از راهکارهای زیر در حل این مشکل به دانشآموزان کمک کنند:
- تضمین فرصت‌هایی برای موفقیت
- آموزش مهارت حل مسئله به کودکان و نوجوانان
- شکستن تکالیف سنگین به بخش‌های کوچک و قابل‌انجام
- ارائه‌ی دستورالعمل‌ها و ساختارهای واضح و شفاف برای دانشآموزان
اصلاح منفی‌بافی‌های دانش‌آموز
گاهی‌اوقات بچه‌ها با گفتن جملاتی مثل «من از ریاضی متنفرم»، راه را برای بهبود خود در یک موضوع خاص می‌بندند و دچار استرس میشوند. شما باید بااستفاده از راهکارهای زیر به فرزند یا دانش‌آموزتان در اصلاح این باورهای منفی کمک کنید:
- درس‌های فردا را به‌اجمال مرور کنید.
- تمرکزتان را بر نقاط قوت دانش‌آموز بگذارید.
- برای برطرف‌کردن نقطه‌ضعف‌هایش هدف‌گذاری کنید.
- مهارت‌های موردنیاز برای غلبه بر تکالیف سخت را به او بیاموزید.
- در جایگزین‌سازی خودگویی‌های منفی با افکار مثبت کمکش دهید.
- برنامهی روزانه‌ی کلاسی را روی تخته بنویسید تا ابهام کمتری داشته باشد.
- رویه‌های قابل‌پیش‌بینی و ساختاریافته داشته باشید و از پرسیدن‌ها یا امتحان‌گرفتن‌های ناگهانی خودداری کنید.
به‌هرحال، شما باید به‌جای انکار باورهای منفی دانش‌آموز، احساساتش را تصدیق و با او همدلی کنید. هرچه رفتارتان همدلانه‌تر باشد، دانش‌آموز زودتر اشتباهش را تشخیص می‌دهد و به فکر حل آن می‌افتد.
آموزش روانشناختی دربارهی اضطراب
اضطراب مسئله‌ی عجیب‌وغریبی نیست و همه‌ی ما روزانه با آن سروکار داریم. بنابراین، یکی از کارهای مهمی که برای کاهش استرس دانشآموزان می‌توان انجام داد، کمک به آن‌ها برای کنارآمدن و برخورد موثر با استرس‌های روزمره است. آن‌ها باید یاد بگیرند که به‌جای فرار از استرس، علائم آن را شناسایی کرده، از راهبردهای مقابله‌ای مانند تکنیک‌های ذهن‌آرامی (ریلکسیشن) برای کاهش آن استفاده کنند.
ترویج تفکر خوش‌بینانه
اضطراب معمولا با شروع افکار منفی افزایش می‌یابد. اگر بتوان این باورهای منفی را با افکار مثبت جایگزین کرد، استرس خودبه‌خود از بین می‌رود. هرچه شما نگاهی خوش‌بینانه‌تر به اتفاقات اطراف داشته باشید، فرزند یا دانش‌آموزتان هم کمتر منفی‌بافی می‌کند و نگاه امیدوارانه‌تری به دنیا و مشکلاتش خواهد داشت.
آموزش کارگروهی و افزایش تعاملات اجتماعی
کار گروهی و برقرای تعامل برای برخی دانشآموزان استرس‌زاست. این دانشآموزان را با همکلاسی‌های حمایتگر، صبور و مثبت‌نگر رفیق کنید تا ترسشان از تعاملات اجتماعی بریزد. همچنین می‌توانید از آن‌ها بخواهید اسم کسانی که دوست دارند با آن‌ها همکلاسی شوند را روی کاغذ بنویسند. از مقاله‌ی آموزش کار گروهی در مدرسه هم در این زمینه کمک بگیرید.
تطبیق برنامهی درسی با نیازهای خاص دانشآموزان
هر کودکی به شیوه‌ی خاصی بهتر یاد می‌گیرد و روش خاصی برای انجام تکالیفش دارد. سعی کنید تاجایی که به برنامههای کلاسی آسیب زیادی نمی‌خورد، نیازهای خاص هر دانش‌آموز را در روش‌های تدریس و کلاس‌داری‌تان بگنجانید. این کار باعث احساس درک‌شدن در دانشآموزان می‌شود و استرسشان را کاهش می‌دهد.
ورزش و فعالیت بدنی
ورزش و فعالیت بدنی برای کودکان با فواید زیادی ازجمله تخلیه‌ی انرژی اضافی و افزایش اعتمادبه‌نفسشان همراه است. این فواید روی‌هم‌رفته حال بچه‌ها را خوب می‌کند و استرسشان را کاهش می‌دهد. پس حتما برنامه‌ای روزانه برای ورزش و تخلیه‌ی انرژی دانش‌آموز در نظر داشته باشید.
تغذیهی مناسب برای دانشآموزان
تغذیهی مناسب از دیگر عوامل موثر بر حفظ آرامش و خونسردی در مواجهه با چالش‌هاست. به‌عنوان مثال، مصرف قهوه و کافئین برای کودکان و نوجوانان، باعث افزایش تحریک‌پذیری و اضطراب آن‌ها می‌شود. ازسوی‌دیگر، دمنوش‌های گیاهی و رایحه‌هایی خاص، حس آرامش می‌بخشد. دراین‌زمینه می‌توانید از دیگر مقالات ما دربارهی تغذیه دانشآموزان در امتحانات و غذای سالم برای کودکان هم کمک بگیرید.
سخن پایانی
استرس در دانشآموزان پدیده‌ای شایع و تاحدودی طبیعی است. اما نباید این مسئله را نادیده گرفت، زیرا در موارد حاد با پیامدهای منفی زیادی ازجمله تنبلی دانش آموزان و افت عملکرد تحصیلی آن‌ها همراه است. پس باید علائم و علل اضطراب در دانشآموزان را شناخت و با راهکارهایی به مدیریت این مشکل پرداخت. عواملی مانند فشار درسی زیاد، برنامهی درسی نامنظم و خشک و رسمی‌بودن فضای آموزشی از مهمترین علل استرس در دانشآموزان هستند. شما معلمان و والدین باید بااستفاده از راهکارهایی مانند کاهش ترس از شکست در کودکان، در مدیریت و درمان اضطراب به دانشآموزان کمک کنید.
سوالات متداول
- چرا دانشآموزان دچار استرس میشوند؟
عواملی مانند ابتلا به اختلالهای اضطرابی، سنگینبودن تکالیف درسی، برنامهی درسی مبهم، افزایش وقتگذرانی در فضای مجازی، عدم دریافت حمایت و همدلی کافی، کمالگرایی و خودمدیریتی ضعیف کودک از مهمترین علل این مسئله هستند. - چگونه اضطراب دانشآموزان را مدیریت کنیم؟
ازبینبردن ترس از شکست، افزایش صمیمیت در کلاس، نظم در برنامههای درسی، اصلاح افکار منفی، آموزش روانشناختی دربارهی اضطراب، ورزش، خواب کافی و تغذیهی مناسب از بهترین راهکارها برای کاهش استرس در دانشآموزان هستند. - علائم استرس در دانشآموزان چیست؟
بیقراری و کمبود توجه، غیبتهای مداوم بهکمک ترفندهایی مانند تمارض، رفتارهای مخرب، کمحرفی سر کلاس، افزایش دردهای جسمانی در زمانهایی مانند دوران امتحانات، اهمالکاری، کمالگرایی و افزایش افکار منفی از مهمترین نشانههای این مسئله هستند.
منابع:
راهنمای اختلالات اضطراب (برای مدارس)
چگونه اضطراب بر عملکرد دانشآموزان در مدرسه تاثیر می‌گذارد؟
10 نشانه‌ی اضطراب دانشآموزان در کلاس
راهکارهایی برای کاهش استرس در کلاس درس
