بچه‌ها از حدود 6سالگی به بعد کم‌کم روی نگاه و نظر دیگران حساس میشوند و احساس خجالت‌زدگی میکنند. شدت این مسئله بسته‌به شخصیت کودک، ویژگی‌های خلقی او و محیط اطرافش متفاوت است. بعضی‌ها خیلی راحت با اضطراب موقعیتهای اجتماعی کنار می‌آیند، برخی‌دیگر علائم کودکان خجالتی را نشان می‌دهند و بعضیدیگر به اضطراب اجتماعی در کودکان دچار میشوند. ما در این مقاله قرار است از علائم و علل اضطراب اجتماعی در کودکان شروع کنیم و سپس به‌سراغ راهکارهای درمان این مشکل برویم.
آشنایی اجمالی با اضطراب اجتماعی در کودکان
ترس شدید از عملکرد خود در جلوی دیگران را اضطراب اجتماعی میگویند. از نگاه کودک مبتلا به اختلال اضطراب اجتماعی، دیگران همواره درحال زیرنظرگرفتن رفتار و عملکردش هستند. او از این می‌ترسند که نکند کار احمقانه‌ای انجام دهد و مسخره شود. این ترس به‌حدی شدید است که بعضی از کودکان را کاملا خانه‌نشین میکند، زیرا هنگام حضور در جمع استرس شدیدی را تجربه میکنند. اضطراب اجتماعی در کودکان به‌صورت کلی 2نوع دارد:
پیشنهاد مطالعه: اضطراب جدایی کلاس اولی‌ها
اضطراب اجتماعی خاص
کودک فقط از انجام عملی خاص مانند صحبت جلوی هم‌کلاسی‌ها خجالت می‌کشد، اما هنگام حضور در جمع هم‌کلاسی‌ها اصلا استرس نمی‌گیرد.
اضطراب اجتماعی منتشر
در اکثر یا تمام موقعیتهای اجتماعی، فارغ از اینکه نقش کودک مشاهده‌گر، مشارکت‌کننده، رهبر گروه یا… باشد، اضطراب شدیدی به او وارد می‌شود.
پیشنهاد مطالعه: اضطراب در کودکان و نوجوانان
کودکان در چه سنی دچار اضطراب اجتماعی میشوند؟
خودآگاهی کودکان از اوایل سنین دبستان سریع‌تر رشد میکند و باعث می‌شود آن‌ها بیشتر خودشان را با دیگران مقایسه کنند. به‌مرور و با افزایش این خودآگاهی، تمرکز کودک روی رفتار خودش در جمع نیز بیشتر می‌شود و احتمال بروز علائم اختلال اضطراب اجتماعی را افزایش می‌دهد.
براساس پژوهش‌ها، اکثر بچه‌ها در بازه‌ی سنی 8-15سالگی دچار این اختلال میشوند. هرچه به‌سمت نوجوانی می‌رویم، تمرکز کودک بر رفتار و عملکرد خودش بیشتر می‌شود و احتمال ابتلا به اضطراب اجتماعی را هم بیشتر میکند. دقیقا به‌همین‌دلیل است که شیوع این اختلال در دوران نوجوانی بیش از سنین دیگر است.
پیشنهاد مطالعه: اضطراب اجتماعی در نوجوانان از علائم و علل تا درمان
تفاوت اختلال اضطراب اجتماعی با خجالتی‌بودن کودک
کودک خجالتی با کمی کم‌رویی و استرس در تعاملات اجتماعی شرکت میکند؛ اما کودک مبتلا به اضطراب اجتماعی به‌حدی از حضور در جمع وحشت‌زده می‌شود که گاهی کاملا از حضور در جمع امتناع می‌ورزد. بنابراین:
- خجالتی‌بودن تاثیر کمی بر عملکرد کودک دارد، اما اضطراب اجتماعی باعث افت عملکرد او در زمینه‌های مختلف مانند عملکرد تحصیلی و دوست‌یابی در مدرسه می‌شود.
علاوه‌براین، بچه‌های خجالتی به‌مرور که با یک جمع آشنا میشوند، استرسشان کاهش می‌یابد؛ اما میزان صمیمیت و آشنایی نه‌تنها تاثیری بر کاهش اضطراب اجتماعی ندارد که حتی گاهی باعث تشدید آن می‌شود؛ زیرا هرچه یک فرد نقش پررنگ‌تری در زندگی کودک مبتلا به اضطراب اجتماعی داشته باشد، نگاه و نظر او برای کودک مهم‌تر می‌شود.
پیشنهاد مطالعه: بازی درمانی کودکان خجالتی
علائم اضطراب اجتماعی در کودکان
شدت نگرانی کودکان مبتلا به اضطراب اجتماعی درحدی است که به علائم زیر منجر می‌شود:
- تحریکپذیری، بهت‌زدگی، بهانه‌گیری و گریه کودک هنگام حضور در موقعیتهای اجتماعی
- پرسیدن مکرر سوال‌هایی مانند «مطمئنی حرف اشتباهی نزدم؟»، برای دریافت اطمینان
- خودداری از انجام هرعملی در حضور جمع و افت عملکرد به‌دلیل استرس شدید
- مشکل در بیان درخواستها و افکار خود به‌صورت جرئت‌مندانه
- امتناع از حضور در کارهای گروهی در مدرسه
- استفاده‌نکردن از سرویس‌بهداشتی‌های عمومی
- امتناع از صحبت در زمینه‌های اجتماعی
- مهارت‌های ارتباطی و بینفردی ضعیف
- ترس از غذاخوردن در حضور دیگران
- ترس از خوانده‌شدن اسمش سر کلاس
- وابستگی کودک به مادر و پدر
- اجتناب از رفتن به مدرسه
افکار کودکان مبتلا به اضطراب اجتماعی همواره درحال منفی‌بافی است. آن‌ها مدام با خودشان میگویند:
- «نکند حرف احمقانه‌ای بزنم».
- «من شبیه احمق‌ها به نظر می‌رسم».
- «حتما همه می‌فهمند که من استرس گرفته‌ام».
چرا کودکان دچار اختلال اضطراب اجتماعی میشوند؟
اختلال اضطراب اجتماعی کودکان توسط عاملی انفرادی ایجاد نمی‌شود و کم‌وبیش، هرکدام از عوامل زیر در بروز این اختلال نقش دارند:
آمادگی ژنتیکی
دکتر استیون کورتز، رئیس مشاوره‌ی روان‌شناسی کورتز و متخصص اضطراب دوران کودکی، می‌گوید:
- «مغز کودکان مبتلا به اضطراب اجتماعی به ادراک خطر حساس‌تر است که این مسئله هم به افزایش واکنش‌های جنگ و گریز در آن‌ها منجر می‌شود.»
پژوهش‌های صورت‌گرفته روی دوقلوهای یک‌تخمکی حاکی از این است که عوامل ارثی در بروز اضطراب و افسردگی در کودکان موثراند. به‌صورت خلاصه، اگر والدین یا خواهر و بردارها به اضطراب اجتماعی مبتلا باشند، احتمال ابتلای کودک به آن بیشتر می‌شود.
تجربیات منفی محیطی
کودکانی که تجربیات منفی خاصی مانند مسخرهشدن در مدرسه و قلدری در مدرسه را از سر گذرانده‌اند، آمادگی بیشتری برای ابتلا به اضطراب اجتماعی دارند.
دیگر تجربیات منفی مانند تعارض‌های خانوادگی، ترومای کودکی و کودک آزاری هم در بروز این اختلال بی‌تاثیر نیستند.
خلق‌وخوی کودک
خلق‌وخو و تیپ شخصیتی کودک مانند خجالتی‌بودن، درونگرایی و زودرنجی هم ممکن است احتمال بروز اضطراب اجتماعی را تشدید کنند.
داشتن ظاهر توجه‌برانگیز
مثلا اگر کودک لکنت زبان دارد، از سنین پایین عینک می‌زند یا پاهایش پرانتزی است، توجه بیشتری را جلب میکند و خودآگاهی‌اش افزایش می‌یابد. این خودآگاهی منفی می‌تواند زمینه‌ساز بروز اضطراب اجتماعی بشود.
اضطراب اجتماعی کودکان چگونه درمان می‌شود؟
اختلال اضطراب اجتماعی قابل درمان است و از‌این‌جهت نگرانی خاصی وجود ندارد. فقط دقت داشته باشید که این اختلال اگر درمان نشود، به‌مرور بدتر می‌شود و عواقب منفی بیشتری به بار خواهد آورد. پس حتما به‌محض مشاهده‌ی علائم این اختلال، به روان‌شناس بالینی کودک‌ونوجوان مراجعه کنید و از او مشورت بگیرید. از نکات و راهکارهای زیر هم در این زمینه استفاده کنید:
پیشنهاد مطالعه: درمان شناختی رفتاری برای کودکان و نوجوانان
اجتناب از برچسبزدن
هرگز فرزندتان را خجالتی، کم‌رو، کم‌حرف و مضطرب خطاب نکنید. کودک این ویژگی‌ها را جزو ویژگی‌های شخصیتی‌اش تصور میکند و بیشتر در نقش مضطرب و اجتنابی‌‌اش فرو می‌رود.
به‌جای کودک حرف نزنید
یادتان باشد که اجتناب از موقعیتهای اجتماعی باعث افزایش اضطراب فرزندتان می‌شود. پس هرگز کارهای شخصی او را برایش سامان ندهید. بگذارید خودش در موقعیتهای اجتماعی حرف بزند و خواسته‌هایش را مطرح کند.
استفاده از تقویت مثبت
هر زمانی که فرزندتان با غلبه بر ترس‌هایش در موقعیتهای اجتماعی ابراز وجود کرد، با تشویق و جایزه دادن به کودک رفتارش را تقویت کنید. شاید به‌نظرتان این رفتارها تاثیر چندانی نداشته باشند، اما به‌اعتقاد روان‌‌شناسان تقویت رفتارهای مثبت تاثیر زیادی بر کاهش اضطراب اجتماعی دارد.
پرهیز از سرزنش و زخم‌زبان
هرچقدر هم رفتارهای فرزندتان روی اعصابتان است هرگز او را به‌خاطر اختلالش سرزنش نکنید. سرزنش‌ها باعث افزایش استرس کودک میشوند و شدت اضطراب اجتماعی‌اش را افزایش می‌دهند. به‌جای آن رویکردی همدلانه در پیش بگیرید و عواطف کودک را تصدیق کنید.
آماده‌سازی کودک برای موقعیتهای استرس‌زا
توضیح حال‌وهوای موقعیت اجتماعی پیشِ رو قبل از مشاهده‌ی مستقیم آن توسط کودک راهکار راهگشایی است. مثلا اینکه بداند:
- امشب قرار است به جشن تولد فلان دوستش برود،
- در این جشن قرار است فلانی و بهمانی را ببیند
- و انتظار چه رفتارهایی را باید داشته باشد.
حتی میتوان زودتر در محل جشن حاضر شد، تا کودک کم‌کم به فضا عادت کند و به‌یکباره وارد مکانی شلوغ نشود. ورود یکباره به مکان شلوغ برای کودکان مبتلا به اضطراب اجتماعی سخت است.
تمرین ایفای نقش
کودکان مبتلا به این اختلال از مهارت‌های ارتباطی کمی برخوردارند. شما می‌توانید به‌کمک تکنیک ایفای نقش و در محیطی به‌دور از استرس، فرزندتان را با مهارت‌های برقراری ارتباط موثر مانند ارتباط چشمی، دست‌دادن، سر تکان دادن و لبخندزدن آشنا کنید. مثلا نقش دوستش را بگیرید و شروع به برقراری ارتباط کنید. هر کجا هم نیاز بود، برای بهبود رفتار فرزندتان به او بازخورد بدهید.
پیشنهاد مطالعه: آموزش مهارت های زندگی به کودکان
آموزش تکنیکهای ریلکسیشن
راهبردهای زیادی برای مدیریت استرس وجود دارد که یکی از مهم‌ترین آن‌ها ریلکسیشن (تن‌آرامی و ذهن‌آرامی) است. به فرزندتان کمک کنید تا از این تکنیک‌ها برای آرام‌سازی جسم و روان خود استفاده کند:
- تنفس عمیق باعث کاهش ضربان قلب می‌شود و درنتیجه استرس را کاهش می‌دهد.
- تن‌آرامی عضلانی را به فرزندتان بیاموزید تا به‌کمک آن بتواند تنش را از بدنش خارج کند.
- موسیقی آرامش‌بخش برای کودک بگذارید و به او کمک کنید تا صحنه‌ی آرامش‌بخش خاصی را تجسم کند (این تصویرسازی‌های مثبت به‌مرور جایگزین تصورات منفی و استرس‌زای فرزندتان میشوند).
شکلدهی رفتاری
یکی از تکنیکهای بسیار کاربردی و موثر رفتاردرمانگران برای کاهش اضطراب اجتماعی استفاده از تکنیک شکلدهی رفتاری است. در این روش، آرام آرام رفتار کودک شکل داده می‌شود تا او بتواند بدون استرس رفتار هدف را انجام دهد. مثلا اگر هدف نهایی تعامل با دوستش است:
- از او بخواهید در ملاقات اول فقط سلام و خداحافظی بگوید.
- در ملاقات بعدی علاوه‌بر سلام و خداحافظی، ارتباط چشمی و لبخند هم داشته باشد.
- و همین‌طور ادامه دهد تا بتواند با او گفت‌وگو و بازی کند.
سخن پایانی
برخی از بچه‌ها هنگام حضور در موقعیتهای اجتماعی دچار اضطراب میشوند. بروز علائم اضطراب اجتماعی معمولا از اوایل دبستان شروع می‌شود و در اواسط نوجوانی به اوج می‌رسد. اگر این اختلال در وجود کودک ریشه بدواند، درمان آن سخت‌تر می‌شود، پس بهتر است جلوی شدت‌گرفتن آن را بگیرید. روش‌های زیادی برای مدیریت و درمان این اختلال وجود دارد که یکی از بهترین آن‌ها شکلدهی رفتاری است. این روش را در مرکز برنامه‌های درمانی‌تان بگذارید و از بقیه‌ی راهکارها به‌عنوان پشتیبان کمک بگیرید تا هرچه سریع‌تر علائم اختلال اضطراب اجتماعی کودک فروکش کند.
سوالات متداول
- اضطراب اجتماعی در کودکان را چگونه تشخیص دهیم؟
این کودکان را میتوان از روی علائمی مانند تحریکپذیری هنگام حضور در موقعیتهای اجتماعی، عدم شرکت در کارهای گروهی مدرسه، کمحرفی در جمع و ناتوانی در بیان نیازها و درخواستها تشخیص داد. - برای درمان اضطراب اجتماعی کودک چه کنیم؟
شکلدهی رفتاری بهترین روش برای درمان اختلال اضطراب اجتماعی در کودکان است. در کنار این روش، از راهکارهای دیگری مانند آموزش تکنیکهای ریلکسیشن و تقویت مثبت هم کمک بگیرید. - علت اضطراب اجتماعی در کودکان چیست؟
عوامل ارثی و تجربههای منفی محیطی، هردو بهیکاندازه در بروز این اختلال در کودکان نقش دارند. یعنی آمادگی ژنتیکی برای حساسیت بینفردی درکنار تجربیاتی مانند مسخرهشدن در مدرسه، احتمال بروز این مشکل را چندینبرابر میکنند.
منابع
