برای همه ما پیش آمده گاهی به اتفاقات کودکی خود برگردیم و فکر کنیم اگر کودکی دیگری داشتیم، شرایط امروزمان نیز بهتر بود. هرچند برای تغییر کردن هرگز دیر نیست، اما در بزرگسالی تغییرات سخت‌تر و کندتر اتفاق میافتند. کودکان تا سن خاصی انعطاف‌پذیری بالایی دارند و با افزایش سن، به‌مرور مسیر تغییرات شخصیتی باریک و باریک‌تر می‌شود. بنابراین باید به‌عنوان والدین یا فردی که با کودکان در ارتباط است، به دنبال فهم و بهبود شکلگیری شخصیت آن‌ها باشیم. والدین اغلب دغدغه‌هایی در مورد سن، عوامل موثر و راهکارهای کمک به شکل گیری شخصیت کودک دارند که در این مقاله به آن‌ها پاسخ می‌دهیم.
سن شکل گیری شخصیت کودک
تا زمانی که مغز توانایی یادگیری و تغییر داشته باشد، شخصیت در حال رشد است. احتمالا بارها کسانی را دیده‌اید که در دهه 30 و 40 زندگی، تغییرات زیادی در زندگی‌شان داده‌اند و به آدم دیگری تبدیل شده‌اند. پس شخصیت ما به‌صورت کامل در کودکی شکل نمی‌گیرد، بلکه رشد آن تا بزرگسالی ادامه دارد، اما «آیا شخصیت کودکان تا هر سنی انعطاف پذیری کامل دارد؟» خیر، با افزایش سن، انعطاف پذیری کاهش پیدا می‌کند و نمی‌توان مسیر مستقل شدن کودکی که به مادرش وابسته است را یک‌شبه هموار کرد.
یک سوال دیگر هم در این زمینه وجود دارد: پس در چه سنی کودک به ثبات نسبی شخصیت بزرگسالی می‌رسد؟ روان‌شناسان بازه سنی 13 تا 18 سالگی را سن شکل گیری شخصیت کودک می‌دانند. در این سن، نوجوانان در پی جست و جوی هویت و نقش‌های بزرگسالی هستند و افکار و اهداف‌شان ثبات بسیار بیشتری نسبت به سال‌های قبل پیدا می‌کند.
اهمیت دوران کودکی در شکل گیری شخصیت بزرگسالی
برای درک بهتر این موضوع یک صفحه کاغذ را تصور کنید که چیزی روی آن نوشته نشده است؛ هرچه بیشتر روی آن بنویسیم، پاک کردن آن‌ها سخت‌تر می‌شود. کودکان نیز هنگام تولد مانند همان کاغذ سفید هستند که به‌جز ویژگی‌های ارثی چیز دیگری به همراه خود ندارند. آن‌ها همه یادگیری‌های شخصی و اجتماعی را از محیط می‌گیرند.
عوامل موثر در شکل گیری شخصیت کودک
هر آنچه در محیط وجود دارد و بر رفتار، هیجانات، احساسات و افکار کودک تأثیر گذار است، جزو عوامل موثر در شکل گیری شخصیت هستند. بعضی موضوعات مانند: وراثت، والدین و مدرسه نقش بیشتری در این زمینه دارند که در ادامه آن‌ها را بررسی می‌کنیم:
نقش والدین در شکل گیری شخصیت کودک
کودکان موضوعات اساسی زندگی اجتماعی و شخصی را از والدین می‌آموزند، زیرا نقش اصلی در تعلیم و تربیت کودک بر عهده آن‌ها است. والدین و به‌خصوص مادر، تأثیری ناخودآگاه و عمیق بر شخصیت و نحوه تعامل کودک با محیط دارند. بچه‌ای را تصور کنید که مدام توسط والدین تحقیر شده است یا مدام بدقولی دیده است! به نظرتان این کودک در بزرگسالی چگونه شخصیتی خواهد داشت؟ هر چقدر هم که در بزرگسالی جایگاه شایسته و قابل احترامی در جامعه کسب کند، باز هم از فقدان عزت نفس، اضطراب و پیامدهای بدقولی والدین رنج می‌برد.
بر اساس تحقیقات، سبک فرزندپروری مقتدرانه باعث شکلگیری سبک دلبستگی ایمن می‌شود و افزایش ایمنی باعث شکلگیری صفات شخصیتی سالم در کودک می‌شود. اریکسون، روان‌شناس رشد شخصیت، معتقد است که امنیت، اولین و اساسی‌ترین نیاز کودکان است و در رابطه او با پدر و مادر شکل میگیرد. بقیه نیازهای کودک مانند خودمختاری، تفریح و ابراز احساسات نیز بیش از همه عوامل دیگر به والدین وابسته هستند.
همچین موضوع بسیار مهم دیگری که وجود دارد تقویت سلامت روان کودک است که پیشنهاد می‌کنیم والدین این مطلب را نیز مطالعه کنند.
نقش وراثت در شکل گیری شخصیت کودکان
صفات شخصیتی، تا حدودی ناشی از وراثت و ژنتیک هستند، مثلا پرخاشگری کودکان تا حدودی به عوامل ژنتیکی مانند برونگرایی مربوط است. چرا بعضی کودکان باوجود مشکلات محیطی بسیار، باز هم افرادی موفق و توانمند می‌شوند و بعضی دیگر در دام اعتیاد و اختلالات روانی دیگر میافتند؟ خلق‌وخوی ژنتیکی کودک تا حدودی در این زمینه تأثیرگذار است. اگر کودک دارای روحیه فعال و تلاش‌گر باشد، تمام سعی‌اش را می‌کند تا بر مشکلات غلبه کند، اما اگر خلق‌وخوی منفعل داشته باشد، به یک کودک لجباز و بی‌تحرک تبدیل می‌شود.
نقش مدرسه در شکل گیری شخصیت کودک
ورود رسمی کودکان به جامعه بزرگسالی از طریق مدرسه صورت میگیرد. کودکان در مدرسه با جامعه بزرگسالی وارد تعامل می‌شوند و خود را برای نقش‌های بزرگسالی آماده میکنند. با توجه به اهمیت درس و مدرسه در جامعه کنونی، موفقیت در مدرسه، شخصیت برنده به کودک می‌بخشد و شکست تحصیلی به کاهش عزت نفس منجر می‌شود.
پیشنهاد مطالعه: اختلالات روانی شایع در مدارس
نقش معلم در شکل گیری شخصیت کودک
گفته‌های معلمان تأثیر زیادی بر شکل گیری شخصیت کودکان دارد، زیرا آن‌ها برای حرف‌های معلم ارزش زیادی قائل هستند. معلمان به‌صورت مستقیم با استعدادها، سرعت یادگیری و علایق کودک در ارتباط هستند و از طریق رفتارها و بازخوردهای‌شان، نقشی بسیار مهم در زندگی کودکان دارند. همچنین آن‌ها گاهی اوقات با والدین در مورد عملکرد دانش آموزان و روش‌های بهبود آن گفت‌وگو میکنند.
نقش جامعه در شکل گیری شخصیت کودک
کودکان بیش از بزرگسالان تحت تأثیر محیط قرار می‌گیرند و حمایت‌های محیطی، با کمک به والدین، بر رشد آن‌ها تأثیرگذار است. به‌عنوان مثال، مرخصی زایمان با حقوق و کمک فامیل در رسیدگی به نیازهای شبانه روزی نوزادان، شرایط رشد ایدئال را برای کودک فراهم می‌کند.
یک مسئله جدی دیگر، تفاوت‌های نسل به نسل است. هر نسل با نسل دیگر تفاوت‌های زیادی دارد و معمولا هم‌نسل‌ها تحت تأثیر نیازهای محیطی، صفات شخصیتی یکسانی دارند. به‌عنوان مثال، نسل جدید آشنایی بیشتری از نسل قبل با تکنولوژی دارند و فضای مجازی بر شکلگیری شخصیت آن‌ها تأثیر زیادی دارد.
پیشنهاد مطالعه: نقش پدربزرگ و مادربزرگ در تربیت کودکان و تعامل سازنده با دخالت پدربزرگ و مادربزرگ در تربیت کودک
نقش مراقبین در شکل گیری شخصیت کودک
مرگ یک یا هر دو والد استرس بسیار زیادی را به فرزند وارد می‌کند و هرچه دلبستگی بین والدین و فرزند بیشتر باشد، مرگ آن‌ها تأثیر بیشتر و عمیق‌تری بر روحیات کودک خواهد گذاشت. مراقبین، اول از همه چیز باید به کودک اطمینان دهند که در کنارشان هستند و در مورد مرگ والدین به آن‌ها توضیحات دقیق بدهند. پیشنهاد می‌کنیم اختصاصا درباره نقش پدری در تربیت کودک که به آن کم‌توجهی شده است نیز مطالعه کنید. متاسفانه اگر کودک از وجود مراقب دائمی بی‌بهره باشد، به‌احتمال بیشتری دچار اختلالات رفتاری و روانی خواهد شد. این کودکان معمولا به‌صورت افراطی به یکی از 2شیوه‌ی زیر رفتار میکنند:
- گوشه گیر و منزوی هستند و به دلیل نبود مراقب دائمی و شکلگیری سبک دلبستگی ناایمن در کودک، به دیگران اعتماد ندارند.
- خیلی سریع با دیگران صمیمی می‌شوند و غریبه و آشنا و دوست و دشمن برای‌شان یکسان است.
نقش دوستی ها و همسالان در رشد شخصیتی کودک
کودکان در سنین 8 تا 12 سالگی اولین دوستی‌های صمیمی را تجربه میکنند. در اکثر اوقات، دوست خیالی کودکان هم در این سنین ظاهر می‌شود. سالیوان، روان‌کاو معروف آمریکایی، معتقد است که دوستی‌ها در این سن کاملا بر پایه صمیمت قرار دارند و کودک را برای روابط و دوستی‌های بزرگسالی آماده میکنند. کسانی که در این سن دوستی‌های مناسب و پایدار داشته باشند، در دوستی‌ها و روابط صمیمی دوران بزرگسالی نیز بهتر عمل میکنند.
پیشنهاد مطالعه: رشد عاطفی کودکان در چه سنی مهمتر است
راه های کمک به رشد شخصیتی کودک
تا به اینجا عوامل مرتبط با شکل گیری شخصیت کودکان مورد بررسی قرار گرفت و اهمیت نقش والدین، ژنتیک و دیگر موضوعات مشخص شد. اما چگونه به کودکان کمک کنیم که شخصیت بهتر و باثبات‌تری در بزرگسالی داشته باشند؟برای کمک به شکل گیری و رشد ویژگی‌ها شخصیت مثبت در فرزندان از روش‌های زیر استفاده کنید:
اصلاح سبک فرزندپروری
اولین و مهم‌ترین موضوع، سبک فرزندپروری است. فرزندپروی مقتدرانه بهترین سبک برای تربیت کودکان است، زیرا:
- باعث ارضای نیاز به امنیت و اعتماد (مهم‌ترین نیاز روان‌شناختی) می‌شود.
- در ایجاد احساس دلبستگی ایمن و روابط صمیمی با دیگران موثر است.
- به تقویت احساس اعتماد به نفس و عزت نفس کودکان کمک می‌کند.
- از همه مهمتر اینکه کودک را برای نقش‌های بزرگسالی آماده می‌کند.
در این سبک فرزندپروری، والدین به‌صورت مداوم به نیازها و احساسات کودکان رسیدگی میکنند اما در عین حال، کودکان نیز مسئولیت‌هایی دارند که باید بدون کم‌وکاست آن‌ها را انجام دهند.
پرهیز از برچسب زدن به کودک
یکی از اشتباهات رایج والدین، نسبت دادن صفات شخصیتی به کودکان است. کودکان نسبت به بزرگسالان تلقین پذیری بیشتری دارند و به‌راحتی حرف‌های دیگران را باور میکنند. مثلا اگر شما فرزندتان را تنبل یا کودن صدا بزنید، او واقعا باور می‌کند که تنبل است و هیچ چاره‌ای برای اصلاح آن وجود ندارد. پس لطفا هیچ ویژگی شخصیتی منفی‌ای را به کودک تلقین نکنید، بلکه به کودک در مورد رفتارش بازخورد بدهید، مانند: «وقتی از خواب بیدار می‌شوی رختخوابت را مرتب کن، زیرا یادگیری نظم باعث موفقیت بیشتر می‌شود».
تقویت رفتارهای مثبت
یکی از روش‌های رایج و البته تأثیرگذار، استفاده از روش‌های تقویت رفتار مانند پاداش و تحسین کلامی است. رفتارهای مثبتی مانند تلاش و پشتکار را به روش‌های مختلف تقویت کنید تا باعث رشد و شکل گیری شخصیت بزرگسالی شود. به‌عنوان مثال، برای تقویت تمرکز در کودکان، به‌مرور که آن‌ها زمان مطالعه را افزایش می‌دهند با جایزه دادن به کودک این رفتار را تشویق کنید.
آموزش در قالب بازی
تمام زندگی کودکان در بازی‌ها خلاصه می‌شود و اکثر یادگیری‌های کودکان در حین بازی شکل میگیرد. در هنگام بازی با کودکان، موضوعاتی مانند رعایت نوبت، تأثیر تمرین و تلاش و نحوه برنامه ریزی را به آن‌ها آموزش دهید. همه بچه‌ها و به‌خصوص کودکان دیر آموز، در هنگام بازی، بهتر و سریع‌تر یاد می‌گیرند.
پرهیز از مقایسه کودک با همسالان
فرزند شما علایق و سلایق مختص به خودش را دارد، پس از مقایسه فرزند با دیگران اجتناب کنید. در عوض به شخصیت کودک احترام بگذارید و به او در رسیدن به آرزوها و خواسته‌هایش کمک کنید.
استقلال دادن به کودک
یکی از ضعف‌های برخی کودکان، عدم استقلال و مسئولیت پذیری است زیرا والدین همه چیز را برای آن‌ها آماده میکنند. هرچند که کودک کاملا به مراقبت و حمایت نیاز دارد، اما به همان میزان هم به احساس شایستگی و خودمختاری احتیاج دارد. احساس استقلال باعث افزایش خلاقیت، قدرت تصمیم گیری و شکل گیری اعتماد به نفس در کودکان می‌شود. در واقع اولین مرحله بزرگسالی، رسیدن به مسئولیت پذیری و استقلال است.
پیشنهاد مطالعه: فرآیند مستقل شدن و راهکارهای افزایش استقلال کودک
سخن پایانی
شخصیت کودکان بر اساس صفات ارثی و محیطی شکل میگیرد. والدین به‌عنوان مراقبین اصلی کودک بیشترین نقش را در تربیت کودکان و شخصیت بزرگسالی آن‌ها بر عهده دارند. عوامل دیگری از قبیل مدرسه، معلمان، همسالان و جامعه نیز بر این موضوع تأثیرگذارند که به‌صورت مفصل آن‌ها را بررسی کردیم. در هر سنی امکان تغییر وجود دارد، اما تغییرات چشمگیر معمولا تا نوجوانی اتفاق میافتند؛ پس سال‌های ابتدایی در شکل گیری شخصیت کودکان از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند. سبک فرزندپروری، استقلال دادن و پرهیز از مقایسه با دیگر همسالان از بهترین راهکارها برای کمک به شکل گیری شخصیت کودکان هستند. تصمیم‌گیری یکی از مهارت‌های مهم شخصیتی است که می‌توانید با استفاده از قانون ۱۰ ۱۰ ۱۰ آن را تقویت کنید.
سوالات متداول
- چه عواملی در شکل گیری شخصیت کودک تأثیرگذار است؟
والدین، ژنتیک، مدرسه، معلم، مراقبین و دوستان در این زمینه تأثیرگذار هستند. نقش والدین و ژنتیک در این زمینه بیشتر است اما نباید از اهمیت عوامل دیگر غافل شد. - سن شکلگیری شخصیت کودکان چند سالکی است؟
تا سنین نوجوانی رشد و تغییر شخصیت با سرعت بیشتری صورت میگیرد، اما بعد از آن هم تغییر شخصیت امکان پذیر است. - آیا دوران کودکی در شکل گیری شخصیت کودک اهمیت دارد؟
بله، بیشتر یادگیریها و تغییرات در این دوران اتفاق میافتد. کودکان نسبت به بزرگسالان انعطاف پذیری بیشتری دارند و آسانتر تغییر میکنند.
