می‌دانید چرا گوش‌های‌مان بعد از شنیدن صدای بلند یا هنگام خستگی و گیجی شروع به زنگ‌زدن می‌کنند؟ چون دیگر تحمل شنیدن ندارند! انگار با زبان بی‌زبانی از آرزوی‌شان برای کر‌شدن و نشنیدن حکایت می‌کنند! از این بدتر هم داریم! گاهی تمام وجودمان زنگ می‌زند و دیگر نمی‌خواهد به ساز این ملودی غمگین و گوش‌خراش زندگی برقصد! البته ما بزرگترها به این راحتی‌ها هم کم نمی‌آوریم و خم نمی‌شویم، اما کودکان چرا!!! آن‌ها گل‌های نوشکفته‌ای هستند که با هر بادی پرپر و درگیر مشکلاتی مانند دلبستگی ناایمن کودک میشوند! اصلا برای همین است که مسئله ترومای دوران کودکی از نگاه روانشناسی اهمیت زیادی پیدا کرده است.
تروما دوران کودکی چیست؟
مصیبت و غم گرانی است که کودک برای مواجهه با آن آمادگی ندارد. چیزی شبیه سکته روانی است: انگار همه احساسات منفی با شدیدترین و کشنده‌ترین نیروی خود به کودک هجوم می‌آورند و علائم حیاتی نشان‌دهنده سلامت روان کودک را از کار می‌اندازند.
در حیرت فقط چشم‌ها از حدقه بیرون می‌زنند، اما وقتی همین حیرت با وحشت و شدیدترین اضطراب در کودکان ترکیب شود، به جای چشم‌ها، روح به بدترین شکل ممکن از بدن پر می‌کشد! البته خیلی دور نمی‌رود، کمی بالاتر می‌ایستد و با حالتی درمانده، نظاره‌گر تیره‌روزی خود میشود! (تجربه این حالت در افراد مبتلا به تروما رایج است و در روانشناسی به آن مسخ شخصیت می‌گویند)
ترومای کودکی در چه سنی اثرات شدیدتر و ماندگارتری دارد؟
هر چه کودک به ابزارهای کمتری برای ابراز هیجانات ناشی از تروما و مقابله مسئله‌محور با آن مجهز باشد، تجربه تروما شدیدتر خواهد بود. هرگز با خودتان نگویید: «بچه‌س نمیفهمه!»، چون اتفاقا خوب می‌فهمد. آنقدر خوب که شدیدترین آسیب‌های دوران کودکی مربوط به قبل از 6 سالگی هستند.
بر اساس تحقیقات، مواجهه با رویدادهای تهدیدکننده زندگی مانند آزار و اذیت جنسی، بدرفتاری جسمانی، تعارضات خانوادگی، حوادث طبیعی، تصادفات، مداخلات پزشکی آزاردهنده و مرگ فردی عزیز از تروماهای شایع اوایل کودکی هستند.
تجارب تروماتیک و آسیب‌زای دوران کودکی
برخی از آسیب‌های دوران کودکی شدت و اثرات منفی زیادی دارند و تبدیل به عقده میشوند. متخصصان و روان‌شناسانی که منحصرا بر تروماهای دورانی کودکی کار می‌کنند، این تجارب را به چند دسته تقسیم کرده‌اند:
ترومای مزمن و پیچیده
برخی استرس‌ها تدریجی مرگ می‌دهند و اصطلاحا ما را «دق‌مرگ» می‌کنند: وقتی کودک در معرض چندین رویداد آسیب‌زای به‌ظاهر کم‌اهمیت و بریده‌بریده اما طولانی‌مدت قرار بگیرد، احتمال بروز ترومای پیچیده و «دق‌مرگ‌شدن» وجود دارد. این نوع از تروما بیشتر در سنین ابتدایی و در اثر غفلت، بدرفتاری و سوءاستفاده هیجانی مراقبین ایجاد میشود. کمترین عارضه این نوع از ضربه‌های روحی که اصطلاحا به آن‌ها بیمارستان‌زدگی می‌گویند، ابتلا به افسردگی در کودکان و نوجوانان است.
کودک آزاری
شیوع نسبتا بالا و میزان دردناک‌بودن کودک آزاری، آن را با اختلاف به صدر جدول تجارب آسیب‌زای دوران کودکی پرتاب می‌کند. بدرفتاری جسمانی، سوءاستفاده هیجانی، آزار و اذیت جنسی و غفلت و سهلانگاری، 4 نوع اصلی کودکآزاری هستند که هر کدام از دیگری بدتر و کشنده‌تر است. شما باید مصادیق انواع کودکآزاری را بشناسید تا هم خودتان از روی ناآگاهی مرتکب‌شان نشوید و هم دست دیگران را از انجام‌شان کوتاه کنید. مراقب کودک آزاری آنلاین هم باشید، زیرا با افزایش شبکه‌های اجتماعی و ارتباطات مجازی، در حال تبدیل‌شدن به پدیده‌ای شایع است.
تجارب آسیب‌زای مرتبط با قلدری
یکی از نمونه‌های بارز آن مواجهه با قلدری در مدرسه است و بهصورت کلی جزء شایع‌ترین تجارب تروماتیک محسوب میشود. قلدری وقتی است که کودک یا بزرگسالی بهصورت عامدانه و با نیت خصمانه، به لحاظ جسمانی و/یا هیجانی، کودکی دیگر را مورد آزار و اذیت قرار میدهد. به دلیل شیوع بالای این دست از تجارب در دوران کودکی، والدین باید چهارچشمی مراقب فرزندشان باشند تا به این مشکل گرفتار نشود.
مشکلات و تعارضات خانوادگی
خانه ناآرام و وجود مشکلاتی مانند جروبحث‌های زن‌وشوهری و حتی بدتر از آن، طلاق والدین، مصیبت بزرگی برای کودک به حساب می‌آید. بهصورت کلی هر چه ابراز هیجانات منفی در خانواده رایج‌تر باشد، احتمال تروماتیک‌شدن کودک بیشتر میشود.
فوت والدین و از دست دادن فردی عزیز
ازدستدادن بستگان و خصوصا والدین، کودکان را به غم و مصیبتی سنگین دچار و سازگاری‌شان را مختل می‌کند. یکی از پیامدهای رایج این ضربه روحی، ابتلا به ترس از دست دادن والدین است. بنابراین، مراقبان و نزدیکان کودک باید در چنین موقعیت‌هایی بیش‌ازپیش مراقب او باشند تا تجربه تروما به بحران تبدیل نشود.
استرس تروماتیک معاینات و مداخلات پزشکی
برخی کودکان یا مشکلات ژنتیکی به دنیا می‌آیند یا در اوایل زندگی به بیماری‌های جسمانی مبتلا میشوند. گاهی‌اوقات هم یکی از اعضای خانواده درگیر بیماری‌های کشنده و صعب‌العلاج میشود. چنین تجاربی استرس کل خانواده را افزایش می‌دهند و امنیت روانی کودک را مختل می‌کنند.
آسیب‌های مشاهده خشونت اجتماعی
در گوشه‌وکنار جامعه گاهی با جنگ‌های خیابانی و قلدری مواجه می‌شویم. گاهی هم خبر درگیری‌های داخلی، منطقه‌ای و کشت‌وکشتارهای بی‌رحمانه در سایر کشورها به گوش‌مان می‌رسد. مشاهده خشونت اجتماعی، چه در اخبار و چه در انظار، با نوعی احساس ترس و عدم امنیت در کودکان و حتی ما بزرگسالان همراه است. اگر کودک از این خشونت‌ها -قتل، تجاوز، سرقت و حمله با سلاح- زیاد ببیند یا درباره‌شان زیاد بشنود، مدام نگران وقوع فاجعه آینده است و دنیا برایش جایی ناامن و وحشتناک میشود.
ضربه های روحی ناشی از حوادث طبیعی
سیل، زلزله، طوفان، کولاک، گرمای شدید و خشکسالی از شایع‌ترین بلایای طبیعی در کشور ما هستند. مواجهه مستقیم با این رویدادها، چه در کودکی و چه بزرگسالی، استرس شدیدی به فرد وارد می‌کند.
از کجا بفهمم فرزندم دچار تروما شده است؟
خطر نکنید و با مشاهده هر استرس شدیدی در کودک، از متخصصان سلامت روان برای کمک به او استفاده کنید. علائم زیر نیز در شناسایی کودکان آسیب‌دیده و نیازمند حمایت فوری به شما کمک می‌کنند:
- اجتناب از رفتن به موقعیت‌های مرتبط با تروما مانند ترس از مدرسه به‌دلیل بازگشت خاطرات و یادآورهای منفی
- گوش‌به‌زنگی زیاد نسبت به خطر و انجام رفتارهای وسواس‌گونه برای تقویت امنیت شخصی
- بازگشت هیجانات منفی مرتبط با رویداد در هنگام مواجهه با یادآورهایی مانند سالگرد فوت
- بروز مشکلات ناگهانی مانند بی‌خوابی، توجه‌طلبی، بی‌اشتهایی و پرخاشگری کودکان
- تداوم احساس غمگینی بین 3 تا 6 ماه بعد از وقوع رویداد تروماتیک
به‌دلیل تفاوت نشانه‌های استرس حاد در کودکان سنین مختلف، واکنش‌های گروه‌های سنی مختلف به ضربه‌های روحی را بهصورت موردی در ادامه بیان می‌کنیم:
علائم استرس تروماتیک در کودکان پیش دبستانی
- افزایش وابستگی کودک به مادر و ترس از جدایی
- بی‌اشتهایی کودک و ازدستدادن وزن
- بروز علائم کابوس شبانه کودک
- گریه کودک و بی‌قراری زیاد او
نشانه‌های استرس حاد در کودکان دبستانی
- مشاهده علائم روان‌تنی مانند سردرد و معده‌درد
- افزایش اضطراب و تکانشگری کودک
- بروز علائم احساس گناه کودک
- افزایش حواسپرتی کودک
- مشکل در به‌خواب‌رفتن
علائم آسیب روانی شدید در نوجوانی
- اختلال خواب در نوجوانان
- احساس تنهایی و افسردگی نوجوان
- مشاهده رفتارهای پرخطر، آسیب‌زدن به خود و اقدام به خودکشی
- ابتلا به اختلالات خورد‌وخوراک مانند بی‌اشتهایی عصبی
- سوء مصرف مواد و الکل
- رفتارهای جنسی پرخطر
آیا همه آسیب‌های دوران کودکی در همه کودکان به تروما منجر میشود؟
خیر؛ عوامل زیادی از جمله میزان تاب‌آوری ژنتیکی و تیپ شخصیتی کودکان در این زمینه موثرند:
- شدت و میزان فاجعه‌باربودن رویداد از نگاه کودک
- واکنش اطرافیان به رویداد؛ مثلا آیا به‌خوبی آرامش خود را حفظ کرده‌اند و به کودک دلداری داده‌اند.
- میزان مجاورت فیزیکی کودک به رویداد؛ مثلا شاهد مستقیم مرگ والدین بودن یا ابتلای خود کودک به بیماری صعب‌العلاج
- میزان تکرارپذیری رویداد آزاردهنده: هر چه تعداد دفعات وقوع اتفاق آزاردهنده مانند بدرفتاری و داد زدن سر کودک بیشتر باشد، اثرات آن نیز شدیدتر است.
- عوامل فرهنگی و قومیتی: منابع حمایتی قومی و فرهنگی مانند زندگی در جوامع جمع‌گرا باعث تسلی دل کودک و کاهش غم او میشود. از سوی دیگر، تجربه مشکلاتی مانند تبعیض و نژادپرستی که خوشبختانه در جامعه ما کمتر دیده میشود، خطر بحرانی‌شدن ضربه روحی را افزایش میدهد.
اثرات ترومای دوران کودکی
بروز تروما کم‌وبیش باعث تخریب عملکرد کودک در انجام کارها و وظایف روزمره میشود. در موارد شدید، این آسیب‌های دوران کودکی به بروز مشکلات عدیده‌ای منجر میشوند:
- افت تحصیلی دانش آموزان
- اختلال استرس پس از ضربه (PTSD)
- تجربه خلق منفی و ابتلا به اضطراب و افسردگی
- تغییرات رفتاری و مشکل در خودتنظیمی و خودکنترلی کودک
- واپس‌روی به مراحل قبلی رشد و بروز مشکلاتی مانند شب ادراری کودکان
اگر ترومای کودک درمان نشود
ترومای درمان‌نشده باعث افزایش مدارهای مغزی مسئول هیجانات و افکار منفی میشود و در نتیجه:
- احتمال بروز رفتارهای پرخطر مانند سیگارکشیدن و سوءمصرف مواد و اختلالات خوردن را افزایش میدهد؛
- به شیوع بیشتر بیماری‌های روان‌تنی مانند دیابت و مشکلات قلبی-عروقی دامن می‌زند؛
- روابط اجتماعی، زناشویی و کاری را مختل می‌کند؛
- جامعه را با مشکلاتی مانند اختلال سلوک در کودکان و نوجوانان و شخصیت ضداجتماعی در بزرگسالان مواجه می‌کند.
نقش والدین در حمایت از فرزند مبتلا به تروما
همه کودکان بعد از تجارب تروماتیک به استرس حاد دچار نمی‌شوند. یکی از ضربه‌‌گیرهای مهم در برابر تبدیل تجربه استرسزا به عقده روانی، برخورداری از حمایت والدین است. شما به‌عنوان والدین کودک و یار و یاوران اصلی او، نقش زیادی در کاهش اثرات ضربات روحی وارده به کودک بر عهده دارید:
به کودک تضمین امنیت بدهید
اولین و مهم‌ترین وظیفه شما پیش از پیگیری قضایی و برخورد با مسببان تجربه استرسزا، مراقبت از سلامت روان فرزندتان است. شما باید آنچنان مثل پروانه دورش بچرخید که آب در دلش تکان نخورد و دنیا را مکانی ناامن فرض نکند؛ مثلا بگویید:
- «عزیزم ما همیشه مراقبتیم و اجازه نمیدیم کسی یا چیزی بخواد کوچکترین آسیبی به تو بزنه!»
اقدامات لازم برای جلوگیری از تکرار مجدد رویداد را انجام دهید
معمولا کودکان با تنها یکبار تجربه رویداد دردناک به تروما دچار نمی‌شوند. شما باید کنترل‌های محیطی را افزایش دهید تا تجربه به همین یکبار ختم شود. به‌عنوان مثال، اگر مشکل ناشی از مواجهه با قلدری و دعوای بچه ها در مدرسه است، شما باید با مسئولان مدرسه صحبت کنید و تمام اقدامات قانونی برای جلوگیری از بروز مجدد این رویداد را انجام دهید.
درباره عواطف کودک با او صحبت کنید
بر اساس تحقیقات، یکی از بهترین راهکارها برای جلوگیری از تبدیل تجربه تروماتیک به اختلال استرس پس از سانحه، صحبت با فرد آسیب‌دیده درباره جزئیات رویداد است. وقتی کودک شروع به پردازش جزئیات رویداد می‌کند، احتمالا هیجانات همراه آن را به کامل‌ترین شکل ممکن تجربه می‌کند. هر چه کودک در روزهای اول بهتر بتواند هیجانات خود را تخلیه کند، احتمال تبدیل‌شدن آن‌ها به عقده و تاثیرات منفی بعدی کاهش می‌یابد.
از القای احساس گناه اکیدا اجتناب کنید
در حین شنیدن صحبت‌های فرزندتان درباره چگونگی بروز رویداد، کاملا همدل بمانید و هرگز و هرگز او را سرزنش و تخطئه نکنید:
- «اگه بیشتر حواستو جمع می‌کردی…!!!»
- «گفته‌بودم فلان کارو نکن، دیدی آخرش چی شد!!»
این جملات فقط تجربه تروما را دوچندان می‌کنند و خودتان هم خوب می‌دانید که هیچ تاثیری در بهبود اوضاع ندارند.
سنگ صبور باشید
شاید تا بهبودی کامل فرزندتان کمی زمان ببرد. در طول این مدت، بروز علائم سوگ و فقدان علاقه به انجام فعالیت‌های روزمره شایع است. با همدلی و صبوری در طول این مدت، آرام‌آرام فرزندتان را از لاک خودش بیرون بکشید و شادابی بربادرفته‌اش را احیا کنید.
درمان ترومای کودکی
حتی باوجود تمام تلاش‌های اعضای خانواده و دیگر اطرافیان، حال برخی کودکان به‌جای بهبودی رو به وخامت می‌گذارد. خوشبختانه، برخی از متخصصان سلامت روان در زمینه درمان تروما آموزش دیده‌اند. این متخصصان در سازگاری با اثرات رویداد استرسزا و اصلاح هیجانات منفی به فرزندتان کمک می‌کنند. پس اگر احساس می‌کنید که فرزندتان به کمک حرفه‌ای نیاز دارد، حتما از روان‌شناسان متمرکز بر تروما کمک بگیرید.
رویکردهای موثری مانند درمان شناختی رفتاری برای اختلالات کودکان و نوجوانان با تمرکز بر تروما وجود دارد. این رویکردها با توجه به ماهیت رویداد، سن کودک، شدت و ضربات روحی ناشی از تجربه استرسزا، بهترین راهکارهای درمانی برای بهبود حال کودک را به کار می‌گیرند.
سخن پایانی
اتمام مقاله درباره ترومای دوران کودکی به اندازه شروعش سخت است… کمر کودکان مثل دل‌شان به راحتی می‌شکند و گاهی تا آخر عمر راست نمی‌شود!!! اگر جمله پیشگیری بهتر از درمان است فقط یک جا مصداق داشته باشد، جلوگیری از آسیب‌های دوران کودکی مصداق راستین آن است. به هر حال و اگر خدایی ناکرده فرزند یا دیگر اطرافیان‌تان با چنین تجارب استرسزایی رو به رو شدند، حمایت و دلگرمی بهترین دوای دردشان است. پس تا از دست‌تان بر می‌آید در حمایت عاطفی از آن‌ها دریغ نکنید.
سوالات متداول
- تروما در کودکان چیست و چطور ایجاد میشود؟
رویدادی فاجعهبار و مصیبتی دردناک است که بهصورت مستقیم یا غیرمستقیم باعث استرس شدیدی در کودک شده است. رویدادهای استرسزایی مانند فوت فردی عزیز، مواجهه با قلدری و تجربه آزار و اذیت جنسی باعث ایجاد چنین تجاربی میشوند. - چه آسیبهایی منجر به ترومای کودکی میشوند؟
غفلت و سهلانگاری مراقبین در رسیدگی به کودک، تجربه انواع کودکآزاری، تعارضات خانوادگی، ازدستدادن عزیزان، استرس ناشی از مداخلات پزشکی، خشونت اجتماعی، بروز حوادث طبیعی مانند زلزله و تجربه قلدری، از تروماهای رایج و شدید هستند. - برای درمان ترومای فرزندم چه کنم؟
تروما باعث تجربه شدیدترین هیجانات منفی میشود. حمایت و دلگرمی شما بهترین دوای التیامبخش این بدبینی تحمیلشده به کودک است. در کنار این حمایتها و در صورت بدترشدن حال روحی فرزندتان، حتما از متخصصان سلامت روان نیز کمک بگیرید.
