اریک پسری بلندقد و بور و چشم‌آبی بود که هیچ‌وقت هویت واقعی پدرش را نفهمید. با وجود اینکه علاقه زیادی به مدرسه نداشت اما از دبیرستان فارغ‌التحصیل و برای ادامه تحصیل وارد دانشکده هنری مونیخ شد. البته آنجا هم احساس خوبی نداشت! تحصیلات خود را رها کرد و مدت زیادی را به عنوان هنرمندی دوره‌گرد در آلمان و ایتالیا گذراند. خوشبختانه او توانست جایگاه و هویتش را در روانشناسی پیدا کند و به ما هم چیزهای زیادی بیاموزد. اریک اریکسون، اولین روانشناسی است که ما را با اهمیت شکلگیری هویت در نوجوانان به‌عنوان یکی از نیازهای اساسی دوره نوجوانی آشنا کرد. در این مقاله باتوجه به نظریات او و دیگر روان‌شناسان این حوزه به بررسی موضوعاتی مانند انواع و عوامل موثر در شکل گیری هویت در نوجوانان می‌پردازیم.
شکل گیری هویت در نوجوانان
نوجوانی دوره بازگشت به درون و تفکر درباره کیستی و چیستی خود است. کمتر نوجوانی را می‌توان پیدا کرد که در بازه سنی 12 تا 18 سالگی درگیر پرسش درباره آینده تحصیلی، شغلی، شخصی و اجتماعی خود نباشد. گذر از بازیگوشی‌های کودکانه و ورود به دنیای جدی بزرگسالانه، همه نوجوانان را به سمت پرسش‌هایی اساسی می‌کشاند:
- «جایگاه من در این دنیا چیست؟»
- «اصلا تو چه کسی هستی؟»
- «به چه چیزهایی علاقه داری؟»
- «به کدام دستاوردهایت افتخار میکنی؟»
- «چه چیزی برایت اهمیت دارد؟»
- «باورها و ارزش‌هایت چیست؟»
- «از خودت راضی هستی؟»
- «چگونه خودت را تعریف میکنی؟»
به قول اریکسون، مواجهه یکباره با این سوالات، آدم را به مرز جنون می‌کشاند. البته ناگفته نماند که رسیدن به جواب این سوالات هم نقطه عطف بسیار مهمی برای بلوغ فکری و ورود نوجوان به دنیای بزرگسالی است. برای آگاهی درباره بلوغ و اثرات آن، به مقاله ما درباره بلوغ چیست؟ مراجعه کنید.
شکل گیری هویت در نوجوانان چه مراحلی دارد؟
آن‌ها همزمان با رشد ساختارهای مغزی و گذر از اوایل نوجوانی به اواخر این دوره، آهسته و پیوسته در راه رسیدن به هویتی پایدار حرکت میکنند:
اوایل نوجوانی (10-13 سالگی)
- تمایل به شناسایی ابعاد مختلف خانوادگی، اجتماعی، شخصی و تحصیلی خود
- افزایش روابط دوستی‌ها و آگاهی از خود به عنوان بخشی از گروه همسالان (راهنمای انتخاب دوست در نوجوانی)
- انعطاف‌پذیری در نحوه مواجهه با موقعیتهای مختلف و گسترش‌دادن برنامه‌ها و فعالیت‌های خود
- حساسیت زیاد به بازخوردهای دیگران و به ویژه همسالان درباره نحوه رفتار و باورهای خود
- توانایی تشخیص ارزش‌ها و اولویت‌ها در موقعیتهای مختلف
اواسط نوجوانی (14-17 سالگی)
- درباره هویت و نقش خود در جهان شروع به تفکر میکنند.
- فعالانه الگوهای رفتاری و فکری مختلف را کاوش میکنند؛ به عنوان مثال مدام نحوه لباس پوشیدن خود را تغییر می‌دهند تا مناسب‌ترین گزینه با شخصیت‌شان را بیابند.
- ارزشهای خود را حول نقش‌های اجتماعی مختلفی مانند جنسیت، نژاد و مذهب‌شان سازماندهی میکنند؛ برای مثال، آن‌ها هویت جنسی کاملا ساختاریافته‌ای دارند.
- در مورد موضوعات مختلف اجتماعی و اخلاقی، شروع به ایده‌پردازی و جهت‌گیری میکنند.
- فارغ از اینکه در چه موقعیت یا محیطی قرار داشته باشند، تصویر نسبتا با ثباتی از خودشان دارند.
اواخر نوجوانی و اوایل بزگسالی (17-23 سالگی)
- درک عمیقی از خود در نقش‌های بزرگسالی و اهداف حرفهای دارند.
- تصویر پایداری از خود در زمینه روابط دوستانه و صمیمانه دارند.
- تفکر انتزاعی و ایدئال‌گرایانه آن‌ها به سمت تفکر واقع‌گرایانه در حال حرکت است.
- کاملا به تعهدات فردی و اجتماعی پایبند هستند اما به روی تجربیات جدید و تغییرات ناشی از آن باز هستند.
انواع شکل گیری هویت در نوجوانان
نوجوانان با چالش هویت‌یابی به شیوه‌های متفاوتی رفتار میکنند. جیمز مارسیا یکی از روانشناسی است که به‌صورتی کاملا دقیق و علمی، واکنش‌های نوجوانان به مقوله هویت را بررسی کرده است. باتوجه به نتایج تحقیقات او، نوجوانان به یکی از 4 روش زیر با بحران هویت کنار می‌آیند.
اکتساب موفقیت آمیز هویت
این دسته از نوجوانان، به‌صورت فعالانه برای رسیدن به ثبات هویتی تلاش کرده‌اند و تصویر با ثباتی از آینده تحصیلی، شخصی، شغلی و اجتماعی خود به دست آورده‌اند. این گروه که می‌توان آن‌ها را نوجوانان موفق نامید، از ویژگی‌های زیر برخوردارند:
- به ثبات رفتاری و هیجانی رسیده‌اند و از خودسازماندهی کافی برخوردارند.
- نسبت به اهداف‌شان متعهد هستند.
- تاب‌آوری، انعطاف‌پذیری و سازگاری بالایی با شرایط دارند.
- به راحتی از دیگران مشورت و کمک می‌گیرند.
- دارای تفکر منطقی و واقع‌گرا هستند.
ضبط یا انتساب هویت
آن‌ها زحمتی برای جست‌وجوی هویت نکشیده‌اند و اهداف و ارزشهای خانواده، جامعه، دیگری و خلاصه هرکس و هرچیز دیگری غیر از خودشان را به عنوان ارزش‌ها و اهداف شخصی برگزیده‌اند. دلیل این موضوع معمولا به ناایمنی و اضطراب درونی‌شان برمی‌گردد و آن‌ها را از ابهام، پرسشگری و جست‌وجو باز می‌دارد. این گروه دارای ویژگی‌های زیر هستند:
- فقط ایده‌های ضبط‌شده خودشان را قبول دارند و به شدت خودرای هستند.
- با تجربه‌کردن و جست‌وجوگری میانه خوبی ندارند.
- شخصیتی وابسته دارند؛ برای حل این مشکل در کودکان می‌توانید از مقاله کاهش وابستگی کودک به مادر استفاده کنید.
- بیش‌ازحد به حرفهای دیگران اهمیت می‌دهند.
- از پذیرش مسئولیت فردی اجتناب میکنند و همیشه پشت‌دست دیگران رفتار میکنند؛ مقاله مسئولیت پذیری در کودکان در حل این مشکل کمک‌تان خواهد کرد.
وقفه یا تعلیق هویت
دنیا را آب ببرد، این دسته را خواب می‌برد. کاملا ایمن و مطمئن هستند و اصلا عجله‌ای برای حل بحران هویت ندارند. گویا همه‌چیز را به زمان آینده سپرده‌اند تا خودش حل شود. آن‌ها در اواخر نوجوانی وارد مرحله «سردرگمی نقش» می‌شوند که اگر حل نشود، منجربه مشکلاتی مانند ناامیدی نوجوانان می‌شود. ویژگی‌های بارز این گروه به شرح زیر است:
- در برقراری روابط صمیمانه و متعهد ماندن به‌شدت مشکل دارند و از احساس تنهایی در نوجوانی رنج می‌برند.
- مدام درگیر دوگانگی و تعارض هستند.
- به‌جای پایبندی به اهداف شخصی و پیگیری آن‌ها، رقابت‌طلب هستند.
- به احتمال بیشتری دچار اختلالات روانی مانند افسردگی نوجوانان می‌شوند.
پراکندگی هویت
ملغمه‌ای از تعهد و بی‌تعهدی وجود دارد که بیشتر جنبه لذت‌طلبانه و باری به هر جهت دارد. معمولا نقش‌های مختلف را بر عهده می‌گیرند و بعد از مدتی کنار می‌گذارند. این گروه دارای ویژگی‌های زیر هستند:
- گاهی درگیر اکتشاف و انتخاب هویت و افتادن در مسیری خاص می‌شوند و گاهی روندی ساکن و ایستا دارند.
- خودکنترلی و خودسازماندهی بسیار کمی دارند.
- همیشه تصمیم‌گیری را به تاخیر می‌اندازند.
- به دیگران اعتماد ندارند.
- عزت‌نفس پایینی دارند.
- گاهی به‌شدت سخت‌گیر و تعصبی و گاهی کاملا سهل‌گیرانه رفتار میکنند.
عوامل موثر در شکل گیری هویت در نوجوانان
هویت ما در خلا شکل نمی‌گیرد و عوامل مختلف و متنوعی بر نحوه شکلگیری هویت در نوجوانان تاثیرگذار است. موارد زیر از جمله مهمترین عوامل بیرونی تاثیرگذار بر این موضوع هستند.
الگوهای ارتباطی و سبک تربیتی والدین
هرچه سبک فرزند پروری و الگوهای تربیتی والدین در دوران کودکی و نوجوانی پختگی بیشتری داشته باشد، مسلما فرآیند جست‌وجوی هویت و رسیدن به تصویری پایدار از خود در پایان نوجوانی تسهیل خواهد شد. به عنوان مثال، یکی از تاثیرات والدین هلیکوپتری یا کمال گرا بر فرزندان، ترس آن‌ها از اکتشاف راه‌ها و مسیرهای جدید است و به همین دلیل، فرآیند جست‌وجوی هویت را با مشکل مواجه می‌کند.
پیشینه فرهنگی
عقاید و نظرات ما در مورد دنیای اطراف‌مان تاحدودی به زمینه فرهنگی و میزان تاثیرگذاری آن بر عموم جامعه بستگی دارد. خلاصه اینکه مسلما باورهای نوجوانان ایرانی در مورد جهان، خود و دیگران با باورهای نوجوان اروپایی تفاوتهای چشمگیری دارد. این تاثیرات فرهنگی و هنجارهای ناشی از آن‌ها، باعث شکلگیری هویت فرهنگی خاصی در نوجوانان می‌شود.
پیشینه قومی
ریشه هر کدام از ما به قوم و قبیله خاصی برمی‌گردد که بخشی از هویت گروهی ما را تشکیل می‌دهد. نوجوانان نیز معمولا خود را به عنوان عضوی از گروه قومی خود تعریف میکنند و هویت خود را حول آن می‌چینند. به عنوان مثال، تفاوت‌ها و تبعیض‌های جنسیتی هنوز هم در برخی از قومیت‌ها رایج است.
ارزش های خانوادگی و اجتماعی
هر کدام از ما در خانواده و زمینه اجتماعی خاصی بزرگ می‌شویم که حتی بیشتر از پیشینه فرهنگی بر شکلگیری ارزش‌ها و هویت ما تاثیرگذار است. به عنوان مثال، اگر در خانواده‌ای مذهبی بزرگ شویم، به احتمال بیشتری باورها و ارزشهای معنوی را در هویت خودمان می‌گنجانیم.
موقعیت اقتصادی-اجتماعی
وضعیت اقتصادی-اجتماعی تاثیر زیادی بر میزان دسترسی نوجوان به منابع و امکانات مختلف دارد؛ هرچه میزان دسترسی بیشتری به منابع داشته باشیم، دامنه انتخاب‌های گسترده‌تری برای تعیین سبک زندگی‌‌مان خواهیم داشت. به زبان ساده‌تر، نوجوانان بسته به موقعیت حرفهای و اجتماعی والدین‌شان، خودشان را به شیوه‌های مختلفی تعریف میکنند. برای مثال، فرزند یک معلم خودش را متفاوت از فرزند یک تاجر می‌بیند.
تاثیرات همسالان و دوستان
گروه دوستی‌ها برای نوجوانان اهمیت زیادی دارد و بر نحوه نگاه آن‌ها به خودشان و هویت‌شان تاثیر بسیار زیادی دارد. هرچه نوجوان دارای تعاملات بیشتری با همسالان باشد، احتمالا تجربیات بیشتری به دست می‌آورد و هویت کامل‌تری پیدا می‌کند. البته والدین حتما باید از دور مراقب دوستان و روابط فرزندشان باشند و بازخوردهای لازم را ارائه دهند. اگر بازخورد دادن به فرزندتان باعث عصبانیت او می‌شود، از مقاله برخورد درست والدین با فرزندان در سن بلوغ کمک بگیرید.
تاثیرات مدرسه
نوجوانان زمان قابل توجهی را در مدرسه سپری میکنند و به همین دلیل، محیط مدرسه تاثیر زیادی بر تعریف آن‌ها از خود و شکلگیری هویت‌شان دارد. علاوه بر این، نوجوانان در مدرسه درگیر فعالیت‌ها و برنامه‌هایی هستند که در کشف و شکوفایی توانایی‌ها و علایق‌شان به آن‌ها کمک میکنند.
تاثیرات فضای مجازی
نوجوانان در رسانههای اجتماعی و دیجیتال، بیشتر وقت خود را صرف مشاهده زندگی همسالان میکنند. آن‌ها وقتی در این فضا قرار می‌گیرند، آگاهانه یا ناآگاهانه خودشان را دائما با دیگران مقایسه میکنند. این مقایسه‌گری‌ها بر نحوه تعریف آن‌ها از خودشان تاثیر می‌گذارد. حضور زیاد در فضای مجازی با متغیرهایی مانند عزت‌نفس پایین، افسردگی، اضطراب رابطه و سندروم فومو یا ترس از دست دادن در نوجوانان رابطه نزدیکی دارد. بنابراین حتما باید قوانین استفاده از موبایل برای کودکان و نوجوانان را بخوانید و میزان استفاده از شبکه‌های مجازی را در فرزندتان محدود کنید.
سخن پایانی
مسئله هویت و جست‌وجو برای فهم و درک جایگاه فردی، اجتماعی، شغلی و تحصیلی، مشخصه بارز دوران نوجوانی است. آن‌ها سوالات زیادی درباره کیستی و چیستی خود دارند که باید تا پایان این دوره به آن‌ها پاسخ دهند. آن‌ها همزمان با گذر از اوایل نوجوانی به اواخر آن و با سیری تدریجی در جهت رسیدن به تصویری پایدار از خود حرکت میکنند. اما متاسفانه همه آن‌ها به اکتساب موفقیتآمیز هویت دست پیدا نمی‌کنند؛ برخی هویت‌های افراد مهم زندگی‌شان را انتخاب میکنند، برخی دچار سردرگمی نقش می‌شوند و برخی هویت‌های پراکنده و غیرقابل اطمینانی برای خود می‌سازند. رسیدن به هویتی پایدار و باثبات به عوامل زیادی مانند پیش‌زمینه فرهنگی و سبک فرزندپروری والدین بستگی دارد که مشکل در هرکدام از آن‌ها بر شکلگیری هویت و استقلال طلبی نوجوان تاثیر منفی می‌گذارد.
سوالات متداول
- شکل گیری هویت در نوجوانان چه مراحلی دارد؟
ابتدا و در بازه سنی 10-13 سالگی شروع به درک تفاوتهای خود با محیط اطرافشان میکنند؛ در مرحله دوم و بازه سنی 14-17 سالگی به سازماندهی نقش و جایگاه خود در موقعیتهای مختلف فردی و اجتماعی میپردازند و در اواخر این دوره، اهداف بلندمدتی برای خود تعیین میکنند. - انواع شکل گیری هویت در نوجوانان چیست؟
بر اساس تحقیقات جیمز مارسیا، نوجوانان به یکی از این 4 روش با بحران هویت برخورد میکنند: اکتساب موفقیتآمیز هویت، ضبط یا انتساب هویت، پراکندگی هویت و تعلیق هویت. - چه عواملی بر شکل گیری هویت نوجوانان تاثیرگذار است؟
الگوهای ارتباطی والدین، پیشینه فرهنگی، ارزشهای اجتماعی و قومی، تاثیرات همسالان، مدرسه، رسانههای اجتماعی و موقعیت اجتماعی-اقتصادی از مهمترین عوامل اثرگذار بر شکلگیری هویت در نوجوانان است.
