همه ما قالب گفتاری و رفتاری خاص خودمان را داریم؛ یعنی جور خاصی راه می‌رویم و طور خاصی حرف می‌زنیم. به‌عنوان مثال، راه‌رفتن‌مان از دور و صدای‌مان از پشت گوشی قابل شناسایی است. همچنین تکه‌کلام یا سبک خندیدن خاص خودمان را داریم. این رفتارها تاحدودی برگرفته از شخصیت‌مان هستند و به شکل‌گیری سبک گفتاری و رفتاری هر کدام از ما کمک میکنند. اما در برخی موارد، برخی از رفتارها یا گفتارهای ما زیادی قالبی میشوند، تاحدی که دیگر کنترلی بر آن‌ها نداریم. این موارد در دسته تیک‌ها قرار می‌گیرند و معمولا از دوران کودکی و سنین مدرسه آغاز میشوند. بنابراین، والدین باید درباره تیک در کودکان و اینکه اختلال تیک چیست؟، اطلاعاتی هر چند اجمالی داشته باشند.
اختلال تیک در کودکان چیست؟
تیکهای عصبی در دوران کودکی شایع‌ترند و سلامت روان کودکان را به خطر می‌اندازند. آن‌ها چند مشخصه بارز دارند:
- تکرار (الگوی ثابتی دارند که مدام تکرار می‌شود)
- دوره‌ای (گاهی هستند و گاهی نیستند)
- فاقد کنش (هیچ‌گونه کاکرد خاصی در زندگی شخص ندارند)
- غیرارادی (فرد کنترل بسیار کمی بر آن‌ها دارد)
تیک‌ها در زمان بروز هیجانات شدید مانند استرس و پرخاشگری کودکان افزایش می‌یابند. همچنین اشاره به آن‌ها تشدیدشان می‌کند؛ یعنی صحبت‌کردن و توجه به تیک‌ها، باعث افزایش آن‌ها می‌شود. اگرچه تیک‌ها غیرارادی هستند، اما برخی از کودکان توان سرکوب موقت آن‌ها را دارند. البته کنترل آن‌ها در طولانی‌مدت برای تمام کودکان عذاب‌آور است و حتی شاید تیکهای بیشتری را فراخوانی کند. بنابراین، هرگز فرزندتان را مجبور به پنهان‌سازی علائمش نکنید.
آیا تیک عصبی اختلالی جدی و طولانی مدت است؟
غالبا به‌خودی‌خود مشکلی جدی محسوب نمی‌شود؛ اما به‌دلیل تداخل در فعالیت‌های روزمره، با پیامدهای منفی دیگری مانند اضطراب در کودکان همراه است.
اکثر تیک‌ها گذرا هستند. بعضی‌ها فقط چند روز یا چند ماه دوام میآورند و برخی‌دیگر چند سال طول می‌کشند؛ اما اغلب آن‌ها در نهایت به‌‌طور کامل متوقف میشوند. تیکهای عصبی شروع‌شده در سنین کودکی، شدیدتر از نوجوانی و بزرگسالی هستند و معمولا بعد از بلوغ از بین می‌روند.
انواع تیک در کودکان
قبل از رفتن به‌سراغ انواع اختلالات تیک، ابتدا انواع تیک‌ها را بررسی می‌کنیم. تیک‌ها به 2 روش دسته‌بندی میشوند:
- حرکتی در برابر صوتی
- ساده در برابر مرکب
از ترکیب 2 دسته بالا، 4 نوع تیک به‌وجود می‌آید:
1. تیکهای حرکتی ساده
تنها یک ماهیچه از بدن را درگیر میکنند؛ مانند:
- پرش پلک (پلک‌زدن)
- پرش شانه
- پرش گوشه لب
- بالاانداختن شانه
- تکان‌دادن سر
- حرکت‌دادن فک
- پرش پا یا بازو
2. تیک صوتی ساده
اصواتی سریع، بی‌معنی و کمی عجیب‌وغریب هستند؛ مانند:
- فین‌فین
- خر‌خر
- خش‌خش
- با جیغ‌جیغ صحبت‌کردن
3. تیک حرکتی مرکب
چند ماهیچه از بدن را درگیر و حرکاتی نسبتا پیچیده خلق میکنند؛ مانند:
- دست‌زدن
- لمس‌کردن
- گازگرفتن لب
- نیشگون‌گرفتن
- پریدن
- ضربه‌زدن به اشیاء یا افراد
4. تیک صوتی مرکب
تکرار یک کلمه یا جمله که بی‌دلیل رخ می‌دهد و مثل بقیه تیک‌ها غیرارادی است. برخی از این کلمات یا جملات حاوی الفاظ رکیک هستند.
انواع اختلال تیک در کودکان:
حالا که انواع تیک را شناختیم، به‌سراغ اختلالات ناشی از آن‌ها می‌رویم. این اختلالات به 3 دسته تقسیم میشوند:
اختلال تیگ گذرا
کودک بهمدت بیش از 1ماه و کمتر از 1سال، تیک حرکتی و/یا صوتی دارد (یا تیک صوتی و حرکتی با هم و یا فقط یکی از آن‌ها). اختلال تیک گذرا از انواع دیگر اختلالات تیک شیوع بیشتری دارد.
اختلال تیک مزمن
کودک بهمدت بیش از 1سال، تیک حرکتی یا صوتی (اما نه هر دو با هم) دارد. علائم این اختلال باید قبل از 18سالگی شروع شده باشد. اگر برطرف نشود، احتمالا در ادامه به سندروم توره (ژیلدولاتوره) تبدیل می‌شود.
سندروم توره یا تیک عصبی در کودکان
شدیدترین نوع اختلالات تیک است. تقریبا همه کودکان مبتلا به این سندروم به اختلال وسواس در کودکان نیز مبتلا هستند. کودک بهمدت بیش از 1سال، هم تیک حرکتی و هم صوتی دارد. برای تشخیص‌گذاری این اختلال، علائم آن باید پیش از 18سالگی شروع شده باشد. سندروم توره، اختلال بسیار نادری است و از هر 1000 کودک، تنها 5 نفر را درگیر خود می‌کند.
علائم اختلال توره در کودکان با چه مشکلاتی همراه است؟
سندروم تورت همایندی بالایی با اختلالات بیش فعالی کودکان و وسواس دارد. از نظر سبب‌شناسی هم این اختلالات علت مشابهی دارند: در همه آن‌ها هسته دم‌دار (مسئول توجه و تمرکز)، دچار مشکل است. کودکان مبتلا به اختلال ژیلدولاتوره، احتمالا به مشکلات دیگری مانند موارد زیر نیز دچار هستند:
- ضعف تمرکز؛ برای حل این مشکل می‌توانید از مقاله افزایش تمرکز کودکان در کلاس درس کمک بگیرید.
- اختلالات یادگیری؛ برای تشخیص این اختلالات از مقاله چگونه اختلالات یادگیری را در کودک تشخیص دهیم، استفاده کنید.
- تکانشگری کودکان
- توهین به دیگران که معمولا هم غیرارادی و ناشی از تیک‌ها است.
- عزت‌نفس پایین به‌دلیل مسخرهشدن کودک در مدرسه
- ابتلا به اختلالات خلقی مانند اضطراب و افسردگی در نوجوانان و کودکان
- اختلال خواب در نوجوانان و کودکان
عوامل بروز اختلال توره و دیگر انواع تیک
اختلالات نسبتا پیچیده‌ای هستند که ترکیبی از عوامل ژنیتکی، عصبی-زیستی و محیطی در بروز آن‌ها نقش دارند. اگر یکی از والدین به سندروم توره مبتلا باشد، احتمال ابتلای فرزندان نیز افزایش می‌یابد. تیک‌ها به‌دلیل اختلال در بخش‌هایی از مغز مانند هسته‌دم‌دار که مسئول اعمال حرکتی هستند، به‌وجود می‌آیند. این اختلالات در پسران شیوع بیشتری از دختران دارند.
شیوه تشخیص سندروم تیک در کودکان
برای تشخیص تیک‌ها باید به ویژگی‌های متمایزکننده آن‌ها از دیگر اختلالات حرکتی دقت کنید:
- ظهور ناگهانی
- ماهیت موقتی
- فقدان اختلال عصب‌شناختی مشخص دیگر
- تکرارپذیری
- ناپدیدشدن علائم در طول خواب
تست خاصی برای تشخیص این مشکل وجود ندارد و متخصصان با ارزیابی تاریخچه کودک و علائم او، تشخیص‌گذاری را انجام می‌دهند. در برخی موارد، از روش‌های تصویربرداری مانند تصویربرداری رزونانس مغناطیسی (MRI)، توموگرافی کامپیوتری (CT scan)، الکتروآنسفالوگرافی (EEG) یا آزمایش‌های خون برای ردکردن دیگر اختلالات مشابه با سندورم توره استفاده می‌شود.
چه موقعی برای تیک عصبی نیاز به مراجعه به متخصص است؟
تیک‌ها معمولا جدی نیستند و خودبه‌خود برطرف میشوند. اما اگر نگران آن‌ها هستید و نیاز به راهنمایی دارید یا تیک‌ها:
- رفته‌رفته شدیدتر و بیشتر میشوند و به‌صورت منظم اتفاق می‌افتند؛
- منجر به مشکلات اجتماعی و هیجانی مانند علائم کودکان خجالتی، مسخرهشدن یا گوشه‌گیری میشوند؛
- با فعالیت‌های روزمره مانند عملکرد تحصیلی کودک تداخل میکنند و منجر به افت تحصیلی دانش آموزان میشوند؛
- با خشم، افسردگی و آسیب‌رساندن به خود یا دیگری همراه هستند؛
با متخصصان سلامت روان مانند روان‌شناسان و متخصصان مغز و اعصاب درباره شرایط فرزندتان مشورت کنید.
درمان تیک عصبی در کودکان
تیکهای خفیف و گذرا نیازی به درمان ندارند. آن‌ها صرفا علائم هشدار هستند و به شما تذکر می‌دهند که فرزندتان را از موقعیت‌های استرس‌زا و خستگی دور نگه دارید. اما اگر تیک‌ها شدید باشند و عملکرد روزمره کودک را مختل کنند، درمانگران راهکارهای درمانی زیر برای کاهش آن‌ها به کار می‌گیرند:
وارونه سازی عادت
در این روش، درمانگران حرکتی متضاد با تیک را به کودک یاد می‌دهند تا هر وقت تیک به سراغش آمد، برای سرکوبی تیک از آن استفاده کند. به‌دلیل اینکه این حرکت کاملا با تیک در تضاد است، کودک نمی‌تواند هر دوی آن‌ها را همزمان انجام دهد؛ به‌همین‌دلیل، روش وارونهسازی عادت در بلندمدت باعث ازبین‌رفتن کامل علائم تیک می‌شود. برای اختلالات تیک گذرا و مزمن معمولا از این روش استفاده می‌شود.
کنترل سطح اضطراب
افزایش اضطراب باعث افزایش شدت و مدت تیک‌ها می‌شود؛ بنابراین، استفاده از تکنیک‌هایی مانند آرام‌سازی عضلانی و پسخوراند زیستی (بیوفیدبک) که باعث کاهش سطح اضطراب میشوند، در کنترل علائم اختلالات تیک نیز تاثیرگذار هستند.
دارودرمانی
شدت برخی از تیک‌ها، خصوصا در سندروم توره به‌حدی است که برای کنترل علائم آن نیاز به دارودرمانی وجود دارد. البته داروی خاصی برای اختلال تورت وجود ندارد و بسته به شرایط، متخصصان از داروهای مختلفی استفاده میکنند.
مدیریت تیک عصبی در خانه و توسط والدین
یکی از مشکلات کودکان مبتلا به تیک، واکنش والدین، اطرافیان و دوستان به این مشکل است. هر چه بیشتر به تیک‌ها در جلوی روی کودک اشاره شود، شدت آن‌ها بیشتر می‌شود. بنابراین، اولین اصل برای مدیریت تیکهای عصبی، بی‌توجهی به آن‌ها است. موارد زیر از دیگر نکات موثر در مدیریت این اختلالات هستند:
- اطمینان از خواب کافی برای جلوگیری از خستگی کودک
- فراهم‌سازی مکانی امن و آرام برای رهاسازی تیک‌ها در مواقع لزوم
- استراحت‌های کوتاه بعد از انجام فعالیت‌های استرس‌زا
- پرت‌کردن حواس کودک از تیک با انجام کارهای تمرکزی و عملی
- آموزش تکنیکهای کاهش اضطراب مانند ذهن‌آگاهی و آرام‌سازی عضلانی به فرزند
- آگاهی‌بخشی درباره علائم اختلالات تیک و نحوه مدیریت آن‌ها به دیگر اعضای خانواده، دوستان و معلمان کودک
سخن پایانی
تیک‌ها در دوران کودکی و خصوصا سنین مدرسه شیوع زیادی دارند. این تیک‌ها در اکثر موارد مشکلی ایجاد نمی‌کنند و خودبه‌خود برطرف میشوند. بنابراین، زیاد نگران آن‌ها نباشید و تاحد امکان، علائم تیک را به روی کودک نیاورید، زیرا توجه به علائم باعث تشدید آن‌ها می‌شود. اما اگر رفته‌رفته تیک‌ها شدیدتر و پیچیده‌تر شدند، با علائم مختلط حرکتی و صوتی همراه شدند یا به فعالیت‌های روزمره فرزندتان مانند عملکرد تحصیلی او صدمه زدند، بهتر است با متخصصان سلامت روان مشورت کنید. در کنار مراجعه به متخصص، حتما از راهکارهایی مانند استفاده از تکنیکهای کاهش اضطراب و اطمینان از خواب کافی کودک برای مدیریت علائم کمک بگیرید.
سوالات متداول
- اختلالات تیک در کودکان چه انواعی دارند؟
به 3 دسته اختلال تیک گذرا، تیک مزمن و سندورم تورت تقسیم میشوند. تیکهای گذرا کمتر از 1سال، اما تیکهای مزمن و سندروم توره بیشتر از 1سال دوام میآورند. در سندروم توره، کودک همزمان دارای تیکهای صوتی و حرکتی است، اما در تیکهای مزمن فقط تیک حرکتی یا صوتی وجود دارد. - سندروم توره (ژیلدولاتوره) چیست؟
شدیدترین نوع اختلالات تیک است. در این اختلال، کودک بهمدت بیش از 1 سال، همزمان دارای تیک حرکتی و صوتی است. این اختلال با وسواس و بیشفعالی کودکان همایندی بالایی دارد. - چه درمانهایی برای اختلال تیک در کودکان وجود دارد؟
وارونهسازی عادت از بهترین تکنیکهای رفتاری برای درمان این اختلال است. کاهش سطح اضطراب نیز در کنترل علائم تاثیر زیادی دارد. در موارد شدید مانند سندروم توره، متخصصان معمولا از دارودرمانی هم استفاده میکنند.
