کم‌کم از رفتارهای عجیب و غیرمعمول فرزندتان متعجب می‌شوید. گاهی شدت این رفتارها کاهش پیدا می‌کند اما دوباره و با شدت بیشتری شروع می‌شود. شاید مداخله کنید و در مورد رفتارهای تشریفات‌گونه فرزندتان با او صحبت کنید و شاید هم به حریم خصوصی او احترام بگذارید و چیزی نگویید. احتمالا گاهی هم شرایط انجام رفتارهای غیرمعمول کودک را برایش فراهم می‌کنید تا زودتر از شرشان خلاص شود. در نهایت نتیجه‌ای نمی‌گیرید و به دنبال علائم، نشانه‌ها و روش‌های درمان وسواس فکری در کودکان می‌افتید. ما نیز در این مقاله به بررسی نشانه های وسواس فکری در کودکان و نحوه درمان آن می‌پردازیم.
وسواس فکری عملی در کودکان چیست؟
یک اختلال روان‌‌پزشکی نسبتا شایع است که بین 1 تا 2 درصد کودکان به آن مبتلا می‌شوند. اگرچه این اختلال در هر سنی امکان بروز دارد، اما در کودکان 12-7 ساله بیشتر است. این اختلال دارای دو بعد به‌هم‌پیوسته است: 1.وسواس‌های فکری 2. رفتارهای اجباری. البته برخی کودکان فقط وسواس فکری دارند، مثلا باید حتما قبل از خواب از 100 تا 1 برای خودشان بشمارند؛ اما در اکثر موارد، وسواس‌های فکری و عملی همراه یکدیگر هستند.
پیشنهاد مطالعه: افسردگی در کودکان و علائمی که باید جدی گرفت
1. وسواس های فکری در کودکان
افکار مزاحم، تکرار شونده و ناخواسته‌ای هستند که به هر طریق ممکنی راه خودشان را به ذهن باز می‌کنند. آن‌ها گاهی به سراغ همه ما می‌آیند اما معمولا نادیده‌شان می‌گیریم (مثل حساسیت افراطی در مورد قفل‌کردن در خانه یا خاموش‌کردن اجاق گاز). وسواس فکری در نوجوانی به‌یک‌باره افزایش پیدا می‌کند.
2. وسواس های عملی (اجباری) در کودکان
برای آرام‌شدن افکار مزاحم ضروری هستند؛ مثل وقتی که برای آرامشِ خیال به پارکینگ می‌رویم و تک‌تک درهای ماشین را بررسی می‌کنیم. اگر در طولانی‌مدت بر اساس رفتارهای اجباری عمل کنیم، حالتی تشریفاتی و آیین‌مند پیدا می‌کنند. مثل این حالت: «حتما باید دست‌هایم را 10 بار تا ساعد بشویم، سپس با آرنجم آب را ببندم و با پا در را باز کنم و بدون اینکه به‌جایی برخورد کنم از سرویس بهداشتی خارج شوم.»
انواع وسواس فکری عملی در کودکان
اگرچه هر موضوعی قابلیت تبدیل‌شدن به فکر وسواسی یا رفتارهای اجباری را دارد اما برخی نگرانی‌ها شایع‌تر هستند. موارد زیر رایج‌ترین وسواس‌های فکری و رفتارهای عملی ناشی از آن‌ها هستند.
وسواس های فکری در کودکان
- نگرانی از میکروب‌ها، مریض‌شدن و مردن
- ترس افراطی از وقوع رویدادهای دردناک یا انجام رفتاری به صورت نادرست
- احساس رضایت تنها در صورت اجرای درست و کامل تمام مراحل انجام کار (مانند کمال گرایی در درس خواندن)
- افکار یا خیال‌‌پردازی‌های مزاحم و ناخواسته درباره آسیب‌رساندن به دیگران
- افکار یا تخیلات ناخواسته و مزاحم با مضمون جنسی
وسواس های عملی (اجباری) در کودکان
- چک‌کردن افراطی (مانند بررسی قفل‌بودن در یا بسته‌بودن گاز)
- شست‌وشو و نظافت افراطی
- تکرار تشریفات وسواسی تا انجام درست، دقیق و حسابگرانه آن‌ها یا برگشت از نقطه آغاز (مناسک وسواسی باید کاملا دقیق و موشکافانه انجام شوند)
- مرتب سازی و چینش وسایل به شیوه‌ای خاص
- اجبارهای ذهنی (مانند مرور ذهنی، شمردن تا عددی مشخص، مرور چندباره گفت‌وگوها)
- معذرت‌خواهی و خود افشایی افراطی
- جست‌وجوی تضمین افراطی و گفتن جملاتی مانند «مطمئنی من خوب میشم؟»
وسواس فکری عملی در کودکان چگونه است؟
چرخه معیوبی از تکرارهای مداوم و کسالت‌آور است که روز به روز بدتر می‌شود و زندگی کودک و اطرافیانش را تیره‌وتار می‌کند. این چرخه به‌صورت زیر عمل می‌کند:
- فکری استرس‌زا به سراغ کودک می‌آید، «نکنه هنوز دستام میکروب داشته باشه و مریض بشم»
- او احساس نگرانی می‌کند، «آره دستم کثیفه و باید دوباره بشورمش تا مریض نشم.»
- برای کاهش نگرانی، فکر را به عمل تبدیل می‌کند، «اشکال نداره، یه‌بار دیگه دستامو می‌شورم تا خیالم راحتِ راحت بشه.»
- حالا احساس بهتری دارد، «خیالم راحت شد، حالا می‌تونم راحت برم غذا بخورم.»
- رفتار وسواسی با ایجاد حالت آرامش تقویت می‌شود و کودک روز به روز بیشتر و بیشتر آن را تکرار می‌کند، «2 بار شستن کمه، از این بعد 3 بار می‌شورم» و چرخه با شدت بیشتری تکرار می‌شود.
علائم وسواس فکری عملی در کودکان
بچه‌ها معمولا به دلیل خجالت‌کشیدن یا ناآگاهی، علائم‌شان را از چشم والدین و دیگران پنهان می‌کنند. به همین دلیل شما باید تغییرات رفتاری مشکوک را بررسی کنید. علائم زیر جزو مهمترین نشانه های وسواس فکری در کودکان و رفتارهای متناظر آن هستند:
- بخش‌های بزرگی از زمان غیرقابل‌تبیین که کودک یا نوجوان‌تان در سرویس بهداشتی، لباس‌پوشیدن و انجام تکالیف سپری می‌کند
- انجام چندباره کارها (رفتارهای تکراری)
- سوالات خودارزیابی مداوم و اطمینانطلبی افراطی («به نظرت حرف درستی زدم؟» یا «به نظرت کار درستی کردم؟»)
- طولدادن بیشازحد کارهای ساده
- نگرانی افراطی نسبت به موضوعات کم‌اهمیت (مسئولیت‌پذیری افراطی)
- واکنش‌های هیجانی شدید به موضوعات کوچک
- خواب نامنظم (بیدارماندن تا دیروقت برای تمام‌کردن کارها)؛ برای درمان این مشکل از مقاله اختلال خواب در نوجوانان کمک بگیرید.
- تأخیر دائمی و اختلال در عملکرد روزمره به دلیل حساسیت افراطی به جزئیات
- افزایش تحریک‌پذیری و دودلی (شک و تردید زیاد بین گزینه‌ها و ناتوانی در تصمیم‌گیری قاطعانه)
پیشنهاد مطالعه: اختلال پانیک یا وحشتزدگی در کودکان و نوجوانان
علت وسواس فکری عملی در کودکان
دیدگاهی رایج به نام «آسیب‌پذیری-استرس» در مورد تمام اختلالات روانی وجود دارد. در این دیدگاه هر اختلالی محصول تعامل استرس‌های محیطی-تربیتی و ناهنجاری‌های عصب‌شناختی-ژنتیکی است. وسواس هم به دلیلی ترکیبی از این 2 عامل است. در بعضی موارد نقش عوامل ژنتیکی پررنگ‌تر است و در برخی دیگر فشارهای محیطی تأثیر بیشتری دارند، اما هر دو جزو دلایل وسواس فکری در کودکان هستند. در ادامه نقش جداگانه هرکدام را به‌اختصار بیان می‌کنیم.
علل محیطی-تربیتی وسواس در کودکان
- سختگیری والدین و انتقال معیارهای سخت‌گیرانه عملکردی از والدین سمی به فرزندان، مانند «حتما باید بهترین باشی تا احساس رضایت کنی.»
- یادگیری اجتماعی مانند تقلید از رفتارهای شست‌وشوی افراطی والدین
- چالشهای تحصیلی مانند ابتلا به اختلالات یادگیری؛ برای مواجهه درست با مشکلات یادگیری فرزندتان، مقاله درمان اختلالات یادگیری در کودکان را مطالعه کنید.
- ترومای دوران کودکی و تجارب دردناک زندگی مانند مشکلات خانوادگی، ازدست‌دادن پدر یا مادر و کودک آزاری
- تغییرات عمده مانند جابه‌جایی محل زندگی یا مدرسه
- روابط اجتماعی ضعیف و ناتوانی در برقراری ارتباط سالم با همسالان
- ضعف در پردازش هیجانات (این مشکل در اکثر اختلالات دوران کودکی، مانند بیش فعالی کودکان وجود دارد)
علل عصب‌شناختی-ژنتیکی وسواس در کودکان
اگرچه هر دو عامل ژنتیکی و محیطی جزو دلایل بروز وسواس فکری در کودکان هستند، اما تحقیقات حاکی از نقش پررنگ‌تر عوامل ژنتیکی است. به‌عنوان مثال اگر یکی از والدین به وسواس و اختلالات مشابه مانند اوتیسم مبتلا باشد، احتمال ابتلای فرزند نیز افزایش پیدا می‌کند. برای آشنایی بیشتر با اوتیسم در کودکان، مقاله راهنمای آموزش کودکان مبتلا به اوتیسم را مطالعه کنید. کاهش سروتونین و نابهنجاری در قشر سینگولار از مهمترین عوامل زیستی در بروز وسواس هستند:
- نقش سروتونین: در همه اختلالات اضطرابی سروتونین کاهش می‌یابد و گوش‌به‌زنگی نسبت به خطر و تهدید را افزایش می‌دهد.
- نقش منطقه مغزی سینگولار: این ناحیه از مغز در افزایش تمرکز، توجه و عملکرد حافظه سهم زیادی دارد و در افراد وسواسی بیشازحد معمول فعال است. اگر فرزندتان حواسپرت و فراموشکار است، مقاله فراموشکاری کودکان را مطالعه کنید.
روش های درمان وسواس فکری عملی در کودکان
با توجه به علل افکار و رفتارهای تکراری، روش‌های درمان وسواس فکری در کودکان و رفتارهای اجباری همراه آن نیز به دو دسته تقسیم می‌شوند: 1. درمان شناختی رفتاری برای اختلالات کودکان و نوجوانان (مواجههسازی) 2. درمانهای دارویی.در موارد خفیف و متوسط، درمان شناختی-رفتاری به‌تنهایی کافی است و در موارد شدید، درمان دارویی باید به درمان روان‌شناختی افزوده شود تا شدت علائم کاهش پیدا می‌کند.
یک نکته بسیار مهم: هرگز بدون مشورت با متخصص از این روش‌ها استفاده نکنید؛ هرکدام از آن‌ها پیش‌فرض‌های بیشماری دارند و فقط توسط یک متخصص باتجربه قابلیت اجرایی دارند.
درمان شناختی-رفتاری (مواجهه سازی)
درمانگر با استفاده از تکنیک‌های مواجههسازی، به دنبال شکستن چرخه معیوب رفتارهای اجباریِ ناشی از افکار مزاحم و تکرارشونده است. بر اساس دیدگاه شناختی-رفتاری، افکار مزاحم به دلیل انجام رفتارهای تکراری، ماندگار و حتی تقویت می‌شوند. به‌عنوان مثال، شستن دست‌ها باعث احساس آرامش در کودک می‌شود و احساس آرامش ناشی از شستن دست‌ها، مهر تاییدی بر ردشدن خطر احتمالی است. درمانگران شناختی-رفتاری با استفاده از مواجههسازی و به روش زیر در پی شکستن این چرخه معیوب هستند.
روش مواجههسازی در درمان وسواس
- تهیه سلسله مراتبی از موقعیت‌های استرس‌زا برای یک موقعیت خاص (مثلا نشستن در خانه با دست‌های آلوده نمره 1 و غذاخوردن با همان دست‌ها نمره 10 را از لحاظ میزان اضطراب‌زایی می‌گیرد)
- انتخاب موقعیتی با اضطراب‌زایی متوسط برای شروع مواجهه (اضطراب کودک در موقعیت موردنظر نباید خیلی‌زیاد یا خیلی‌کم باشد)
- ماندن در موقعیت موردنظر تا زمانی که استرس کودک فروکش کند (بین نیم‌ساعت تا یک‌ساعت)
- تکرار موقعیت موردنظر تا جایی که دیگر استرس‌زا نباشد
- رفتن به موقعیت استرس‌زای بعدی در سلسله مراتب ترس تا رسیدن به ترسناک‌ترین آن‌ها
درمان دارویی
بر افزایش انتقال‌دهنده عصبی سروتونین تمرکز دارد و طیف وسیعی از داروهای ضدافسردگی و ضد اضطراب را شامل می‌شود. این داروها باید تحت‌نظر روان‌پزشک تجویز شود و هرگز نباید دوز آن‌ها را بی‌دلیل کم یا زیاد کرد.
درمان وسواس فکری عملی در کودکان | راهنمای والدین
رهایی از دست افکار و رفتارهای تکراری و مزاحم به حمایت کل خانواده نیاز دارد. رعایت نکات زیر در اصلاح رفتارهای مشکل‌ساز فرزندتان در خانه موثر هستند.
کمک به فرزند برای تمرین موفقیت آمیز تکالیف مواجهه ای
تکالیف مواجههسازی در خانه اجرا می‌شوند و نظارت و حمایت والدین در اجرای درست و اصولی آن‌ها بسیار موثر است. رعایت دو نکته در این زمینه به شما کمک می‌کند:
- داربست‌زدن: قصد ما به چالش‌کشیدن کودک است تا یک قدم فراتر بگذارد و کارهای جدیدی را امتحان کند. به این کار داربست‌زدن گفته می‌شود؛ یعنی از موقعیت‌های آسان شروع و به سمت کارهای سخت و سخت‌تر پیشروی می‌کنیم. استرس را در حد مطلوب نگه دارید.
- حل مسئله: گاهی کودک در یک مرحله گیر می‌کند و حتی شاید عقب‌گرد بزند. در این مواقع باید در اجرای مواجههسازی خلاقیت به خرج دهید و فرزندتان را از بن‌بست خارج کنید.
بیشتر بخوانید: علل و درمان اختلال شخصیت نمایشی در نوجوانان
مقاومت در برابر کمک برای انجام آیین های وسواسی
هرگز با وسواس کودک همساز نشوید و تشریفات او را عادی جلوه ندهید. مثلا با خودتان نگویید: «توو این زمینه کاری نمی‌تونم بکنم، حتما باید ظرف‌ها اونجور که می‌خواد تمیز باشه.» شاید گاهی احساس کنید که آیین‌مندی‌های کودک به نفع‌تان است؛ لطفا در این موارد هم کوتاه نیایید. مثلا نگویید: «حالا اشکالی هم نداره که میز شامو برامون خیلی دقیق و مرتب آماده می‌کنه؛ اصن فک نکنم این موضوع به وسواسش ربطی داشته باشه!» اگر سلامت فرزندتان برای‌تان اهمیت دارد، در برابر خواسته‌های او و حتی داد‌وفریادها و کتک‌خوردن‌های احتمالی مقاومت کنید.
مدیریت ناکامی و تعارض های مرتبط با اختلال
شما نمی‌توانید هنگامی که هیجانات‌تان بسیار شدید شده‌اند به موقعیت چالش‌آفرین به‌طور موثر پاسخ دهید. بنابراین ابتدا باید خودتان را از مخمصه خارج و از روش‌های آرامش‌بخشی مانند تنفس دیافراگمی، تمرین ذهن‌آگاهی و آرام‌سازی عضلانی استفاده کنید. در ضمن شما باید از قبل تصمیم بگیرید که کدام رفتارها غیرقابل پذیرش هستند و اجازه دهید فرزندتان بداند که چه پیامدهایی در پیش خواهد بود. در این زمینه به نکات زیر دقت کنید:
- بر پیامدهای بی‌طرفانه که با میزان تخلف از قانون مناسب‌‌اند تمرکز کنید.
- هشدار دهید.
- مسئله را تا آخر پیگیری کنید.
- در اجرای پیامدها مقاوم و پایدار باشید.
حمایت از کودک در هنگام مواجهه با تغییرات جدی
سازگاری با اتفاقات جدید (حتی مثبت‌ها) برای افراد مبتلا به وسواس سخت و استرس‌زا است؛ بنابراین شما باید با اصلاح انتظارات‌تان از کودک به مدیریت استرس در او کمک کنید. چالشهای خانوادگی تنها آتش وسواس‌ها و تکانشگری‌ها را شعله‌ور می‌کند. اگر فرزندتان بیشازحد از کوره در می‌رود، برای مهار آن از مقاله تکانشگری کودکان چیست؟ کمک بگیرید.
سخن پایانی
وسواس کودک به دلیل ضعف شما در تربیت فرزند نیست پس خودتان را مقصر ندانید. بر اساس تحقیقات، سهم عوامل ژنتیکی در بروز این اختلال بیشتر از عوامل محیطی و تربیتی است. هرچند درمان این اختلال فرآیند زمان‌بر و پرچالش است اما درمانهای روان‌شناختی و دارویی موثری برایش وجود دارد. درمان این اختلال تنها و تنها باید توسط متخصص انجام شود؛ پس با مشاهده اولین علائم حتما با متخصصان سلامت روان صحبت کنید. علاوه بر این، مراعات حال فرزندتان را بکنید و به‌هیچ‌وجه او را به خاطر مشکلش تمسخر یا سرزنش نکنید.
سوالات متداول
- علائم OCD در کودک چیست؟
اطمینانطلبی افراطی، انجام چندباره کارها، تأخیر دائمی، نگرانی افراطی نسبت به جزئیات، طولدادن بیشازحد کارهای ساده و افزایش دودلی از مهمترین نشانههای وسواس فکری در کودکان است. - علت وسواس در کودکان چیست؟
2 عامل ژنتیک و محیط در بروز این اختلال تأثیرگذار هستند. بر اساس تحقیقات، نقش عوامل ژنتیکی تا حدودی بیشتر از عوامل محیطی است. البته نباید نقش عوامل محیطی مانند سختگیری والدین، جدایی والدین و مهارتهای ارتباطی ضعیف را نادیده گرفت. - با وسواس کودکان چه کنیم؟
درمانهای شناختی-رفتاری با استفاده از مواجههسازی و دارودرمانی با استفاده از تنظیم ترشح انتقالدهندههای عصبی، در بهبود این اختلال تاثیرگذار هستند. البته حمایت و همراهی شما با چالشهای کودک از همهچیز مهمتر است. - بهترین تست وسواس فکری کودکان چیست؟
پرسشنامه وسواس فکری-اجباری ییلبراون کودکان پرکاربردترین آزمون تشخیصی در این زمینه است.
