بسیاری از ما خود را قربانی یا آسیب‌دیده اشتباهات رفتاری والدین می‌دانیم اما خودمان در جایگاه والدین چگونه پدر و مادری هستیم؟ آیا رفتارهای آسیب‌رسان والدین را تکرار می‌کنیم و جزئی از این زنجیره هستیم؟ روانشناسان در توضیح والدینی با ویژگی‌های خاص که موجب آسیب به فرزندان میشوند، از اصطلاح والدین سمی استفاده می‌کنند. در این مطلب می‌خواهیم ببینیم والدین سمی چه کسانی هستند و چه مولفه‌هایی دارند؟ کودکانی که والدین سمی دارند دچار چه مشکلاتی میشوند؟ و در نهایت خواهیم گفت که اگر این ویژگی‌ها را در روش‌های والدگری و فرزندپروری خود دیدیم باید چه کنیم.
والدین سمی یعنی چه؟
اشتباه‌کردن کاملا طبیعی است و همه پدر و مادرها گاهی اشتباهات کوچک‌وبزرگی در حق فرزندان‌شان انجام میدهند. البته آنها به‌محض فهم اشتباه‌شان، به فکر عذرخواهی و جبران می‌افتند؛ اما والدین سمی برای فهم اشتباه‌شان، دقیقا به چیزی شبیه معجزه نیاز دارند. آنها به‌سختی حاضر به پذیرش اشتباه‌شان میشوند، چه برسد به اینکه قصد جبران داشته باشند! اکثر آنها اطلاعی از سمی‌بودن رفتارهای‌شان هم ندارند و حتی نمی‌دانند که والدین سمی چه والدینی هستند؟!
البته به‌لحاظ علمی هم تعریف درست‌ودرمانی از این پدر و مادرها وجود ندارد. معمولا وقتی از این اصطلاح استفاده می‌شود که پدر یا مادری، همزمان با القای ترس، مسئولیت بیمارگونه یا احساس گناه در کودک، قصد مجاب‌کردن او به انجام کاری را داشته باشد. آنها با فراخوانی این احساسات ناسالم، شکل گیری شخصیت کودک را مختل می‌کنند و او را به‌سمت مرگ روانی سوق میدهند!
نشانه های والدین سمی
هرچند همه والدین بهترین آرزوها را برای فرزندشان دارند و اغلب تا جایی که در محدوده توان و دانش آنها قرار دارد، برای خوشبختی آنها تلاش می‌کنند اما بسیاری از والدین خود روزی فرزندانی آسیب‌دیده از والدین بوده‌اند. این زنجیره گاهینسل‌ها ادامه پیدا می‌کند تا اینکه اولین افراد با خودشناشی و بازنگری در رفتار و شخصیت خود این زنجیره را قطع کنند. اگر والد هستید یا قصد دارید در آینده فرزندانی داشته باشید، باید بدانید که والدین سمی دقیقا چ ویژگی‌هایی دارند. درباره ویژگی‌های والدین هلیکوپتری نیز بخوانید.
توقع موافقت بی چون و چرا
فرزند والد سمی نمی‌تواند از خودش نظر، خواسته و عقیده داشته باشد. او موظف است در همه چیز با والد خود موافقت کند و از این شرایط خوشحال، راضی و قدردان باشد. والدین سمی تاب مخالفت، انتقاد و پرسشگری را ندارند. گاهی خودشیفتگی یا عدم اعتماد به نفس و شکنندگی والدین سمی آنقدر زیاد است که می‌خواهند فرزندشان آیینه تمام نما و کپی دوم خودشان باشد. آنها توقع دارند که فرزندشان دست از تمام علایق و اهداف خود بکشد و تمام حد و مرزهای خود را با چهارچوب‌های ذهنی والد تنظیم کند. پیشنهاد می‌کنیم به مطلب اختلاف فکری والدین با فرزندان نیز نگاهی بیندازید، در این مطلب راجع به تفاوت نسل‌ها صحبت کرده‌ایم که موضوعی عادی اما مهم است.
پیشنهاد می‌کنیم به مطلب اختلاف فکری والدین با فرزندان نیز نگاهی بیندازید، در این مطلب راجع به تفاوت نسل‌ها صحبت کرده‌ایم که موضوعی عادی اما مهم است.
عدم توجه به استقلال شخصی کودک
والدین سمی هیچ توجهی به حریم شخصی فرزندان، فرآیند مستقل شدن کودک و آزادی فرزندان ندارند. حتی تا سنین بالا آن را در مورد ریزترین موضوعات مانند انتخاب لباس، تفریح، تصمیمات مهم زندگی و امور ساده تحت فشار قرار میدهند و تقویت سلامت روان کودک را به خطر می‌اندازند. باید از تک تک دوستان، روش زندگی، اعتقادات شخصی و تمامی تصمیمات زندگی حتی انتخاب واحد دانشگاهی فرزندشان اطلاع داشته باشند. این مسئله گاهی منجر به نوعی چسبندگی و وابستگی بیمارگونه دو طرفه در چنین خانواده‌های می‌شود. فرزندان یک خانواده سمی همیشه اسیر خانه و خانواده خود هستند.
مقدم بودن احساسات والد به فرزند
والدین سمی معمولا نمی‌توانند به اندازه کافی همدلی از خود نشان دهند و مشکلات و نیازهای فرزندشان را درک کنند. در واقع این افراد آنقدر درگیر نیازها، احساسات و خواسته‌های هیجانی خودشان هستند که طرفیت کمی در پرداختن به احساسات فرزندشان دارند. برخلاف اینکه عموام بزرگسالان باید توان تحمل بالاتری برای به تعویق انداختن نیازهای روحی و عاطفی خود داشته باشند، والدین سمی معمولا به دنبال ارضای نیازهای روانی خودشان هستند و در انتخاب بین پاسخ به احساسات، همیشه پیروز میدان هستند. ناتوانی والدین در مواجهه با چالش‌ها، پرورش تاب‌آوری در کودکان را نیز با مشکل مواجه می‌کند.
مقایسه کودک با دیگران
والدین سمی همیشه از فرزندشان ناراضی هستند و از شیوه ناکارآمد مقایسه فرزند با دیگران و تحقیر استفاده می‌کنند. در واقع والد سمی نمی‌تواند خوبی‌ها، امتیازات و موفقیت‌های فرزندش را ببیند و درک کند. او همیشه چیزی بیشتر طلب می‌کند و همیشه دیگران را در رقابت با خود و فرزندانش می‌بیند. این مقایسه‌های بی‌پایان در خوشبینانه‌ترین حالت منجربه مشکلاتی مانند کمال گرایی نوجوانان می شوند
انتظار تحقق بخشیدن به رویای والدین
یکی دیگر از نشانه های والدین سمی آرزوهای دور و درازی است که به آن نرسیده‌اند و فرزندان خود را وادار به پیگیری این آرزوها می‌کنند. گاهی از دور به نظر می‌رسد چنین والدی خوشبختی و موفقیت فرزندش را می‌خواهد اما در واقع او به دنبال ارضای نیازها و ارزوهای بر باد رفته خودش از طریق فرزندان است. آنها نقش والدین در موفقیت فرزندان را به نقش فرزندان در موفقیت والدین تبدیل کرده‌اند!
باج گیری عاطفی از فرزندان
والد سمی با فرورفتن در قالب فرد قربانی، دائما در حال باج‌گیری عاطفی از فرزندان است. والد سمی با داشتن آتو یا بهانه از فرزندان، آنها را تهدید می‌کند. تهدید به طرد کردن فرزندی که به والد خود نیاز دید دارد، تهدید به ترک والد دیگر، تهدید به آسیب رساندن به خود هگی مصادیق باج‌گیری عاطفی هستند. خود را به بیماری یا افسردگی زدن یا هر نوع سوء استفاده و رسیدن به خواسته‌های شخصی که با استفاده از نقاط ضعف فرزندان و فشار روحی و روانی و ایجاد حس ترحم یا خودسرزنشی در آنها انجام می‌شود.
بی ارزش سازی فرزندان
والد سمی همیشه از فرزند خود ناراضی است. حتی زمانی که خواسته‌ای را به وضوح مطرح می‌کند و کودک آن را انجام می‌دهد باز ه از نتیجه کار راضی نیست. به این ترتیب فرزندی تربیت می‌کند که او هم نسبت به خود و اطرافیانش ناراضایتی دائمی دارد. در واقع فرزندان والدین سمی هر کار انجام بدهند در نهایت ناکافی هستند. اشتباهات فرزند یک والد سمی همیشه بزرگنمایی و توانمندی‌های او همیشه ناارزنده‌سازی می‌شود.
پیشنهاد مطالعه: غلبه بر نشانه های عزت نفس پایین در کودکان
روش های تنبیهی ناکارآمد
پرخاشگری، خشونت، تنبیه کودک، تحقیر و سرزنش از دیگر مولفههای برخی والدین سمی محسوب می‌شود. در واقع سبک فرزند پروری این والدین می‌تواند از نوع مستبدانه و پرخاشگرانه باشد. والد سمی نمی‌تواند هیچ نوع کمی و کاستی را تحمل کند و ظرفیت تحمل نقص، کاستی، اشتباه و ابهام را در برخورد با کودک خردسال خود ندارد.
درد و دل کردن با فرزندان
یکی از نقاط آسیب‌زننده در مورد والد سمی این است که درباره مشکلات زندگی متاهلی، سختی‌های والد بودن، سختی‌های گذشته و مشکلات زندگی با فرزندان خود درد و دل می‌کند. در نتیجه جای والد و فرزند گاهی جابجا می‌شود و فرزندان در نقش مراقبت‌کننده قرار می‌گیرند، در حالی که خودشان سرشار از نیازهای رفع نشده هستند.
زیر سوال بردن احساسات فرزندان
والدین سمی تمام واقعیت‌ها را به نفع خودشان تحریف می‌کنند. اگر فرزندشان اعتراض کند یا از احساسش حرف بزند، به داشتن توهم یا اشتباه کردن متهم می‌شود. همیشه این فرزند است که اشتباه برداشت می‌کند، حساس و زودرنج است یا احساساتش بی‌ارزش هستند. والد سمی معمولا در اساسات و عواطف بی‌ثبات است و بنابراین کودک نمی‌تواند پیش‌بینی خاصی از برخورد و واکنش‌های او داشته باشد. به همین دلیل همیشه این کودک است که مورد واکنش‌های ناگهانی و تکانشی والد مانند داد زدن سر کودکان قرار می‌گیرد.
پیامدهای فرزندپروری سمی
مهمترین مشکل در رفتارهای سمی و آسیب‌رسان پدر و مادر این است که کودک والدین را اولین، بهترین و بزرگترین انسان‌ها تصور می‌کند. دیدن اشتباهات، سوءاستفاده‌ها و رفتارهای نادرست والدین برای کودک قابل هضم نیست و در نتیجه کودک آنچه درباره او گفته می‌شود را درست می‌پندارد. اگر والدین من می‌گویند من ضعیف و ناتوان و بی‌عرضه‌ام درست می‌گویند. اگر والدینم عصبی و پرخاشگر هستند و مرا تنبیه کردند، اگر در کودکی سختی کشیده‌اند یا اکنون زندگی سختی دارند به دلیل بد بودن من است. میزان آسیب‌های این کودکان بستگی به درجه رفتارهای غلط والدین، شرایط اقتصادی و فرهنگی خانواده، شرایط دیگر اعضای خانواده و وجود یا عدم وجود یک والد با رفتار سالم دارد.
مشکلات فرزندان والدین سمی
- اغلب کودکانی با والدین سمی اغلب دنیا و آدم‌ها را ناامن می‌بینند و در عین نیاز به دیگران از ایجاد روابط پایدار، سالم و صمیمانه ناتوان هستند.
- اغلب این کودکان اعتماد به نفس و عزت نفس کافی ندارند و خود را لایق خوشبختی و موفقیت نمی‌دانند.
- همیشه نگران واکنش دیگران هستند و می‌خواهند بقیه را از خودشان راضی نگه دارند.
- قدرت نه گفتن چندانی ندارند. ممکن است این کودکان به شدت به والدین خود وابسته باشند و به دلیل نداشتن تجربه روابط سالم والد/فرزندی، در سایر روابط خود نیز در دام افراد سمی بیفتند.
- ممکن است خود این کودکان به دلیل همسان‌سازی با والدین یا تقلید از آنها، در آینده به افرادی آسیب‌رسان یا سوء‌استفاده‌گر در روابط تبدیل شوند.
تنها با خودشناسی و روان‌درمانی در بزرگسالی می‌توان تاثیر آسیب‌های ناشی از والدین سمی را شناسایی کرده و بهبود بخشید.
چگونه والدین سمی نباشیم؟
اگر حتی یک مورد از نشانه‌هایی که ذکر شد را در رفتارهای خودتان مشاهده کردید یا متوجه مشکلات روحی و روانی در فرندتان شدید، بد نیست به جای پرداختن مداوم به بهبود حال فرزندتان به دنبال شناخت مشکلات رفتاری خودتان باشید. اولین قدم در جهت اصلاح این شرایط این است که تک تک رفتارهای آسیب‌زای خود را متوقف کنید. گام بعدی قدم گذاشتن در مسیر خودشناسی است که می‌توان از طریق مطالعه کتابهای مختلف آن را آغاز کرد. اما از آن‌جایی که بسیاری از واکنش‌ها، رفتارها، احساسات و هیجانات ناخوداگاه یا ناهشیار هستند، حضور یک درمانگر و شناخت خود با راهنمایی او مفیدترین راه است.
در مطلب معرفی کتاب فرزندپروری درباره بهترین کتابهای روش‌های تربیتی والدین صحبت کرده‌ایم که می‌توانید با مطالعه آنها شناخت نسبی از شرایط خود پیدا کنید.
سخن پایانی
مجموعه‌ای از رفتارهای آسیب‌رسان در ارتباط والد با فرزندان، از آنها والدین سمی می‌سازد. عنوانی که روانشناسان به والدینی با یک سری از مولفههای رفتاری اختصاص داده‌اند. در این مطلب به ۱۰ مورد از بارزترین خصوصیات والدین سمی اشاره کردیم که حتی وجود یکی از این موارد در حالت مزمن می‌تواند منجر به انواع آسیب‌های روحی و روانی و تجربه‌های ناخوشایند شکست در ابعاد مختلف زندگی فرزندان چنین خانواده‌های شود. در مواردی که اختلالات شخصیتی حاد مانند خودشیفتگی بیمارگونه عامل ایجاد والد سمی است نمی‌توان کار چندانی برای بهبود روش‌های او انجام داد چون معمولا اشخاصی که درجاتی از روانپریشی را نشان میدهند عقیده‌ای به وجود مشکل در خودشان ندارند. اما گاهی والدین به دلیل عقاید اشتباه، عدم آموزش یا بودن در زنجیره آسیب‌های روانی تبدیل به پدر یا مادری با رفتار سمی می‌شود که در این صورت می‌توان با دریافت اطلاعات، درمان و آموزش به اصلاح شیوه‌های تربیتی پرداخت.
سوالات متداول
- خانواده تاکسیک چیست؟
والدین گاهی بهصورت ناخواسته یا ناهشیار رفتارهای آسیبزایی را در ارتباط خود با فرزندان نشان میدهند. روانشناسان این افراد را والدین سمی مینامند و مولفههای متعددی برای شناخت آنها قائل شدهاند که در این مطلب درباره آنها توضیح دادیم. - تأثیر والدین سمی بر کودک چیست؟
والدین سمی قادر به مراقبت عاطفی، جسمی و روانشناختی سالم از فرزندان نیستند و در نتیجه، آنها دچار اختلالات روحی، روانی و گاهی مشکلات شخصیتی در ابعاد مختلف میشوند. - چگونه والدین سمی نباشیم؟
در قدم اول مطالعه خودتان درباره سبکهای فرزندپروری افزایش دهید و کتابهای معتبری که در این زمینه برای عموم نوشته شده است را مطالعه کنید. اگر به دلیل روابط سمی که با فرزندتان داشتهاید، ارتباط بین شما آسیب دیده است و فرزندتان دچار مشکلات روحی و رفتاری شده است، ترجیحا برای اصلاح مشکلات رفتاری خود و ریشهیابی علل آنها به مشاور خانواده یا رواندرمانگر مراجعه کنید.
