«در پارک درختی دیدم که حرکت می‌کرد! تازه با من حرف هم می‌زد! گاهی حتی صدای ناله سنگفرش‌های پیاده‌رو از هجوم رفت‌وآمد را می‌شنیدم. باد درِ گوشم زمزمه می‌کرد: امشب طوفان سختی در راه است و همه دنیا را به دست نابودی خواهد سپرد…» برای ما تشخیص رویایی یا واقعی‌بودن جملات بالا کار سختی نیست؛ اما برخی‌ها انگار کلا در رویا زندگی می‌کنند. همه‌چیزشان عجیب‌وغریب است! به زبان روان‌شناسی، آنها به اختلالات روان‌پریشی از جمله اسکیزوفرنی مبتلا هستند. این اختلال گاهی از سنین ابتدایی زندگی شروع میشود و سلامت روان کودکان را به خطر می‌اندازد؛ به‌همین‌دلیل، ما در این مقاله شما را با علائم و نشانه های اسکیزوفرنی در کودکان و نوجوانان آشنا می‌کنیم.
اسکیزوفرنی در دوران کودکی
اسکیزوفرنی کودکان اختلالی نادر اما شدید است. ایناختلال با عملکرد نابهنجار در دو یا چند حوزه از موارد زیر تعریف میشود:
- هذیان
- توهم
- علائم منفی
- گفتار یا تفکر نامنظم و آشفته
- عملکرد حرکتی به‌شدت آشفته یا غیرطبیعی
اسکیزوفرنی اختلالی مزمن است و معمولا نیاز به مراقبت و درمان مادام‌العمر دارد. بنابراین، شناسایی و درمان زودهنگام این اختلال، تاثیر زیادی بر عملکرد فرزندتان در زمینه‌های اجتماعی، شخصی و تحصیلی آینده او خواهد داشت.
آیا اسکیزوفرنی دوران کودکی با نوجوانی تفاوت دارد؟
بله؛ اسکیزوفرنیای دوران کودکی به‌عنوان اسکیزوفرنیای بسیار زودرس شناخته میشود. اما اگر این اختلال از دوران نوجوانی شروع شود، به آن اسکیزوفرنیای زودرس می‌گویند. بر اساس تحقیقات، هر چه این اختلال از سن پایین‌تری شروع شود، عملکرد فرد مبتلا را بیشتر مختل خواهد کرد.
اسکیزوفرنیای دوران کودکی از چه سنی شروع میشود؟
برای تشخیص‌گذاری این اختلال روان‌پریشی در دوران کودکی، علائم باید قبل از 13 سالگی شروع شده باشند. علائم اسکیزوفرنی زودرس، شباهت زیادی به علائم دیگر اختلالات روانی و عصبی-رشدی مانند موارد زیر دارد:
- افسردگی
- اضطراب در کودکان
- بیش فعالی کودکان
- اختلال طیف اوتیسم
علائم این اختلالات معمولا پیش از اسکیزوفرنی شروع میشوند؛ به‌همین‌دلیل، تشخیص زمان دقیق شروع اختلالات سایکوتیک در کودک سخت است.
علائم اسکیزوفرنی در کودکان چیست؟
تاخیرهای رشدی و اجتماعی غالبا زنگ خطری برای بروز اسکیزوفرنی محسوب میشوند:
- تاخیر در رشد مهارت‌های کلامی و ابتلا به مشکلاتی مانند پژواک‌گویی (تکرار گفته‌های دیگران)
- ضعف در کنترل تکانه و بروز علائم پرخاشگری کودکان
- مشکل در انجام فعالیت‌های روزانه مانند مسواک‌زدن
- تاخیر در رشد مهارت‌های حرکتی مانند راه‌رفتن
- مشکل در حفظ توجه و تمرکز
- عملکرد تحصیلی ضعیف
- ارتباط چشمی ضعیف
ویژگی های شخصیتی اولیه کودکان و نوجوانان مبتلا به اسکیزوفرنی
ابتلا به اختلالاتی مانند شخصیت اسکیزوئید و اسکیزوتایپال احتمال ابتلای کودک به اسکیزوفرنی را افزایش می‌دهد. بنابراین، استعداد ابتلا به اسکیزوفرنی را از روی علائم اختلالات شخصیت‌های اسکیزوئید و اسکیزوتایپال می‌توان پیش‌بینی کرد:
علائم شناختی اولیه اسکیزفرنیای کودکی و نوجوانی
- مشکل در تفکر و استدلال
- ایده‌ها و افکار عجیب‌وغریب
- ناتوانی در جداسازی خواب و رویا از واقعیت
علائم رفتاری اولیه اسکیزوفرنیای کودکی و نوجوانی
- رفتارهای عجیب‌وغریب
- کناره‌گیری از دوستان و خانواده
- اختلال خواب در نوجوانان و کودکان
- ابتلا به پرخاشگری و تکانشگری کودکان
- خودمراقبتی ناکافی مانند حمام‌نرفتن یا پوشش نامناسب
- بیانگیزگی و بروز مشکلاتی مانند ترک تحصیل دانش آموزان
علائم هیجانی اولیه اسکیزوفرنیای کودکی و نوجوانی
- فقدان هیجان یا بروز عواطف نامتناسب با موقعیت
- بدبینی بیش‌ازحد نسبت به دیگران
- ترس‌ها و استرس‌های نامانوس
- خلق تحریک‌پذیر یا افسرده
نشانه های اسکیزوفرنی در کودکان و نوجوانان
با افزایش سن کودک و شدت‌گرفتن بیماری، به‌مرور علائم اصلی این اختلال شروع میشود. علائم اسکیزوفرنی در نوجوانان هم تفاوت چندانی با کودکان و بزرگسالان ندارد. نشانه‌های اصلی اسکیزوفرنی شامل موارد زیر است:
هذیان
باورهای غلط و متعصبانه‌ای هستند که با وجود شواهد متناقض و آشکار هم اصلاح نمی‌شوند. محتوای غالب هذیان‌ها شامل یکی از موضوعات زیر است:
- گزند و آسیب (اعتقاد به اینکه فرد، گروه یا سازمان خاصی می‌خواهند به او آسیب برسانند)
- انتساب (اعتقاد به اینکه ایما و اشاره‌ها و نشانه‌های محیطی به او اشاره دارند؛ مثلا منشی تلویزیون مستقیما دارد به او اشاره می‌کند)
- بزرگ‌منشی (اعتقاد به اینکه توانایی‌ها، ثروت یا شهرت منحصربه‌فردی دارد)
- نیست‌انگاری (اعتقاد به اینکه فاجعه بزرگی رخ خواهد داد و دنیا نابود خواهد شد)
- جسمی (این هذیان‌ها بر دغدغه‌های مرتبط با سلامتی و عملکرد اندام‌ها سروکار دارند)
به‌صورت کلی، کودکان کمتر از نوجوانان و بزرگسالان به هذیان دچار میشوند.
توهم
به دیدن، شنیدن و به‌صورت کلی، ادراک چیزهای غیرواقعی اشاره دارد. این ادراکات برای کودک یا نوجوان مبتلا به اسکیزوفرنی به‌اندازه تجارب واقعی واضح و شفاف هستند و به‌همین‌دلیل، تاثیر زیادی بر زندگی فرد می‌گذارند. توهمات می‌توانند در هر کدام از حواس ایجاد شوند، اما توهمات بینایی در کودکان غالب‌تر هستند.
تفکر آشفته
تفکر آشفته معمولا از گفتار کودک استنباط میشود و از روی مشخصه‌هایی مانند موارد زیر قابل تشخیص است:
- موازی‌گویی (پیش‌بردن همزمان چند موضوع اما به‌انتها نرساندن هیچ‌کدام از آنها)
- تداعی (چینش کلمات در کنار هم بر اساس ریتم‌وقافیه و نه معنا)
- سالاد کلمات (چینش تصادفی کلمات در کنار یکدیگر)
- پرش افکار (مدام از این شاخه به آن شاخه پریدن)
- پژواک‌گویی (تکرار محض گفته‌های دیگران)
به‌دلیل شیوع بالای گفتار ناسازگارانه خفیف در سطح جامعه، برای تشخیص‌گذاری اسکیزوفرنی، شدت تفکر آشفته باید به‌حدی باشد که تعاملات کودک و نوجوان را کاملا مختل کند.
رفتار آشفته
رفتار کودک کاملا آشفته است و به‌هیچ هدفی اشاره ندارد. رفتار آشفته نیز به اشکال مختلفی بروز می‌کند:
- شکلک در آوردن
- منفی‌کاری و مقاومت در برابر دستورالعمل‌ها (برعکس عمل می‌کند)
- وضعیت نامناسب و عجیب‌وغریب به خود گرفتن؛ مثلا ساعت‌ها خمیده ایستادن
- با سرعت و شدت زیاد، اعضای بدن خود را به‌حرکت واداشتن (معمولا تحت استرس)
علائم منفی
برعکس علائم قبلی که کودک ویژگی‌های نامتناسبی از خود بروز می‌داد، در علائم منفی، او باید چیزی می‌داشت که ندارد:
- بیانگیزگی و ابتلا به مشکلاتی مانند تنبلی دانش آموزان
- عاطفه سطحی (عدم بروز عواطف و احساسات)
- عدم تمرکز
- بی‌ارادگی
- بی‌تکلمی
- عدم توجه
علل اسکیزفرونی در دوران کودکی و نوجوانی
عوامل ژنتیکی، زیستی، محیطی و خانوادگی در بروز این اختلال نقشی تعیین‌کننده دارند:
ژنتیک
احتمال ابتلای کودک دارای والدین اسکیزوفرن به این اختلال در حدود 17 درصد است؛ در حالی که نرخ ابتلا به این بیماری در جمعیت عمومی 1 درصد است. اگر هر دو والد به این اختلال مبتلا باشند، احتمال ابتلای فرزند به 49 درصد افزایش می‌یابد.
انتقال‌دهنده‌های عصبی
افزایش دوپامین در بروز علائم مثبت اسکیزوفرنی (توهم، هذیان، گفتار و رفتار آشفته) تاثیر زیادی دارد.
نابهنجاری مغزی
در کودکان مبتلا به علائم منفی اسکیزوفرنی، آسیب‌های ساختاری نقش بیشتری از انتقال‌دهنده‌های عصبی دارند:
- بزرگ‌بودن بطن‌های جانبی مغز (خصوصا بطن چپ)
- رشد ناکافی لوب پیشانی
- کوچک‌بودن هیپوکامپ
وضعیت نامطلوب اجتماعی-اقتصادی
در طبقات اجتماعی-اقتصادی پایین جامعه، احتمال بروز اسکیزوفرنی بیشتر است. البته برخی از متخصصان هم خلاف این را می‌گویند. به اعتقاد گروه دوم، افراد مبتلا به اسکیزوفرنی از ابتدا ضعیف نبوده‌اند، بلکه به‌مرور و به‌دلیل این اختلال، وضعیت اجتماعی-اقتصادی‌شان افت کرده است.
تنش طولانی‌مدت
مواجهه طولانی‌مدت با تنش‌های مختلف مانند مهاجرت، ترس از دست والدین و مسخره شدن در مدرسه، احتمال اسکیزوفرن‌شدن کودک را افزایش می‌دهد.
خانواده با تعهد دوگانه
دریافت 2 پیام متناقض از والدین که با یکدیگر قابل جمع نیستند؛ مانند این پیام‌ها:
- «اسبا‌ب‌بازهاتو بده دوستت هم بازی کنه.» و بعد به‌خاطر همین کار کتک می‌خورد!
در چنین شرایطی، واقعیت بی‌مفهوم میشود و کودک در دنیای درونی و اصلاحا لاک سایکوتیک خود فرو می‌رود. دو تربیتی شدن کودک هم می‌تواند چنین پیامدهایی به همراه داشته باشد.
خانواده مورب (دو سویه)
برخی از والدین، کودکان را وارد جنگ قدرت خود می‌کنند. کودک هم به‌ناچار با نزدیک‌شدن به یکی، از دیگری دور میشود. در این شرایط، شکل گیری شخصیت کودک به‌شدت مختل میشود.
خانواده‌های با هیجان ابراز شده بالا
خانواده‌هایی که زیاد انتقاد می‌کنند، مدام خرده می‌گیرند و از داد زدن سر فرزندان مضایقه نمی‌کنند. در این خانواده‌ها، کودک هیچ‌وقت آرامش ندارد و مدام باید نگران تحقیر و طرد و توپ و تشر والدین باشد. پدر و مادرهای سرد و بی‌محبت مانند والدین سمی نیز در بروز این اختلال نقشی تعیین‌کننده دارند.
تشخیص اسکیزوفرنی در کودکان و نوجوانان
به‌دلیل شبیه‌بودن علائم اسکیزفرنی با اختلالاتی مانند اوتیسم و بیش‌فعالی کودکان، تشخیص آن حتما باید توسط متخصصان سلامت روان انجام شود. برای تشخیص این اختلال روان‌پزشکی، از آزمون‌های روانی و فیزیولوژیکی مختلفی استفاده میشود:
- برای تشخیص آسیب‌ها و نابهنجاری‌های مغزی معمولا از دستگاه‌های تصویربرداری مانند MRI و CT scan استفاده میشود.
- از آزمایش خون، ادرار و مایع مغزی-نخاعی برای ارزیابی تعادل شیمیایی مغز کمک گرفته میشود.
- برای سنجش احتمال صرع، از الکتروآنسفالوگرافی (EEG) استفاده میشود.
درمان اسکیزوفرنی در کودکان و نوجوانان
درمان اختلال اسکیزوفرنی بسیار زودرس به نوع و شدت علائم بستگی دارد، اما به‌صورت کلی، ترکیبی از روش‌های درمانی زیر تجویز میشود:
دارو درمانی و در صورت نیاز بستری
داروهای ضد روان‌پریشی با افزایش سطح دوپامین، در بهبود علائم این اختلال نقش زیادی دارند. داروهای ضد افسردگی نیز در کنترل علائم موثرند. در برخی مواقع، شدت اختلال به حدی است که کودک برای رسیدن به حالتی پایدار، نیاز به بستری‌شدن در بیمارستان دارد.
خانواده درمانی
به اعتقاد برخی روان‌شناسان، این مشکل در خانواده‌ها جریان دارد و برای حل آن نیز باید تعاملات خانواده اصلاح شود. در این روش، سعی میشود تا نحوه برقراری تعامل مثبت، مانند اصول مذاکره با کودک به والدین آموزش داده شود.
آموزش مهارت های زندگی به کودک
کودکان مبتلا به اسکیزوفرنی به‌شدت در مهارت‌هایی مانند برقراری ارتباط موثر با دیگران مشکل دارند. این آموزش‌ها به کودک کمک می‌کند تا با دیگران روابط بهتری داشته باشد و در مدرسه عملکرد بهتری از خود نشان دهد.
نحوه مراقبت از فرزند مبتلا به اسکیزوفرنیا
مراقبت از کودک به‌خودی سخت است، حالا اگر مشکل بغرنجی مانند اسکیزوفرنی به آن اضافه شود، چالش فرزند پروری بسیار استرس‌زاتر میشود. شاید مراقبت از کودک مبتلا به این اختلال به‌حدی برای‌تان سخت باشد که خودتان هم به کمک روان‌درمانگر نیاز پیدا کنید. بنابراین، ما در ادامه راهکارهایی را برای مدیریت موثر این شرایط برای‌تان آورده‌ایم:
پایبندی به برنامه درمانی
اولین و مهم‌ترین وظیفه شما، برقراری ارتباط با روان‌پزشک و روان‌درمانگر کودک و پیروی از دستورالعمل‌های آن‌هاست. شما باید همه مسائل را با متخصصان سلامت روان در میان بگذارید. اگر هم داروهای فرزندتان عوارض جانبی شدیدی مانند پرخوابی دارد، حتما آن را گزارش کنید.
جدی گرفتن علائم
اگر علامت یا علائم جدیدی مشاهده کردید، حتما به روان‌پزشک فرزندتان اطلاع دهید. هر چه فرآیند درمان زودتر آغاز شود، اثرات درمانی بیشتری خواهد داشت.
صحبت با مربیان و معلمان کودک
حتما موضوع را با مسئولان و معلمان مدرسه در میان بگذارید تا بدانند در صورت بروز مشکل باید چه اقدامی انجام دهند. همچنین اگر فرزندتان در باشگاه یا کلاس فوق برنامه خاصی شرکت می‌کند، حتما با مربیان او درباره شرایط کودک صحبت کنید.
جست و جوی حمایت اجتماعی و روانی برای خودتان
فرزندپروری کودک مبتلا به اسکیزوفرنی بسیار استرس‌زا است. بنابراین، اگر علائمی مانند استرس و اضطراب را در خودتان مشاهده کردید، حتما از خدمات روان‌شناسی کمک بگیرید. همچنین در صورت وجود کلاس‌های آموزشی و حمایتی والدین دارای فرزند مبتلا به اختلالات روانی، حتما از این برنامه‌ها استفاده کنید.
سخن پایانی
حتما هنگام شنیدن ابتلای فرزندتان به اختلال روانی شدیدی مانند اسکیزوفرنی قلب‌تان جریحه‌دار خواهد شد. رفتارهای فرزندتان نیز گاهی شما را می‌ترساند. شاید علائم اختلال فرزندتان به‌حدی شدید باشد که احساس کنید اصلا او را نمی‌شناسید. گاهی هم احتمالا خودتان را سرزنش می‌کنید، اما این قضیه تقصیر شما نیست! به‌جای نشستن و غصه‌خوردن، باید از فرزندتان به بهترین نحو مراقبت کنید. قبل از هر چیز، با روان‌پزشک کودک صحبت کنید. همچنین از خانواده‌درمانی و دیگر کلاس‌‌ها و کتاب‌های آموزشی استفاده کنید تا برای مدیریت بیماری فرزندتان آمادگی کافی داشته باشید.
سوالات متداول
- علائم اسکیزوفرنی کودکان کداماند؟
علائم اصلی این اختلال در کودکان تفاوت چندانی با نوجوانان و بزرگسالان ندارد. آنها هم به علائمی مانند هذیان، توهم (غالبا دیداری)، رفتار آشفته، گفتار آشفته و علائم منفی مانند بیانگیزگی مبتلا میشوند. - علل اسکیزفرونی در کودکان و نوجوانان چیست؟
ترکیبی از عوامل ژنتیکی و محیطی در بروز این اختلال سهیم هستند. ابتلای والدین به اسکیزوفرنی، افزایش دوپامین در مغز، نابهنجاری در ساختارهای مغزی، وضعیت نامطلوب اجتماعی-اقتصادی و مشکلات تربیتی، در بروز این اختلال موثرند. - برای درمان اسکیزوفرنی کودکان از چه روشهایی استفاده میشود؟
بسته به نوع و شدت مشکلات کودک، ترکیبی از درمانهای دارویی و روانشناختی مورد استفاده قرار میگیرد.
