طبیعی است که گاهی اعصاب‌مان نکشد. وقتی ضربان قلب بالا می‌رود، بدن شروع به گرم‌شدن میکند، صورت سرخ میشود و کم‌کم خون به مغز نمی‌رسد، واکنش‌های تکانشی جای خودشان را به رفتارهای منطقی میدهند. برخی از رفتارهای کودکان واقعا کلافه‌کننده است و صبر والدین را لبریز میکند. در نهایت، آن‌چه نباید را می‌گوییم و انجام می‌دهیم. بعدش هم به احساس گناه والدینی دچار می‌شویم و زانوی غم بغل می‌گیریم… نشستن و غصه‌خوردن فایده‌ای ندارد؛ بلند شوید تا با هم درباره‌ی مسئله‌ی کنترل خشم در والدین بیندیشیم و راه چاره‌ای برای حلش بیابیم.
علت خشم‌گرفتن والدین به فرزندان چیست؟
فرزندپروری وظیفه‌ی سخت و طاقت‌فرسایی است. آدم باید در کنار مشغله‌های روزمره، زمانی اختصاصی هم برای رسیدگی به کودک و نیازهایش کنار بگذارد. بچه‌ها هم که لطف‌شان مستدام، همیشه بهانه‌ای برای به‌جوش‌آوردن خون آدم در آستین دارند. البته تقصیر خودشان هم نیست، چون هنوز با کنترل تکانه و اصول مذاکره برای رسیدن به خواسته‌های‌شان غریبه‌اند. غیر از مشکلات سروکله‌زدن با کودکان و سختی‌های برقراری تعادل بین وظایف بیرون و خانه، عوامل دیگری هم در خشمگین‌شدن والدین دخیل‌اند:
پیشنهاد مطالعه: دعوای والدین در حضور کودکان
جابه‌جایی عصبانیت از موضوعی خطرناک به کم‌خطر
فرض کنید سر کار با مدیرتان حرف‌تان شده و نتواسته‌اید رو در رو حسابش را کف دستش بگذارید و عصبانیت‌تان را خالی کنید. سپس به خانه می‌آیید. حالا دیگر خطری تهدیدتان نمی‌کند، اما خشمتان هنوز پابرجا است. در این شرایط، با مشاهده‌ی کوچک‌ترین خطایی از سوی فرزند از همه‌جا بی‌خبر، احتمالا با تنبیه کودک خشمتان را سر او خالی میکند.
افزایش استرس‌های روزمره
اضطراب باعث تحریک‌پذیری میشود و کنترل رفتارهای تکانشی را مشکل میکند. وقتی درگیر استرس هستیم، کمتر به خودمان و رفتارهای‌مان توجه می‌کنیم؛ یعنی ممکن است هر چیزی بگوییم و هر کاری انجام دهیم.
سایر عوامل موثر بر خشم والدین
- کم‌‌خوابی و فقدان تمرکز
- ناامیدی از اصلاح رفتار فرزند
- ابتلا به سرماخوردگی و بیماری
- جر و بحث با همسر بر سر تربیت کودک
- قدرنشناسی فرزند و احساس شرمندگی و ناراحتی
- نداشتن زمان اختصاصی برای رسیدگی به حال‌واحوال خود
عصبانیت پدر و مادر چه تاثیری بر کودک دارد
شاید ما فراموش می‌کنیم اما کودکان هرگز! والدین پشت‌وپناهِ اول و آخر فرزندان‌شان هستند. اگر قابل اعتمادترین فرد زندگی‌تان پشت‌تان را خالی کند، چه حسی پیدا می‌کنید؟!… فرزندتان هم دقیقا همان حس را هنگام مواجهه با خشم شما تجربه می‌کنند. این احساس هم بهنوبهی خود با پیامدهای منفی زیر همراه است:
افزایش حساسیت اضطرابی
دقیقا مثل تجربه‌ی ترومای دوران کودکی، ابراز شدید خشونت باعث افزایش مدارهای اضطرابی در مغز کودک میشود. افزایش مدارهای مغزی اضطرابی به این معناست که مغز با کوچک‌ترین عامل استرس‌زایی، دچار اضطراب شدید میشود. پس اولین و مهمترین تأثیر منفی خشم والدین، بروز علائم اضطراب در کودکان است.
مصداق کودک آزاری
بدرفتاری کلامی و جسمانی با فرزند از مصادیق کودک آزاری است. به‌صورت کلی، هر رفتاری که از افراد بالای 18سال سر بزند و سلامت جسمی و روانی کودک را به خطر بیندازد، مصداقی از کودک‌آزاری به حساب می‌آید.
پیشنهاد مطالعه: قهر والدین با کودکان چه میکند؟
شکلگیری احساس گناه در کودک
وقتی زیادی به کسی پرخاش کنیم و خرده بگیریم، او هم کم‌کم حس بدی نسبت به خودش پیدا میکند. بنابراین، رفتارهای خشمگینانه و طعنه‌وکنایه‌های والدین به فرزندان باعث بروز احساس گناه در کودک میشود.
کاهش عزت‌نفس و اعتمادبهنفس کودک
داد و بیدادها و پرخاش‌کردن‌های مکرر باعث میشود که کودک احساس بدی نسبت‌به خودش پیدا کند. احساسی که اعتمادبهنفس و عزت نفس کودک را تخریب میکند. وقتی فرزندان احساس خودارزشمندی درونی را از والدین‌شان دریافت نکنند، کم‌کم نشانه‌های عزت نفس پایین در کودکان بروز می‌کنند.
تخریب سلامت روان کودک
اضطراب مهمترین عامل ابتلا به اختلال‌های روانی و سلامت روان کودک را مختل میکند. هرچه شدت و دفعات خشم‌گرفتن والدین به فرزند بیشتر باشد، طبعا احتمال بروز اختلال‌هایی مانند افسردگی کودک هم بیشتر میشود.
بروز مشکلات رفتاری در کودک
کودک از خشم و رفتارهای پیروِ آن فقط ضربه نمی‌بیند، بلکه یادشان می‌گیرد و از آن‌ها الگو می‌گیرد. این الگوها به خزانه‌ی رفتاری او وارد می‌شوند و موجبات بروز پرخاشگری و تکانشگری در کودک را فراهم می‌کنند. افزایش پرخاشگری کودک هم بهنوبهی خود احتمال ابتلای او به اختلالات رفتاری تخریبی و سلوک را افزایش می‌دهد.
پیشنهاد مطالعه: مشکلات رفتاری کودک
تاثیر خشم والدین بر رشد فرزندان
خالی‌کردن مکرر خشم خود بر سر کودکان، علاوه‌بر آسیب‌هایی که مستقیم یا غیرمستقیم به سلامت روانی و جسمانی‌شان وارد میکند، بر فرآیند رشد طبیعی‌شان هم تاثیر منفی میگذارد. در ادامه مهمترین اثرات رشدی خشم‌گرفتن والدین به فرزندان را بررسی می‌کنیم:
نافرمانی و لجبازی
تن‌دادن کودکان به زور و اجبار موقتی است: براساس پژوهش‌ها، داد زدن سر کودک و ابراز خشم، به‌جای کاهش رفتارهای نامطلوب، باعث افزایش این رفتارها میشود. اگرچه لجبازی کودکان تاحدودی طبیعی است، اما استفاده از رفتارهای پرخاشگرانه برای اصلاح رفتارهای آن‌ها، شدت حرف گوش نکردن کودک را بیشتر میکند.
تاخیر رشدی کودک
واردآمدن استرس زیاد به کودک، جنبه‌های مختلف رشدی از جمله رشد شناختی، عاطفی، جسمانی و اجتماعی بچه‌ها را به تاخیر می‌اندازد. به‌عنوان‌مثال، بچه‌هایی که استرس زیادی را تحمل می‌کنند، به‌احتمال بیشتری دچار علائم «کوتولگی روانی» می‌شوند.
پیشنهاد مطالعه: تاخیر رشدی در کودکان چه نشانه‌ها و راهکارهایی دارد؟
شکل گیری دلبستگی ناایمن در کودک
مهمترین نیاز کودکان احساس امنیت است. وقتی آن‌ها از ترس خشم والدین جرئت انجام کوچک‌ترین رفتار غیرمعمولی را نداشته باشند، همیشه در نوعی احساس ناامنی به سر می‌برند. یکی از پیامدهای منفی سبک فرزند پروری مستبدانه، شکل گیری دلبستگی ناایمن در کودک است.
افزایش ترس‌های طبیعی کودکان
کودکان به‌خودی‌خود تاحدودی ترسو هستند. آن‌ها از تاریکی، غریبه‌ها، صدای بلند و حتی تنهایی‌خوابیدن می‌ترسند. پرخاشگری والدین، احساس ناامنی را افزایش می‌دهد و به شدت‌گرفتن ترس های کودکان مانند کابوس شبانه کودکان دامن می‌زند.
روش‌های کنترل خشم والدین در مقابل کودکان
حالا که از خطرات روان‌شناختی و رشدی خشم والدین در مقابل کودکان آگاه شدیم، باید راهی برای کنترل این خشم بیابیم. ضرب‌المثل «هر وقت ماهی را از آب بگیری، تازه است» حداقل در این مورد جواب می‌دهد. وقتی شما الگوی رفتاری‌تان را تغییر دهید، فرزندتان هم به‌سرعت واکنش‌هایش را تغییر خواهد داد.
همدلی با دنیای کودکانه
تا خودتان را درگیر بازیگوشی‌ها و شیطنت‌های طبیعی فرزندتان نکنید، به‌هرحال با مشاهده‌ی رفتارهای عجیب‌وغریب‌شان از کوره در می‌روید. پس وقتی رفتاری از فرزندتان سر می‌زند یا خواسته‌‌ای از شما دارد، قبل از هرچیز برای درک دنیای کودکانه‌اش تلاش کنید. وقتی بفهمیم کودکان چرا کاری را انجام میدهند، به‌جای خشمگین‌شدن، تازه با رویی گشاده، شریک جرم‌شان هم می‌شویم. 🙂
آگاهی از علائم جسمانی عصبانیت و کنترل‌شان
آگاهی از علائم جسمانی عصبانیت، مثل زنگ هشداری می‌ماند که شما را برای مقابله با خطر پیش رو آماده میکند. وقتی بدانیم خشم در حال آمدن است، با ترفندی خودمان را آرام می‌کنیم. اگر هم آرام‌سازی جواب نداد، از مهلکه خارج می‌شویم. پس ابتدا باید نشانه‌های خشم را شناخت. نشانه‌هایی مثل:
- افزایش ضربان قلب
- به شماره‌افتادن نفس‌ها
- منقبض‌شدن عضلات بدن
- قرمز شدن سر و صورت
- عرق‌کردن
- احساس تنش و سرگیجه
توجه آگاهانه به این علائم کمک‌تان میکند تا پیش از هر اقدامی، ابتدا آرامش و خونسردی خود را حفظ کنید. بعد از اینکه آرام شدید، بهتر می‌توانید دنبال راه چاره‌ای برای اصلاح رفتار فرزندتان بگردید.
استفاده از راهکارهای تن و ذهن‌آرامی
تکنیک‌های خاصی برای تن‌آرامی و حفظ آرامش وجود دارد. قبل از اینکه علائم عصبانیت به مرز انفجار برسد، از این راهکارها استفاده کنید:
- سرعت نفس‌کشیدن‌تان را پایین بیاورید تا ضربان قلب‌تان کاهش یابد. تنفس عمیق و دم‌وبازدم‌های آهسته و پیوسته، میزان ضربان قلب‌تان را کاهش می‌دهد.
- اگر رفتار فرزندتان شدیدا روی اعصاب است، به او هشدار دهید که طاقت‌‌تان دارد طاق میشود.
- یا خودتان برای دقایقی از موقعیت خارج شوید یا از فرزندتان بخواهید به اتاقش برود.
- کارهای آرامش‌بخشی مانند شنیدن موسیقی و دوش آب گرم را امتحان کنید.
- بیرون بروید، کمی قدم بزنید و هوایی تازه کنید.
خلاصه هر کاری که به‌نحوی آرام‌تان میکند را انجام دهید. فقط قبل از آن، از امنیت جسمانی و روان‌شناختی فرزندتان مطمئن شوید. اگر نیاز است، از کسی بخواهید مراقبش باشد تا سروسامانی به خودتان بدهید و برگردید.
تکیه بر رویکرد حل مسئله و مذاکره
وقتی آرام‌تر شدید، نگاهی مجدد به آن‌چه رخ‌داده بیندازید. گاهی شاید نیاز به زمان بیشتری (مثلا یک‌روز) داشته باشید. هرچه بیشتر از موقعیت فاصله بگیرید و با هیجان‌های‌تان بهتر کنار بیایید، مسئله را از نگاهی منطقی‌تر می‌بینید. سوال‌های زیر در مسیر تفکر و تصمیم‌گیری منطقی کمک‌تان می‌کنند:
- «آیا مشکل واقعا جدی بود یا من سخت گرفتم؟»
- «دقیقا چه چیزی باعث شد این‌قدر ناراحت بشم؟»
- «چطوری باید به این اوضاع سر و سامان بدم؟»
- «اصلا توی شرایط این‌چنینی روی چه چیزهایی کنترل دارم و روی چه چیزهایی ندارم؟»
بعد از اینکه فکرهای‌تان را کردید و به نتیجه رسیدید، وارد فرآیند مذاکره با کودک شوید و با قانون‌گذاری، جلوی بروز مجدد چنین مشکلاتی را بگیرید.
شناخت و جایگزین‌کردن افکار منفی با مثبت
گاهی‌وقت‌ها همه‌چیز زیر سر افکار خودمان است. افکاری مثل:
- «واااای! این بچه دوباره داره دیوونه‌م می‌کنه!»
- «چقدر شیطونه این بچه! دوباره داره کلافه‌م می‌کنه!»
در صورتی که بچه در حال بچگی‌کردن خودش است و دارد از دنیای کودکانه‌ی خودش لذت می‌برد. باز هم به اهمیت همدلی برمی‌گردیم. اگر بتوانیم با بازیگوشی‌های کودک همدل شویم، کم‌کم افکار منفی جای خودشان را به افکار مثبت میدهند و به صمیمی شدن با فرزند کمک می‌کنند.
کمک گرفتن از متخصص برای حل مشکلات اساسی‌تر
گاهی تعامل‌های خانوادگی به بن‌بست خاصی می‌رسد که چاره‌اش فقط مداخله‌ی خارجی از سوی فردی متخصص است. استفاده از خدمات روان‌شناسان بالینی کودک و نوجوان و خانواده درمانی به شما کمک میکند تا الگوهای ارتباطی غلط را شناسایی و رفع کنید.
روش درست نشان دادن خشم به کودکان
خشم اصلا چیز بدی نیست. بالاخره باید به طریقی به فرزندمان بفهمانیم که کارش اشتباه بوده است. اما مسئله این است: چگونه خشممان را ابراز کنیم که نه سیخ بسوزد و نه کباب؟ در ادامه پیشنهادهایی برای‌تان آورده‌ایم:
ابراز مستقیم احساسها و عواطف
حرف‌تان را مستقیم بگویید. مثلا بگویید:
- «علی دیگه واقعا داری کلافه‌م می‌کنی! لطفا دیگه داد و بیداد نکن.»
- «فاطمه گفتم نمی‌شه! کم‌کم داره اعصابم خورد می‌شه ها!»
- «چرا بردارت رو کتک زدی؟ خیلی عصبانی شدم از دستت!»
- «مگه قرار نشد به وسایل خواهرت دست نزنی؟ گفتم که از این کار خیلی ناراحت می‌شم!»
بچه‌ها شاید در نگاه اول به نظر برسد که توجهی به شما نمی‌کنند، اما مطمئن باشید که احساس‌تان را درک و حرف‌تان را آویزه‌ی گوش‌شان می‌کنند. البته شما هم باید مراقب باشید زیادی لی‌لی‌به‌لالای او نگذارید تا لجبازی‌اش گل نکند.
استفاده از تکنیک تایم اوت
تایماوت (وقفهی کوتاه)، روش جالب و بسیار مفیدی برای نشان‌دادن خشم خود به کودک است. در این روش، بدون جنگ و خون‌ریزی از فرزندتان زهر چشم می‌گیرید؛ آن‌هم چه زهر چشم ماندگاری! روش تایماوت به‌صورت زیر اجرا میشود:
- کار را با هشدار اولیه شروع کنید. هشدارهایی مثل «اگه به رفتارت ادامه بدی، مجبورم جور دیگه‌ای رفتار کنم!».
- رفتاری که قصد اصلاحش را دارید، دقیق و شفاف بیان کنید. مثلا بگویید: «اسباب‌بازی برادرت رو ببر و بذار توی دستش!»
- اگر نتیجه نداد، کودک را به مکانی خلوت مانند گوشه‌ی اتاق تبعید کنید.
- به او بگویید تا اجازه نداده‌اید، باید همان‌جا بماند.
- زمان‌سنج را فعال کنید و به‌ازای هر سال سن، یک‌دقیقه به زمان گوشه‌نشینی فرزندتان بیفزایید. مثلا 3دقیقه برای کودک 3ساله و 6دقیقه برای کودک 6ساله.
اجرایی‌کردن پیامدهای تخطی از قوانین
شما حتما باید از قبل قوانینی را برای رفتار کودک تعیین کنید تا سپس‌تر اگر کار ناپسندی انجام داد، بتوانید جریمه‌اش کنید. در مقاله‌ی آموزش قانون به کودکان، به‌صورت کامل دراین‌باره توضیح داده‌ایم.
سخن پایانی
احساس خشم در والدین طبیعی است. اما مهم است که بتوانیم خودمان را کنترل کنیم تا منجربه آسیب‌هایی مانند تروما، اضطراب، مشکلات رفتاری و پرخاشگری در کودک نشود. همچنین باید مراقب رفتارمان با فرزندان باشیم تا به افزایش مشکلاتی مانند لجبازی و ترس‌های طبیعی در کودکان دامن نزنیم. همدلی با دنیای کودکانه مهمترین برگ برنده‌ی شما در مقابله با کلافگی و خشمتان است. راهکارهای دیگر مانند آگاهی و کنترل علائم جسمانی خشم و افکار منفی تشدیدکننده‌ی واکنش‌های پرخاشگری هم در مدیریت این مسئله به کارتان می‌آید. همچنین از روش‌های درست ابراز خشم مانند تایماوت و اجرای پیامدهای تخطی از قوانین، برای مدیریت رفتارهای ناپسند کودک استفاده کنید.
سوالات متداول
- چگونه خشم خود را در برابر کودکان کنترل کنیم؟
درک و همدلی با احساسها و درخواستهای فرزندتان باعث میشود کمتر دچار احساس خشم شوید. هروقت هم احساس کردید که صبرتان درحال لبریزشدن است، با راهکارهایی مانند تنفس عمیق و ابراز مستقیم ناراحتی به کودک، جلوی فوران خشمتان را بگیرید. - خشم والدین چه تاثیراتی بر روح و روان کودک میگذارد؟
ازبینبردن اعتماد فرزندان به والدین، افزایش اضطراب و افسردگی، تاخیر در ابعاد رشدی، تحریک لجبازی، شکلگیری احساس گناه، کاهش اعتمادبهنفس و افزایش مشکلات رفتاری کودک از مهمترین پیامدهای منفی خشم والدین در برابر کودکان است. - چگونه خشممان را به فرزند ابراز کنیم؟
احساسهای و هیجاناتتان را به کودک بگویید، از تکنیک وقفهی کوتاه یا تایماوت استفاده کنید، قانون بگذارید و پیامدهای تخطی از قوانین را بدون مماشات اجرایی سازید.
