رودخانه‌ها نماد باروری، پاکی و جریان رو به رشد زندگی‌‌اند که با حرکت خود به سمت دریاها و اقیانوس‌ها این جریان را حفظ می‌کنند. نقطه مقابل آن، باتلاق‌ها و مرداب‌ها هستند که با اسارت و مرگ از مهمانان‌شان استقبال می‌کنند! ما انسان‌ها هم گاهی روند رو به رشد زندگی‌مان را رها و در باتلاق افکار و احساسات منفی گذشته‌مان گیر می‌کنیم. وقتی در این باتلاق گیر می‌کنیم، روز به روز بیشتر و بیشتر درگیر منفی‌بافی و خودسرزنشی می‌شویم. بروز احساس گناه در کودک نیز دقیقا کارکردی مشابه دارد: این احساس کودک را درگیر اشتباهات و نواقص گذشته‌اش می‌کند، مانع رشد و خودشکوفایی او می‌شود و با مشکلاتی مانند افسردگی کودک همراه اس. بنابراین، هر پدر و مادری باید با دلایل بروز احساس گناه در کودکان و راه‌حل آن آشنایی داشته باشد.
اختلال احساس گناه چیست؟
اضطراب و احساس گناه به‌یک‌معنا نقطه مقابل یکدیگرند؛ ترس از اتفاقات بد در آینده را اضطراب و پشیمانی از رویدادهای گذشته را احساس گناه می‌گوییم. احساس گناه و پیشمانی به‌خودی‌‌خود چیز بدی نیست و ما را به جبران اشتباهات‌‌مان ترغیب می‌کند و از وقوع مجدد رفتارهای مخرب بازمی‌دارد. متأسفانه این احساس در برخی از کودکان حالتی افراطی پیدا می‌کند. کودکان مبتلا به احساس گناه بیمارگونه به‌جای پذیرش اعمال‌شان، معذرت‌خواهی‌کردن و بازگشت به مسیر زندگی، حس ماندگاری از شرم و پشیمانی دارند. این حس ماندگار، منجر به افسردگی و خصوصا افسردگی نوجوانان می‌شود.
آن‌ها بابت اشتباهات جزئی به‌شدت خودشان را سرزنش می‌کنند و حتی باوجود توان‌دادن هم خود را نمی‌بخشند. وقتی این احساس در وجود کودک تثبیت شود، او تصور بدی از خودش پیدا می‌کند. شاید در ابتدا فریب مطیع‌بودن او را بخورید اما این موضوع به‌هیچ‌وجه ویژگی مثبتی نیست و حتی گاهی آموزش نظم و انضباط به کودک را با مشکل مواجه می‌کند. بنابراین، دانستن خط قرمزهای مربوط به این موضوع برای والدین بسیار حیاتی است و در تقویت سلامت روان کودک به آن‌ها کمک می‌کند.
دوره حساس شکل گیری احساس گناه در کودک
همزمان با رشد شناختی و هیجانی کودک در حدود 3 سالگی، احساس گناه نیز شروع به رشد می‌کند. به اعتقاد روان‌شناسان، بازه سنی 3-7 سالگی دوره حساس شکل‌گیری احساس گناه در کودک است. این احساس هم مثل اکثر هیجانات دیگر کارکردی رشدی و تحولی دارد زیرا به کودک کمک می‌کند تا مراقب تأثیر اعمالش بر جهان و دیگران باشد. بنابراین والدین باید در این بازه سنی مراقب کودک باشند و احساس گناه در جهت سازنده هدایت کنند؛ یعنی باید آن را به سمت پذیرش پیامد اشتباهات و افزایش مسئولیت‌پذیری در کودکان سوق دهند و از ایجاد احساس گناه منفی اجتناب کنند.
دلایل بروز احساس گناه در کودکان
نکات و عوامل ظریفی بر بروز احساس شرم بیمارگونه در کودکان تأثیرگذار هستند که دانستن و اجتناب از آن‌ها ضروری است. البته این موضوع تا حدودی مبنای زیستی دارد! خلاصه اینکه در حال صحبت درباره یکی از پیچیده‌ترین و کشنده‌ترین عواطف انسانی هستیم، پس حتما باید علل و عوامل بروز آن را با دقت بررسی کنیم.
بدکارکردی قشر اینسولای جلویی
تحقیقات متعددی در زمینه عوامل عصب‌شناختی موثر بر احساس پشیمانی بیش‌ازحد انجام شده است و همه بر حجم کم قشر اینسولا اتفاق‌نظر دارند. این منطقه مغزی، به‌نوعی مسئول بازخوانی هیجانات و افکار و افزایش خودآگاهی است. خودآگاهی مفرط نیز یکی از علائم اصلی کودکان مبتلا به احساس شرم بیمارگونه است.
تروماهای دوران کودکی
احساس گناه یکی از ویژگی‌های بارز تجربیات سخت و دردناک حتی در دوران بزرگسالی است. کودک آزاری جسمی و جنسی، در بلندمدت باعث ایجاد احساس بد‌بودن در کودک می‌شود. او بعد از مدتی با خودش می‌گوید:
«چرا این اتفاقات بد همیشه برای من می‌افتد؟ حتما مشکل از خود من است!» یا «من لیاقت زندگی‌کردن را ندارم و باید تا پایان عمرم زجر بکشم!». حالا هم قرار است با تا پایان عمر خودش را با احساس گناه اذیت کند. به‌صورت کلی، عدم کنترل بر وقوع رویدادهای بد و احساس درماندگی در مواجهه با آن‌ها یکی از دلایل بروز این احساس است.
نقص جسمانی یا عقلانی بارز
هرگونه تفاوت بارز و البته منفی کودک با دیگر همسالان بر بروز این احساس تأثیرگذار است. آن‌ها وقتی متوجه این تفاوت‌ها می‌شوند شروع به خودخوری و سرزنش خود می‌کنند. علاوه بر این، آن‌ها به‌احتمال بیشتری در خانه، مدرسه و دیگر محیط‌ها با چالش‌هایی مانند مسخره‌شدن و قلدری در مدرسه مواجه می‌شوند. این مسائل در بلندمدت منجر به احساس بد کودک از خودش می‌شود و احساس شرم او را افزایش می‌دهد.
استفاده از تنبیه برای تربیت کودک
برخی والدین طوری با فرزندان رفتار می‌کنند انگار دزد گرفته‌اند! تنبیه کودک هیچ تأثیری بر اصلاح رفتار ندارد زیرا به‌جای آموزش رفتار درست، فقط رفتار اشتباه را آن هم تا زمان حضور اجبار از بین می‌برد. وقتی از تنبیه به‌عنوان یک الگوی تربیتی غالب و همیشگی استفاده می‌کنید و رفتار درست را به او آموزش نمی‌دهید، کودک حتی متوجه اشتباهاتش هم نخواهد شد!
او بعد از مدتی فکر می‌کند که تنبیه‌ها به دلیل بد‌بودن ذاتی خودش است و ربطی به اعمالش ندارد. اگر قصدتان افزایش قانون‌پذیری در فرزندتان است، از مقاله آموزش قانون به کودکان استفاده کنید.
احساس گناه دادن به کودک
«دیدی چیکار کردی؟ حالا چه‌جوری درو باز کنیم؟» و بعد از چند دقیقه کلید یدک را از جیبش در می‌آورد و در خانه را باز می‌کند! برخی از والدین به‌قصد تربیت کودک، گاهی عمدا احساس گناه‌های شدیدی در او ایجاد می‌کنند! هرگز از این روش برای سربه‌راه‌کردن فرزندتان استفاده نکنید زیرا مضرات آن به‌مراتب بیشتر از فوایدش است.
پیشنهاد مطالعه: راهنمای جامع غلبه بر احساس گناه در والدین
عواقب احساس گناه در کودکان
کودکان مبتلا به احساس شرم بیمارگون به‌احتمال بیشتری به اختلالات روانی و مشکلات زیر مبتلا می‌شوند:
- افسردگی و اضطراب کودک
- وسواس کودک
- اختلال دوقطبی
- اسکیزوفرنی
- افت عملکرد تحصیلی؛ برای حل این مشکل از مقاله افت تحصیلی دانش آموزان کمک بگیرید.
- خود-انتقادی بیش‌ازحد
- انزواطلبی
- مشکلات خواب
- اقدام به خودکشی
- احساس بی‌ارزشی و عزت نفس پایین کودک؛ برای درمان این مشکل از مقاله افزایش عزت نفس در کودکان و نوجوانان استفاده کنید.
- بروز رفتارهای تکانشگرانه و رفتارهای پرخطر
- مشکلات جسمانی مانند معده‌درد و سردرد
درمان احساس گناه در کودکان
پیامدهای بالا کاملا جدی است و هرکدام از آن‌ها به‌تنهایی برای جلوگیری از شکل گیری شخصیت کودک و نابودکردن زندگی او کافی است؛ پس حتما باید با راه حل احساس گناه کودک آشنا شویم.
بازخورد دادن به اعمال کودک و نه شخصیت او
از کلماتی مانند تنبل، بی‌ادب و خلاصه هر صفت یا ویژگی شخصیتی دیگری در هنگام مواجهه با اشتباهات کودک استفاده نکنید. وقتی رفتارهای اشتباه کودک را به شخصیت غیر قابل‌تغییر او نسبت می‌دهید، به‌صورت ناخودآگاه به او القا می‌کنید که نمی‌تواند شرایط را تغییر دهد. بنابراین، برای اصلاح رفتارهای اشتباه فرزندتان، دقیق و شفاف درباره رفتارش بازخورد دهید و اصلا پای صفات شخصیتی‌اش را وسط نکشید. مثلا بگویید:
- «3 بار ازت خواستم اسباب‌بازی‌هاتو جمع کنی ولی هنوز اینجان؛ چرا برشون نمی‌داری؟ میخوای من کمکت کنم؟»
- «به نظرت چرا نمره امتحان ریاضی خوب نشد؟ از ریاضی خوشت نمیاد؟ به نظرت باید واسه حلش چیکار کرد؟»
این روش در آموزش مهارت حل مسئله به کودکان و نوجوانان نیز تأثیرگذار است.
جلوگیری از خودگویی های منفی کودک
وقتی فرزندتان از کلماتی مانند بد و ضعیف برای توصیف خودش استفاده می‌کند، تأثیرات منفی این خودگویی‌ها را برایش توضیح دهید. اگرچه معذرت‌خواهی و جبران اشتباه خوب و ضروری است اما سرزنش و توهین به خود غیرضروری و مضر است. بنابراین، خودگوییهای منفی فرزندتان را با عبارات مثبت جایگزین کنید؛ مثلا به او آموزش دهید که هنگام انجام کاری اشتباه و بروز احساس بد، از جملات این‌چنینی استفاده کند: «درسته اشتباه کردم ولی میدونم چه‌جوری باید درستش کنم.»
آموزش روشهای سازنده جبران اشتباه
استفاده کودک از خودتنبیهی و خودسرزنشی گاهی به دلیل بلدنبودن شیوه‌های جبران اشتباه است. در چنینی مواردی، روش‌هایی را برای جبران اشتباه به او آموزش دهید؛ مثلا برای دلجویی از دوستش به او نامه بنویسد یا تلفن بزند یا پول‌هایش را پس‌انداز کند و اسباب‌بازی شکسته‌شده خواهرش را دوباره برایش بخرد. برای آموزش سواد مالی به کودکان هم می‌توانید از مقاله حرف زدن با کودکان درباره پول استفاده کنید.
تاکید بر نقاط قوت کودک
روان‌شناسی نوین، از نقاط قوت افراد برای پوشش‌دادن و کاهش تأثیر نقاط ضعف آن‌ها استفاده می‌کند. هرکدام از ما ویژگی‌ها و استعدادهای منحصربه‌فردی داریم که باید آن‌ها را بشناسیم و در پی رشد و بهبودشان باشیم. شما هم با تأکید بر نقاط قوت فرزندان باعث افزایش عزت‌نفس آن‌ها شوید و به‌صورت غیرمستقیم احساس گناه و خودسرزنشی‌شان را خنثی کنید. برای استفاده موثر از این روش، نگاهی هم به مقاله ما درباره انواع تیپ شخصیتی منحصر به فرد کودکان بیندازد.
سخن پایانی
کودکان مبتلا به احساس گناه بیمارگون حتی از کوچک‌ترین اشتباهات خود هم نمی‌گذرند و حس پایداری از شرم و پشیمانی دارند. آن‌ها مدام در حال سرزنش و تحقیر خود هستند. تروماهای دوران کودکی، تنبیه بیش‌ازحد والدین، نقص جسمانی و احساس گناه‌دادن به کودک از مهمترین دلایل بروز این مشکل است. با مشاهده کوچک‌ترین نشانه‌های بروز این مشکل در فرزندتان حتما باید به دنبال راهی برای درمان آن باشید، زیرا به‌شدت سلامت روان کودک را به خطر می‌اندازد. بازخورد به اعمال و نه شخصیت کودک، جایگزینی خودگوییهای منفی با مثبت، آموزش راهکارهای جبران اشتباه و تأکید بر نقاط قوت کودک از موثرترین روشهای درمان این مشکل هستند.
سوالات متداول
- دلیل احساس گناه در کودکان چیست؟
کاهش حجم قشر اینسولا، تروماهای دوران کودکی، نقص جسمانی یا عقلانی بارز، استفاده از روشهای تربیتی غلط مانند تنبیه و القای عمدی احساس گناه به کودک از مهمترین دلایل بروز این مشکل است. - احساس گناه در کودک چگونه است؟
کودکان مبتلا به احساس شرم و گناه بیمارگون مدام در حال سرزنش خود به دلیل اشتباهات کوچک و بزرگ گذشته هستند و نمیتوانند روی آینده و پیشرفتشان تمرکز کنند. - برای درمان احساس گناه کودک چه کنیم؟
هرگز از صفات شخصیتی منفی مانند تنبل و دستوپاچلفتی برای بازخورددادن به اشتباهات او استفاده نکنید، جلوی خودگوییهای منفیاش را بگیرید، روشهای سازنده جبران اشتباه را جایگزین خودخوری کنید و بر نقاط قوت فرزندتان تمرکز کنید تا عزتنفسش افزایش یابد.
