وقتی گلی پژمرده می‌شود، دوباره جان‌گرفتنش مکافات است. عزت نفس هم مثل گل‌وگیاه می‌ماند و اگر از ریشه پژمرده شود، امکان شکوفا‌شدن شخصیت کودک را به صفر متمایل می‌کند. نهایتا تا اواخر نوجوانی برای ایجاد عزتنفس در کودکان و درمان عزت نفس پایین زمان داریم. حساسیت این موضوع را در یک کلام خلاصه می‌کنیم: «هیچ عامل ژنتیکی و عصب‌شناختی مشخص و معینی برای عزتنفس وجود ندارد و کاملا تحت تأثیر رویدادهای محیطی افزایش و کاهش می‌یابد.» اگر شما هم در مورد علت عزت نفس پایین و راهکارهای پیشنهادی افزایش آن در کودکان و نوجوانان دغدغه‌مند هستید، حتما این مقاله را مطالعه کنید.
عزت نفس پایین چیست؟
ابتدا باید بدانیم که عزت نفس چیست؟ یعنی وقتی در مورد خودمان فکر می‌کنیم یا با خودمان مواجه می‌شویم، احساسی محترمانه و ارزشمند تجربه کنیم. دقیقا به همین دلیل است که ما به بزرگان‌مان احترام می‌گذاریم، زیرا آن‌ها را به چشم افرادی قابل ستایش و تحسین‌برانگیز می‌بینیم. حالا برویم سراغ سوال عزت نفس پایین یعنی چه؟وقتی خودمان را به‌صورت موجودی پلید، اضافه و پوچ ببینیم، احساس گناه و بی‌ارزشی می‌کنیم.
روانشناسی عزت نفس پایین در کودکان و نوجوانان، به احساس گناه و بدبودن مربوط است؛ یعنی وقتی به هر دلیلی آن‌ها از خودشان متنفر باشند، احساس ارزشمندی‌شان کاهش پیدا می‌کند. در واقع، احساس خودارزشمندی، احساسی فراگیر و پایدار است و به مشکلات خاصی مانند شکست تحصیلی و کاهش خودکارآمدی در کودکان محدود نمی‌شود. البته میزان آن تحت تأثیر موفقیت‌ها و شکست‌ها قرار می‌گیرد، اما معمولا در بلندمدت ثابت می‌ماند.
اولین نفری باشید که از اخبار و اطلاعیه‌های مرتبط با پایه تحصیلیتان باخبر می‌شود!
علائم عزت نفس پایین در کودکان و نوجوانان
عزتنفس به شیوه‌های مختلف و از طریق ویژگی‌های شخصیتی مختلفی خودنمایی می‌کند. این علائم، منجربه «پیشگویی خودکام‌بخش» می‌شوند؛ یعنی کودک در ابتدا فرضیه «بی‌عرضه‌بودن» را قبول می‌کند و سپس این علائم را در جهت تائید پیش‌فرض خود نشان می‌دهد و بیشتر و بیشتر احساس بی‌عرضه‌گی می‌کند. موارد زیر جزو مهمترین علائم خودارزشمندی پایین هستند:
- افت عملکرد تحصیلی به‌صورت ناگهانی
- ترس از شکست
- لجبازی و منفی‌کاری افراطی
- اعتماد‌به‌نفس شکننده (با کوچک‌ترین کار اشتباهی احساس ناامیدی می‌کنند)
- کمرویی و انزوا‌طلبی
- ترجیح علایق و سلایق دیگران بر ارزش‌های شخصی
- وابستگی به دیگران و کاهش مسئولیت پذیری در کودکان
- سردرگمی و بی‌هدفی
- نگرانی افراطی نسبت به نظرات دیگران در مورد خودشان
- حساسیت نسبت به انتقاد دیگران
- جبران افراطی یا کمال‌گرایی («حالا که خوب نیستم باید 10 برابر درس بخونم»)
- خودانتقادی بیشازحد
- مقایسه‌های دائمی و بی‌انتها («همه تو همه‌چی از من بهتر عمل می‌کنن!!!»)
علت عزت نفس پایین در کودکان و نوجوانان
هر چیزی که به‌نوعی با عدم پذیرش اجتماعی و بین‌فردی بچهها همراه باشد، عاملی خطرساز برای شکل‌گیری عزتنفس پایین محسوب می‌شود. هرچه شدت، مدت و دفعات تکرار این عوامل آسیب‌زا بیشتر باشد، افکار منفی کودک و نوجوان نیز پایدارتر و فراگیرتر خواهد شد. موارد زیر، جزو مهمترین علل ایجاد احساس بی‌ارزشی در بچهها می‌شوند.
پذیرش مشروط توسط والدین
وقتی کودک را به خاطر موفقیت‌هایش تشویق و برای ضعف‌هایش سرزنش می‌کنیم، خواسته یا ناخواسته در حال القای یک پیام به او هستیم: «تا وقتی در همه کارها خوب و عالی عمل نکنی، ارزشمند و شایسته نیستی.» دقیقا به همین دلیل است که آشنایی با روش صحیح جایزه دادن به کودکان اهمیت زیادی دارد.
سبک فرزندپروری مداخله گر یا طرد کننده
با مداخله در کارهای ریز و درشت فرزندان، باعث ایجاد احساس بی‌عرضه‌گی در آن‌ها می‌شویم. وقتی مثل یک بولدوزر وارد می‌شویم و مشکلات کودک را می‌بلعیم، او فرصت آزمایش و نشان‌دادن توانایی‌هایش را نخواهد داشت. از طرف دیگر، بی‌توجهی به نیازها و خواسته‌های فرزندان و فاصله‌گیری هیجانی از آن‌ها نیز باعث احساس خودکم‌بینی و بی‌ارزشی در آن‌ها می‌شود.
تجربه رویدادهای دردناک
اتفاقات و حوادث تلخ و ناگواری مانند طلاق والدین و بدرفتاری جسمی و جنسی با کودک، یکی دیگر از عوامل بسیار مهم عزتنفس پایین در کودکان و نوجوانان است. تجربه مکرر این رویدادها باعث ایجاد یک باور در بچهها می‌شود: «تو خوب نیستی که این اتفاقات برایت می‌افتد.» و کم‌کم این باور قوی‌تر و خودگویی‌ها منفی‌تر می‌شود: «اصلا به خاطر وجود نحس و پلید تو است که این اتفاقات می‌افتد. تو حتی ارزش زنده‌ماندن هم نداری.»
عملکرد تحصیلی ضعیف در مدرسه
معنا و مفهوم هویت تحصیلی در روزگار ما بسیار گسترده‌تر از قبل شده‌است. هویت تحصیلی به‌قدری اهمیت پیدا کرده‌است که برخی از بچهها خودشان را از دریچه موفقیت‌های تحصیلی ارزیابی می‌کنند. در چنین شرایطی، عملکرد تحصیلی ضعیف و نگاه‌های حاکی از سرزنش و ترحم اطرافیان، دستاوردی به‌جز احساس بی‌ارزشی برای کودکان و نوجوانان نخواهد داشت.
استفاده زیاد از فضای مجازی و مقایسه های بی پایان
اگرچه مقایسه‌ها در دنیای واقعی هم زیاد است، اما در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی چندین و چندبرابر می‌شود. بچهها در این شبکه‌ها با طیف وسیعی از افراد آشنا و غریبه در ارتباط هستند و بدون توجه به شرایط و امکانات، خودشان را با دیگران مقایسه می‌کنند. این مقایسه‌ها به‌مرور باعث افزایش توقع آن‌ها از خودشان و ایجاد عزت نفس پایین در نوجوانان می‌شود.
معلولیت جسمانی و ضعف روانی
احساس فرق‌داشتن با دیگران، یکی دیگر از عوامل ایجاد‌کننده خودکم‌بینی است. مشکلات این بچهها باعث جدایی‌شان از دیگر همسالان و احساس سرشکستگی در آن‌ها می‌شود. علاوه بر این، آن‌ها توان انجام فعالیت‌های بچه‌های سالم را ندارند و وقتی خودشان را با بقیه مقایسه می‌کنند، دچار خودکم‌بینی و ضعف‌ِ نفس می‌شوند.
پیامدهای عزت نفس پایین در کودکان و نوجوانان
عزتنفس پایین در شکل گیری شخصیت کودک تأثیر زیادی دارد و در بلندمدت، عواقب زیانبار بیشماری به همراه دارد. مهمترین پیامدهای این مشکل که حتما باید کنترل و مدیریت شوند را در ادامه توضیح می‌دهیم.
تجربه هیجانات منفی شدید و مداوم
وقتی نسبت به خودمان حس خوبی نداریم، وضعِ روح‌وروان‌مان هم به هم می‌ریزد. خودانتقادی بیشازحد کودکان، موجب پایداری احساساتی مانند غم، افسردگی، اضطراب، خشم، شرم و از همه مهم‌تر، احساس گناه، می‌شود. این احساسات نیز به‌نوبه خود باعث ابتلای کودک به اختلالات افسردگی و اضطرابی می‌شود.
آسیب زدن به خود
احساس خودکم‌بینی احتمال رفتارهای خودآسیبی مانند خودکشی، مصرف مواد تا حد مرگ و اختلالات خوردن را افزایش می‌دهد. اگر فرزندتان به عزتنفس پایین مبتلا است، افکار خودکشی او را حتما بررسی کنید. اکثر اقدامات خودکشی در کودکان و بزرگسالان، از قبل برنامه‌ریزی شده‌اند و با ارزیابی مداوم سلامت روان آن‌ها قابل پیش‌بینی هستند.
ناتوانی در برقراری ارتباط و دوست یابی
این کودکان خودشان را لایق بودن در جمع و ارتباط برقرارکردن با دیگران نمی‌دانند. آن‌ها از حضور در جمع خجالت می‌کشند و به‌مرور دچار اختلال اضطراب اجتماعی شوند. علاوه بر این، به دلیل کمرویی و سربه‌زیری، احتمالا مورد آزار و اذیت قلدرهای مدرسه و محله قرار می‌گیرند.
ترس از موفقیت
مازلو، روان‌شناس مکتب انسان‌گرایی، مفهومی به‌نام «عقده یونس» را مطرح کرد که به ترس از موفق‌شدن مربوط است. این اتفاق هر از گاهی برای همه ما پیش می‌آید. مثلا هنگام ترفیع رتبه احساس استرس می‌کنیم و حتی شاید آن را قبول نکنیم. کودکان و نوجوانانِ دارای احساس ارزشمندی پایین، به‌شدت این‌گونه هستند. آن‌ها توانمندی‌های خود را خیلی دست‌کم می‌گیرند و از اینکه مورد تشویق و تحسین دیگران باشند، احساس اضطراب می‌کنند.
افزایش زورگویی و رفتارهای پرخاشگرانه
آن‌ها گاهی هم واکنش وارونه نشان می‌دهند و برای دفاع از عزت‌نفسِ برباد‌رفته‌شان، دیگران را مقصر مشکلات می‌دانند. این دسته از کودکان، همیشه حق‌به‌جانب و مستعد شروع دعوا و درگیری هستند. بروز این رفتارها در بلندمدت منجربه افزایش اختلالات کنترل تکانه مانند سلوک در آن‌ها می‌شود. برای کنترل این رفتارها در فرزندان، از مقاله تکانشگری کودکان چیست؟ کمک بگیرید.
رابطه بین عزت نفس پایین و افسردگی در کودکان و نوجوانان
وقتی عزتنفس پایین به یک حالت ثابت و پایدار و اصطلاحا به یک ویژگی شخصیتی تبدیل شود، خلق‌وخوی پژمرده‌وار و تسلیم‌پذیر در بچهها ایجاد می‌کند. به‌مرور، یک جمله در پس ذهن تمام افراد دارای خودانتقادی شدید شکل می‌گیرد: «تو موجودی به‌دردنخور و حقیر هستی که نباید چیزی از این دنیا و مافیها بخواهی.» مهمترین علامت افسردگی نیز عدم علاقه به فعالیت‌های روزمره است. نه اینکه فرد چیزی نخواهد، بلکه ندایی درونی به او می‌گوید که تو بی‌عرضه‌ای و لیاقت داشتن چیزهای خوب را نداری. فقدان عزتنفس و عدم شکل گیری اعتماد به نفس در کودکان، از مهمترین عوامل ابتلای بچهها به اختلال افسردگی است.
راهکار پیشنهادی برای افزایش عزتنفس و کاهش افسردگی در کودکان و نوجوانان
روش های افزایش عزت نفس در کودکان و نوجوانان در بهبود خودارزشمندی پایین نیز تأثیرگذار هستند. اما هنگامی که خلق منفی پایدار و به بروز اختلالاتی مانند افسردگی و اضطراب منجر شود، باید مداخلات جدی‌تری برای از‌بین‌بردن آن انجام شود. اگر شدت مشکل زیاد و روحیه فرزندتان نابسامان است، حتما با روان‌شناس بالینی کودک‌ونوجوان مشورت کنید. روشهای زیر نیز در مسیر بهبود اوضاع به شما کمک خواهند کرد.
مشارکت دادن فرزند در انجام کارهای خانه و بیرون
گوشه‌گیری و یکجانشینی باعث پایداری و افزایش خلق منفی می‌شود. به هر نحوی که شده بچهها را در انجام کارهای خانه و بیرون مشارکت دهید. وقتی احساس «جزئی از یک کل بزرگ‌تر بودن» داشته باشند کمتر احساساتی مانند بی‌ارزشی و احساس گناه به‌‌سراغ‌‌شان می‌آید. میزان مشارکت را از کم شروع کنید و به‌مرور افزایش دهید.
آموزش تعیین اهداف واقع بینانه
یکی از مشکلات کودکان و نوجوانان دارای عزتنفس پایین، تعیین اهداف بسیار بالا و تقریبا غیرممکن است. به‌عنوان مثال، آن‌ها توقع دارند که در یک تابستان زبان انگلیسی را کامل یاد بگیرند، به باشگاه ورزشی و کلاس موسیقی بروند و خودشان را برای کلاس‌های سال بعد هم آماده کنند! آن‌ها معمولا در اوایل یا نهایتا اواسط راه خسته می‌شوند و همین موضوع به احساس خودکم‌بینی‌شان دامن می‌زند. بنابراین، در برنامه‌ریزی و تعیین اهداف به آن‌ها کمک کنید. در این رابطه، از مقاله برنامه ریزی و اولویت بندی با ماتریس آیزنهاور نیز استفاده کنید.
تحسین کودک با استفاده از کلمات و جملات مثبت
تشویق کودک و نازیدن به او، در بلندمدت باعث بهبود عزت‌نفسش خواهد شد. فقط یک نکته: تشویق و تحسین‌ها را به عملکرد خوب‌وبد فرزند گره نزنید و همیشه و در همه‌حال او را تحسین کنید.
آموزش خودگویی مثبت به فرزند
یکی از مشکلات بچه‌های مبتلا به خودکم‌بینی، پیش‌فرض‌های ذهنی متعدد و پایدار درباره ناتوانی و بی‌عرضه‌بودن است. آن‌ها همیشه با خود می‌گویند، «تو همیشه در گرفتاری و مشکلات خواهی بود چون عرضه خوب‌بودن نداری.» این خودگویی‌های منفی را با خودگویی‌های مثبت و کارآمد جایگزین کنید.
خودگویی‌های مثبت باید متناسب با مشکل یا مشکلات خاصی طراحی و مدام تکرار شوند تا به‌صورت کامل جایگزین همتایان منفی‌شان شوند. مثلا، «شاید در ریاضی خوب نباشم، اما در بقیه درس‌ها عملکرد خوبی خواهم داشت» یا «شاید در صحبت‌کردن کمی ضعیف باشم، اما می‌دانم چگونه با دوستانم رفتار کنم که از من ناراحت نشوند.»
وقتگذرانی و بازی
وقتی برای بازی و صحبت با فرزند زمان اختصاصی می‌گذارید، در حال القای پیام مهم‌بودن به آن‌ها هستید. از طرف دیگر، بازی و تفریح باعث کاهش کمال‌گرایی و نگاه صفروصد می‌شود و در بهبود خلق‌وخوی منفی و عزتنفس کودک بسیار تأثیرگذار است. فقط مراقب یک نکته باشید: بچه‌های مبتلا به احساس بی‌ارزشی، از شکست‌خوردن در بازی متنفرند و شاید تقلب کنند. این رفتارها را سرزنش نکنید، زیرا باعث کاهش بیشتر احساس ارزشمندی‌شان می‌شود. برای حل مشکلاتی مانند تقلب و جرزنی بچهها، از مقاله دروغگویی کودکان استفاده کنید.
سخن پایانی
عزتنفس پایین در کودکان و نوجوانان باید جدی گرفته شود، زیرا عواقب زیاد و گاها جبران‌ناپذیری ایجاد خواهد کرد. این مشکل به‌صورت یک چرخه باطل افزایش پیدا می‌کند و بر تمام زمینه‌های عملکردی مانند وضعیت تحصیلی، ارتباطی و سلامت جسمانی و روانی آن‌ها تأثیر می‌گذارد. پذیرش مشروط والدین، سبک فرزندپروری مداخلهگر، تجربه رویدادهای دردناک و فعالیت زیاد در فضای مجازی از مهمترین علل کاهش احساس ارزشمندی در کودکان و نوجوانان است. اگر فرزندتان به عزتنفس پایین و مشکلات همراه آن مانند افسردگی دچار شده‌است، حتما از متخصصان سلامت روان کمک بگیرید. از روشهای کمکی مانند مشارکتدادن او در انجام کارهای خانه، آموزش خودگویی مثبت و تعیین اهداف واقعبینانه نیز استفاده کنید.
سوالات متداول
- پیامدهای عزت نفس پایین در کودکان و نوجوانان چیست؟
رفتارهای خودآسیبرسان، ناتوانی در برقراری ارتباط و دوستیابی، تجربه هیجانات منفی شدید و مداوم، مورد سوءاستفاده قرارگرفتن، ترس از موفقیت و افزایش رفتارهای تکانشگرانه از مهمترین پیامدهای عزتنفس پایین در بچهها است. - علت عزتنفس پایین کودکان و نوجوانان چیست؟
پذیرش مشروط توسط والدین، سبک فرزندپروری مداخلهگر یا طردکننده، عملکرد تحصیلی ضعیف، تجربه رویدادهای دردناک و استفاده بیشازحد از فضای مجازی و مشکل جسمانی یا روانی از مهمترین علل عزتنفس پایین در بچهها هستند. - روش غلبه بر عزتنفس پایین در کودکان و نوجوانان چیست؟
مشارکتدادن کودک در انجام کارهای خانه و بیرون، آموزش تعیین اهداف واقعبینانه و خودگویی مثبت، تحسین او با استفاده از جملات مثبت و بازی و وقتگذرانی از بهترین روشهای غلبه بر عزتنفس پایین در بچهها هستند.
