تهمت ناجوانمردانه‌ای به او بستند! سقراط را می‌گویم. پای او را در 70و‌اندی سالگی به اتهام فاسدکردن جوانان به دادگاه باز کردند! سقراط هم کوتاه نیامد و با استدلالی کوبنده، اتهام‌شان را پاسخ داد. او با شاکی اصلی (ملتوس) وارد مباحثه شد و با همان سبک همیشگی‌اش (پرسش‌وپاسخ سقراطی)، مناظره را با این نتیجه‌گیری جانانه به پایان رساند: «آیا به نظر تو همه اهالی آتن- به جز من- صلاحیت راهنمایی کودکان و نوجوانان را دارند؛ اما تربیت حیواناتی مثل اسب‌ها به فردی آموزش‌دیده و متخصص نیاز دارد؟!!!» همین استدلال برای رسواکردن ملتوس و همچنین، نشان‌دادن اهمیت روانشناسی تربیت فرزند و سبک فرزند پروری مثبت کافی بود. اگر شما هم با استدلال سقراط موافقید، پس باید با آگاهی از اصول اولیه تربیت کودک، موجبات رشد و شکوفایی فرزندتان را فراهم کنید.
تربیت کودک یعنی چه؟
بیایید ما هم به روش سقراطی و با سوالات ظاهرا بدیهی شروع کنیم. چند دقیقه خواندن متن را متوقف کنید و از خودتان بپرسید: تربیت چیست و تربیت کودک به چه معناست؟ آیا تربیت فرزند فقط به فراهم‌سازی نیازهای فیزیولوژیکی او مثل آب، غذا، سرپناه و پوشاک محدود میشود یا دنیای درون او نیز اهمیتی برابر دارد؟
از منظر روانشناسی تربیت فرزند، هر گونه رفتار و گفتار آشکار یا پنهان والدین که با هدف شکل گیری شخصیت کودک و شکل‌دهی به ابعاد رشدی مختلف زیر صورت می‌گیرد، در حوزه تعریف تربیت کودک قرار می‌گیرد:
- پرورش هوش اجتماعی
- بهبود رشد عاطفی کودک
- تقویت سلامت روان کودک
- کمک به رشد شناختی کودک
- شناسایی و پرورش انواع هوش در کودک
- آگاهی از برنامه رشد جسمانی فرزند و تقویت آن
چرا رعایت اصول اولیه تربیت کودک اینقدر مهم است؟
به 2 دلیل:
- کودکان با مجموعه‌ای از آمادگی‌ها ژنتیکی- چه خوب و چه بد- پا به این دنیا میگذارند. آن‌ها برای شکوفاسازی استعدادها و سرکوبی ناسازگاری‌های اولیه (مانند بیش‌فعالی)، دست‌شان به جایی بند نیست و کاملا به شما والدین وابسته‌اند.
- تنها نیمی از راه شکل‌گیری شخصیت کودک تحتتاثیر آمادگی‌های سرشتی او است. باقیمانده مسیر پرورش فرزندی قدرتمند و مقتدر به سبک فرزندپروری شما و فراهم‌سازی تجربیات محیطی مناسب برای کودک بستگی دارد.
اثر سبک تربیتی بر کودک
فرزندپروری به 2 نوع مثبت و منفی تقسیم میشود:
- سبک فرزند پروری منفی: متناسب با نیازهای جسمانی، روان‌شناختی، عاطفی، شناختی، اجتماعی و تحصیلی کودک نیست و به رشد سالم کودک منتهی نمی‌شود.
- سبک فرزند پروری مثبت: متناسب با نیازهای سنی و متنوع فرزند است و موجب شکوفاسازی توانمندی‌های او میشود.
بنابراین، سبک تربیتی، بدون هیچ‌گونه مبالغه‌ای مهم‌ترین عامل مرتبط با نقش والدین در موفقیت فرزندان محسوب میشود. شما برای افزایش سواد خود در این زمینه می‌توانید به مقالاتی مانند معرفی 21 کتاب فرزند پروری نگاهی بیندازید.
تربیت کودک از چند سالگی شروع می شود؟
کودک از همان روز اول تولد و حتی قبل‌تر از آن (در زمان بارداری)، وجود شما را تمام‌وکمال احساس می‌کند. این احساس‌های اولیه اگرچه گنک و مبهم هستند، اما تاثیر عمیق و ناخودآگاهی بر احساس امنیت و دلبستگی کودک به جهان و دیگران به جا میگذارند. رفتارهای شما در روزهای اولیه را نوزاد به‌معنای خوش‌آمدگویی یا بدآمدگویی تعبیر می‌کند و نگاهش را به‌شدت تحتتاثیر قرار می‌دهد. خلاصه که از لحظه تولد، نقش تربیتی شما پررنگ است و غفلت از آن، فرزند نوزادتان را گرفتار بزرگ‌ترین چالش روان‌شناختی یعنی دلبستگی ناایمن کودک می‌کند.
شیوه های صحیح تربیت کودکان
بایدها و نبایدهای تربیت فرزند به‌حدی زیاد و دستوپاگیر است که گاهی باعث سردرگمی والدین و پرسیدن سوالات دوگانه‌ای از این دست میشود:
- «چقدر باید ازش تعریف و تمجید کنم که نه لوس بشه و نه احساس بی‌ارزشی بهش دست بده؟»
- «چه وقتایی باید به حرفش گوش بدم و چه وقتایی باید محکم روی حرفم بایستم؟»
- «تا کجا باید هواشو داشته باشم و کجاها باید بزارم سختی‌ها رو تحمل کنه؟»
- «تا چه حدی باید توو اجرای قوانین سختگیری کنم که بهش فشار نیاد؟»
- «کجاها باید به بچه‌م آزادی بدم و کجاها محدودش کنم؟»
روشن‌سازی این ابهامات، چالش‌های فرزندپروری را کاهش و شیرینی‌های آن را افزایش می‌دهد. ما در ادامه موقعیت‌های مرتبط با این قیدوشرطها یا دوگانگیهای فرزندپروری را در حد توان برای‌تان روشن می‌کنیم.
پذیرش و ابراز عشق: قانونی بی‌قیدوشرط در تربیت کودک
تنها قانون بی‌چون‌وچرا در روش های تربیتی کودکان در روانشناسی، پذیرش بی‌قیدوشرط فرزند است. عشق و محبت بی‌چون‌وچرا بر تمام روابط بعدی سایه می‌افکند و تاثیری فوق‌العاده بر افزایش عزت نفس کودکان و نوجوانان می‌گذارد. پذیرش بی‌قیدوشرط فرزند یعنی عشق‌تان به او را مشروط به مسئله خاصی نکنید و هرگز برای اصلاح رفتارش به این جملات یا رفتارها متوسل نشوید:
- «چرا اونکارو کردی، دیگه دوستت ندارم!»
- استفاده از راهکار قهر با کودک برای اصلاح رفتار او
- «اگه درساتو نخونی، به عمو میگم دیگه باهات بازی نکنه!»
- «اگه غذاتو نخوری، به بابا میگم برات ماشین اسباب‌بازی نخره!»
خلاصه که اصلاح رفتار کودک اصول خاص خودش را دارد و هرگز نباید از نیاز فرزند به توجه و محبت والدین سوءاستفاده شود.
حامی باشید اما دستوپاگیر نه
کودکان در کنار نیاز به حمایت و دلگرمی والدین، به چشیدن طعم ناملایمات و یافتن راهی برای حلشان احتیاج دارند. مواجهه مستقیم با چالش‌ها باعث تسهیل فرآیند مستقل شدن کودک میشود و از بروز مشکلاتی مانند ترس از شکست در کودکان جلوگیری می‌کند. برای حل این دوگانگی باید به نکات زیر توجه کنید:
- اگر در زمینه‌ای از شما کمک خواست و به نظرتان خودش از عهده حل مشکل بر می‌آمد، نظرتان را محترمانه برایش توضیح دهید.
- شبیه والدین هلیکوپتری مشکلات فرزندتان را جارو نکنید، بلکه راه‌ورسم حل آن‌ها را به او بیاموزید.
- با افزایش سن فرزند، حمایت و دخالت‌تان را کاهش دهید و بیشتر از دور مراقبش باشید.
- طوری رفتار کنید که همیشه بتواند روی شما و بودن‌تان حساب کند.
برای تخطی از قوانین جریمه کنید، اما تنبیه نه
تنبیه کودک با هیچ متر و معیاری نمی‌تواند گزینه مطلوبی برای تغییر رفتار باشد، زیرا فقط بر ممنوعیات تمرکز دارد و رفتار صحیح را به کودک نمی‌آموزد. از سوی دیگر، آموزش قانون به کودکان و پیامدگذاری برای تخطی از قوانین باعث اصلاح رفتار بچه‌ها میشود، زیرا تمرکزش بر آموزش رفتار صحیح است. فرآیند قانون‌گذاری برای کودکان به این صورت است:
- ابتدا بر اساس ارزش‌های خانوادگی و متناسب با سن‌وسال کودک، محدودیت‌ها و قوانین موردنیاز را شناسایی کنید.
- با کودک درباره این قوانین گفت‌وگو و در صورت نیاز، آن‌ها را بازبینی و اصلاح کنید.
- درباره پیامد (جریمه) تخطی از آن‌ها با کودک به توافق برسید.
- در صورت تخطی از قوانین، حتما پیامدها را اجرا کنید.
از تلاش کودک تمجید کنید، اما از نتیجه نه
طبیعت زندگی همین است: گاهی تلاش‌های‌مان به نتیجه می‌رسد و گاهی هر چه رشته‌ایم، پنبه میشود. حالا اگر ما نتیجه را بر تلاش ارجحیت دهیم، ناکامی‌ها به چشم‌مان سنگین می‌آیند! از سوی دیگر، اگر بر عملکرد و تلاش‌مان تمرکز کنیم، شکست یا موفقیت آنچنان شاد یا غمگین‌مان نمی‌کند. یکی از مهم‌ترین فواید تمرکز بر تلاش و فرآیند افزایش مسئولیت پذیری در کودک و کاهش مشکلاتی مانند اهمال کاری تحصیلی است. هنگام مواجهه با این دوگانگی از عبارات زیر استفاده کنید:
- «واقعا بهت افتخار میکنم، تو تمام تلاشتو کردی و به نظرم تنها چیزی که مهمه همینه.»
- «به نظر من تو تمام سعیتو برای این امتحان کردی؛ دیگه به نتیجه‌ش فک نکن، هر چی شد شد.»
- «حریفت خیلی قوی بود، اما چون تو تسلیم نشدی و تا لحظه آخر جنگیدی، بالاخره تونستی به اون چیزی که میخواستی برسی.»
تعریف کنید اما لوس نه
زیر بغل هر کسی هندوانه بگذارید، بالاخره به خودش غره میشود و احساس خودبزرگ‌بینی می‌کند. تعریف و تمجید زیاد از کودکان و گفتن جملاتی مانند «تو خیلی باهوشی!» یا «تو خیلی خوشگلی!» نیز منجر به خودشیفتگی بیمارگون و گیرافتادن آن‌ها در تله استحقاق میشود. برای جلوگیری از این مشکل، بازخوردهای‌تان باید به موقعیتی مشخص و معین اشاره کنند؛ مثلا بگویید:
- «تو خیلی خوب پاس میدی، به نظرم میتونی هافبک خوبی بشی.»
- «میبینم که همه سوالات ریاضی رو درست جواب دادی، معلومه استعداد ریاضیاتت خوبه.»
- «تو خوب بلدی چه‌جوری دل دیگران رو به دست بیاری و همین هم باعث شده که با دوستات رابطه خوبی داشته باشی.»
این بازخوردهای اختصاصی باعث آگاهی کودک از نقاط قوت و ضعف خود میشود و به شما نیز در استعدادیابی کودکان و نوجوانان کمک می‌کند.
پاداش بدهید، اما رشوه نه
تفاوت ظریف و البته بسیار مهمی بین این 2 وجود دارد:
- رشوه‌ها قبل از عمل و برای چرب‌کردن سبیل کودک ارائه می‌شوند، اما
- پاداش‌ها بعد از عمل و برای تشکر و تقویت رفتار او.
چون رشوه‌ها قبل از رفتار ارائه می‌شوند، نه‌تنها بر اصلاح رفتار تاثیر ندارند، بلکه باعث پرتوقع‌شدن فرزند هم می‌شوند. در سوی مقابل، وقتی کودک به اختیار خودش رفتار درست را انجام دهد و سپس شما به او پاداش بدهید، خاطره خوبی در ذهنش نقش می‌بندد. این خاطره خوب، احتمال بروز مجدد رفتار موردنظر را افزایش می‌دهد. اگر به اطلاعات بیشتری در این زمینه نیاز دارید، از مقاله روش صحیح جایزه دادن به کودکان کمک بگیرید.
صمیمی شوید اما رفیق نه
نه پدر و مادر توان پرکردن جای خالی دوست را دارند و نه رفیق می‌تواند جای والدین را بگیرد. بعضی چیزها را نمی‌توان و نباید با والدین در میان گذاشت و برخی چیزها را هم نمی‌توان با دوست مطرح کرد. علاوه بر این، رفیق‌شدن با فرزند احتمالا به اقتدار شما آسیب می‌زند و محدودیت‌گذاری برای فرزند را با مشکل مواجه می‌کند. این مسئله را خصوصا هنگام صمیمی شدن با فرزند نوجوان باید جدی گرفت. بنابراین، هنگام ارتباط‌گرفتن با فرزند، مراقب حدوحدود رابطه باشید.
مقتدر باشید اما سختگیر نه
والدین مقتدر بین آزادی و محدودیت تعادل برقرار می‌کنند. آن‌ها به‌مرور و با بزرگ‌ترشدن فرزندشان محدودیت‌ها را کاهش و آزادی را افزایش می‌دهند. در نقطه مقابل، والدین سمی و سختگیر به‌دنبال تبعیت بی‌چون‌وچرای فرزندان از خواسته‌های خود هستند. اگرچه کار سختی است، اما شما باید بتوانید بین پرورش روحیه استقلال‌طلبی در کودک و محدودیت‌گذاری برای محافظت از او، تعادل برقرار کنید.
بازی کنید اما بازی ندهید
برخی والدین با روش‌هایی مانند خرید گوشی هوشمند برای فرزند و نصب بازی‌های جذاب و اعتیاد‌آور روی گوشی او، ساعت‌ها کودک را مشغول نگه می‌دارند تا خودشان به کارهای دیگر برسند. آن‌ها به‌اصطلاح، فرزندشان را دنبال نخودسیاه می‌فرستند تا از زحمت وقت‌گذرانی و بازی با او خلاص شوند. شما باید در کنار تنها بازی کردن کودک که فواید زیادی هم دارد، زمانی را در طول روز به وقت‌گذرانی و بازی با فرزندتان اختصاص دهید. در ضمن، اگر به تهیه بازی‌های دیجیتال برای فرزندتان علاقه‌مندید، ابتدا نگاهی به مقاله مقایسه اسباب بازی سنتی با دیجیتال بیندازید.
سخن پایانی
قطعا در تربیت کودک با دوگانگیهای زیادی رو به رو شده‌اید و/یا خواهید شد. این تعارضات تربیتی علاوه بر کلافه‌کردن شما، به سلامت روان فرزندتان نیز آسیب می‌زند. بنابراین، شما باید از همان بدو تولد فرزندتان به قید‌وشرط‌های تربیتی مسلط باشید و راهی برای حل تعارضات فرزندپروری بیابید. ما در این مقاله مهم‌ترین آن‌ها را به شما معرفی کردیم، اما مطمئنا موارد بیشمار دیگری هست که از قلم ما افتاده‌اند. هنگام مواجهه با این تعارضات، تا حد امکان بر نظر و دیدگاه شخصی خودتان پافشاری نکنید و حتما از روان‌شناسان بالینی کودک‌ونوجوان مشورت بگیرید.
سوالات متداول
- روش های تربیتی صحیح فرزندان در خانواده چه مواردی هستند؟
فرزندپروری پر از دوگانگیهای تربیتی مختلفی مانند محبتکردن در برابر لوس بارآوردن، جایزهگرفتن در برابر رشوهدادن و حفظ اقتدار در برابر سختگیری است. اگر این دوگانگیها و نحوه حلشان را بیاموزید، مسلما به والدینی موفق در تربیت فرزندان مبدل خواهید شد. - از چه سنی کودک را باید تربیت کرد؟
فرآیند تربیت کودک از همان بدو تولد و با رسیدگی به نیازهای فیزیولوژیکی و پرورش سبک دلبستگی ایمن در او آغاز میشود. در دوران نوزادی اگرچه ظاهرا کودک درکی از محیط اطرافش ندارد، اما رفتارهای شما تاثیری عمیق و ناخودآگاه بر او میگذارند. - تربیت کودک چیست؟
کودک از بدو تولد تحتتاثیر رفتار و گفتار شما و دیگر اطرافیان قرار دارد. این رفتارها و گفتارها اگر با هدف شکلدادن به شخصیت کودک، پرورش صفات مثبت و پیشگیری از صفات منفی انجام شوند، در مقوله تربیت کودک قرار میگیرند.
