قدیم‌ترها با شروع بلوغ برای کودک جشن می‌گرفتند و ورود او به دنیای بزرگسالی را تبریک می‌گفتند. در آن زمان‌ها دوران نوجوانی معنایی نداشت؛ یعنی به‌محض رسیدن کودک به سن بلوغ، فرآیند تعلیم‌وتربیت به پایان می‌رسید و او باید تمام مسئولیت‌های یک فرد بزرگسال را انجام می‌داد. اما امروزه به‌خوبی می‌دانیم که مراقبت از فرزندان تا دقیقه 90 ادامه دارد و نباید از اهمیت دوران حساس نوجوانی غافل شد. بر اساس آمار، اختلالات روانی در نوجوانان در حال افزایش است و در این بازه سنی باید حتی بیشتر از قبل مراقب شیوه ارتباط با نوجوان باشید. در این مقاله قصد داریم شما را با مشکلات رفتاری و روانی شایع در نوجوانان، عوامل زمینه‌ساز این مشکلات و نحوه پیشگیری از آن‌ها آشنا کنیم.
اهمیت توجه به اختلالات روانی و رفتاری در نوجوانان
امروزه از هر 5 تا 7 نوجوان یکی از آن‌ها ملاک‌های تشخیصی اختلال روانی خاصی مانند افسردگی یا اضطراب را داراست و شیوع این اختلالات روانی و رفتاری در حال افزایش است. از نگاه آمار، امروزه شیوع مشکلات رفتاری نوجوانان در بالاترین حد خود قرار دارد! بنابراین باید بیش‌ازپیش مراقب مشکلاتی مانند افسردگی نوجوانان باشید و هر علامت هشداری را جدی تلقی کنید.
عوامل زمینه ساز اختلالات رفتاری و روانی در نوجوانان
نظریات زیادی درباره چرایی رشد ناگهانی مشکلات رفتاری و روانی در نوجوانان مطرح شده است. اگرچه هیچ‌کدام از این نظریات به‌تنهایی این رشد ناگهانی را توجیه نمی‌کنند، اما هر کدام از آن‌ها بخش مهمی از این پازل را تکمیل می‌کنند.
استفاده افراطی از صفحه نمایش و فناوری دیجیتال
ارتباط بین استفاده افراطی از گوشی، تبلت، لپ‌تاپ و دیگر لوازم دیجیتال و اختلالات روانی در تحقیقات متعددی تأیید شده است. هر چه وقت بیشتری را صرف شبکه‌های اجتماعی، بازیهای کامپیوتری و تماشای برنامه‌های تلویزیونی کنیم، زمان و انرژی کمتری برای دوستی‌ها، تحصیل و دیگر فعالیت‌های روزمره زندگی‌مان خواهیم داشت.
علاوه بر این، شبکه‌های اجتماعی اضطراب و فشار زیادی روی نوجوانان وارد می‌کنند. نوجوانان در این شبکه‌ها مدام خودشان را به طرز نامعقول و غیرمنصفانه‌ای با دیگران مقایسه می‌کنند. این مقایسه‌گری‌ها باعث کاهش عزت‌نفس و اعتماد‌به‌نفس آن‌ها می‌شود و زمینه بروز اختلالات روانی را فراهم می‌کند. برای پیشگیری از این مقایسه‌گری‌ها و کاهش عزت‌نفس فرزندتان از مقاله افزایش عزت نفس در کودکان نیز استفاده کنید.
انتظارات تحصیلی رو به افزایش
پیشرفت تحصیلی روز به روز ارزش و اهمیت بیشتر پیدا می‌کند و استرسی مضاعف بر دوش نوجوانان می‌گذارد. شرایط اقتصادی نامطمئن، رقابت برای قبولی در دانشگاه و تحصیلات تکمیلی و رسیدن به شغلی مناسب، این فشار را چندین و چند برابر می‌کنند. در چنین شرایطی، نوجوانان درباره آینده خود با ابهامات زیادی مواجه می‌شوند و استرس زیادی را تحمل می‌کنند. این فشارها یکی از مهمترین علل اضطراب در کودکان است.
کاهش تاب آوری
نوجوانان امروزی توان کمتری برای سازگاری با موقعیت‌های چالش‌برانگیز دارند زیرا والدین از آن‌ها در برابر هرگونه شکست و ناامیدی محافظت می‌کنند. بنابراین آن‌ها شانس کمتری برای پرورش تاب‌آوری و سرسختی دارند و در مواجهه با کوچک‌ترین مشکلی احساس درماندگی می‌کنند. تاب‌آوری یکی از ضروری‌ترین نیازهای جامعه مدرن است و حداقلی از آن برای محافظت نوجوانان در برابر مشکلات روانی ضروری است. برای افزایش تاب‌آوری فرزندتان از آموزش مهارت‌های زندگی برای نوجوانان مانند روش های آموزش مهارت حل مسئله به کودکان و نوجوانان شروع کنید.
رشد ناکافی قشر پیش پیشانی و عدم هماهنگی ساختارهای مغزی
قشر پیش‌پیشانی مغز در شکل‌گیری شخصیت ما و کنترل تکانه تأثیر زیادی دارد. این قسمت از مغز در نوجوانان هنوز به بلوغ کافی نرسیده است و به همین دلیل خود مدیریتی و کنترل خشم در نوجوانان را دچار مشکل می‌کند. بنابراین، آن‌ها توانایی کمی برای کنترل تکانه دارند و رفتارهای پرخطری مانند رانندگی پرسرعت و سوءمصرف مواد انجام می‌دهند. علاوه بر این، در این دوران ساختارهای مغزی همزمان با یکدیگر رشد نمی‌کنند و هماهنگی بین آن‌ها مختل می‌شود. این ناهماهنگی نیز یکی دیگر از دلایل افزایش رفتارهای پرخطر در نوجوانان است.
عدم تعادل هورمونی
هورمون‌های مرتبط با بلوغ بر خلق‌وخو و ادراک هیجان نوجوان تأثیرگذار هستند. به عبارت دیگر، نوسانات خلقی نوجوانان تا حدودی متأثر از عدم تعادل هورمون‌های استروژن، پروژسترون و تستوسترون در بدن است. تحریک‌پذیری، اضطراب، افسردگی و تکانشگری از مهمترین علائم عدم تعادل هورمونی است. برای کسب اطلاعات بیشتر درباره بلوغ و اثرات آن بر رشد کودک، به مقاله بلوغ چیست؟ مراجعه کنید.
علائم هشدار اختلال روانی و رفتاری در نوجوانان
احساس بی‌انگیزگی و بی‌حوصله‌گی موقتی کاملا طبیعی است اما اگر ادامه‌دار شود، باید وجود اختلال روانی در نوجوان را بررسی کرد. اگر علائم زیر را بیش از چند هفته در فرزندتان مشاهده کردید، حتما با آن‌ها صحبت کنید و از متخصصان سلامت روان مشورت بگیرید:
- احساس درماندگی و ناامیدی نوجوان
- گریه بیدلیل
- مشکل در سازگاری با فعالیت‌های روزمره
- تغییرات ناگهانی در رفتار
- بی اشتهایی و بی‌خوابی
- افت ناگهانی در عملکرد تحصیلی؛ برای بهبود این مشکل می‌توانید از مقاله ما درباره بررسی علل و راهکارهای درمان افت تحصیلی دانش آموزان کمک بگیرید.
- قطع ارتباط با دوستان و کاهش ناگهانی تعاملات اجتماعی (راهنمای انتخاب دوست در نوجوانی)
- شکایت از علائم جسمانی مانند سردرد، معده‌درد و کمردرد
- بروز رفتارهای پرخاشگرانه و علائم اختلالات رفتاری تخریبی مانند نرفتن به مدرسه، دزدی و درگیری
- نگرانی زیاد درباره وزن و ظاهر جسمانی
- خودزنی و اقدام به خودکشی؛ در این زمینه حتما و بدون معطلی با روانشناس بالینی صحبت کنید.
پیشنهاد مطالعه: آزمون سلامت روان دانش‌آموزی
مشکلات رفتاری و روانی شایع در نوجوانان
برای آمادگی کامل شما در مواجهه با انواع اختلال رفتاری در نوجوانان، شایعترین مشکلات روانی این گروه سنی را معرفی می‌کنیم و به‌صورت مختصر برای‌تان توضیح می‌دهیم.
اختلال افسردگی اساسی
افسردگی یکی از شایعترین اختلالات روانی نوجوانان است. آمارها حاکی از این است که تقریبا نیمی از نوجوانان حداقل یک دوره افسردگی اساسی را از سر می‌گذرانند. برای شناسایی این اختلال در فرزندتان به علائم و نشانه‌های زیر دقت کنید:
- خلق منفی
- عدم علاقه به فعالیت‌های روزمره
- عزت‌نفس پایین
- اختلال خواب در نوجوانان
- فقدان انرژی
- کاهش تمرکز
- افکار و تمایلات مرتبط با خودکشی
اختلالات اضطرابی
اضطراب جزئی از زندگی هر روزه ما است و تصمیم‌گیری درباره شدت و سطح بالینی آن حتی برای متخصصان گاهی مشکل است. علاوه‌براین، سرکوب اضطراب منجربه بروز اختلالاتی مانند سندروم خستگی مزمن در کودکان و نوجوانان می شود. به‌هرحال از روی برخی نکات میتوان به اهمیت بالینی اضطراب در کودکان پی برد:
- باگذشت زمان و روز به روز در حال افزایش است.
- به انجام فعالیت‌های روزمره فرزندتان خلل وارد می‌کند.
- افزایش تکانشگری و پرخاشگری نوجوان را به همراه دارد.
- باعث کاهش ارتباطات و تعاملات اجتماعی او می‌شود.
- و از همه مهم‌تر، فرزندتان از وجود این مشکل احساس ناراحتی می‌کند.
- حساسیت او روز به روز به موضوعات بیشتری گسترش می‌یابد.
اختلالات خورد و خوراک
این اختلالات شامل پراشتهایی و کماشتهایی عصبی و اختلال پرخوری است. شاید به نظرتان موضوع کم‌اهمیتی باشد اما کماشتهایی عصبی بیشترین میزان مرگ‌ومیر را در بین اختلالات روانی دارد. در این اختلال، نوجوان نسبت به ظاهر جسمانی و لاغری حساسیت زیادی پیدا می‌کند و تا سرحد مرگ به خودش گرسنگی می‌دهد! این اختلالات از خطرناک‌ترین بیماری‌ها روانی هستند و علائم آن‌ها را باید جدی بگیرید.
اختلال سوءمصرف مواد
افزایش ریسک‌پذیری نوجوانان آن‌ها را به سمت تجربه مواد سوق می‌دهد. علاوه بر این، برخی از آن‌ها برای فرار از هیجانات ناشی از افسردگی، اضطراب، عزت‌نفس پایین و دیگر مشکلات روانی و به نیت خود-درمانی، از مواد مخدر و الکل استفاده می‌کنند.
پیشنهاد مطالعه: صحبت با کودک درباره مواد مخدر و اعتیاد
اختلال شخصیت مرزی
اگر نوجوان نتواند هویت و جایگاه خود را در دنیا پیدا کند، احتمال بروز اختلالات شخصیت و خصوصا اختلال شخصیت مرزی افزایش می‌یابد. فقدان هویتی ثابت و پایدار و سردرگمی ناشی از آن، تکانشگری و بی‌ثباتی هیجانی را در این نوجوانان افزایش می‌دهد. آن‌ها معمولا در برقراری رابطه با دیگران دچار ضعف‌هایی جدی هستند و به همین دلیل، احساس انزوا و ناامیدی زیادی را تجربه می‌کنند.
اختلال شخصیت خودشیفته و نمایشی
این دو اختلال شخصیت نیز در دوران نوجوانی افزایش زیادی پیدا می‌کند و جزو شایعترین اختلالات این دوره سنی است. نوجوانان معمولا نسبت به توانایی‌ها و دستاوردهای خود نگاهی اغراق‌آمیز دارند و به‌احتمال بیشتری دچار طرحواره استحقاق و خودشیفتگی در نوجوانی می‌شوند. از طرف دیگر و به دلیل حساسیت آن‌ها نسبت به نگاه و نظر دیگران، گاهی گرفتار رفتارهای نمایشی و توجه‌طلبانه می‌شوند. برای حل این مشکل می‌توانید از مقاله درمان اختلال شخصیت نمایشی در نوجوانان کمک بگیرید.
اختلال اسکیزوفرنی
حتما نام این بیماری خطرناک، مزمن و طولانی‌مدت به گوش‌تان خورده است. اولین جرقه‌های بروز این بیماری نیز معمولا در دوران نوجوانی و اوایل جوانی زده می‌شود. این نوجوانان معمولا رفتارهای عجیب‌وغریبی دارند و ظاهرا با واقعیت بیگانه‌اند.
اختلال وسواس فکری-عملی
در اوایل نوجوانی و حدود 10-12 سالگی به یکباره میزان ابتلا به وسواس افزایش پیدا می‌کند. تغییرات زیست-شیمی مغز، شروع بلوغ و برهم‌خورد تعادل هورمونی و افزایش فشارهای تحصیلی از مهمترین علل بروز وسواس فکری در نوجوانی هستند.
اختلال بازی های ویدئویی
این اختلال مشابه به اختلال وابستگی به مواد و قماربازی با ناتوانی در کنترل میل و اشتیاق شدید به بازی مشخص می‌شود. سازمان جهانی بهداشت اخیرا این مشکل را به لیست عوامل موثر بر سلامت روان نوجوانان اضافه کرده است. بازیهای کامپیوتری روز به روز در حال گسترش هستند و نه‌تنها کودکان و نوجوانان، بلکه بزرگسالان را نیز درگیر خود کرده‌اند.
پیشنهاد مطالعه: سن مناسب خرید موبایل برای کودکان و نوجوانان
پیشگیری از اختلال رفتاری در نوجوانان
اختلالات روانی به‌شدت مستعد مزمن‌شدن و مقاومت در برابر درمان هستند. بنابراین، در صورت مشاهده علائم هشداردهنده یا هر کدام از اختلالات بالا، حتما باید با فرزندتان دراین‌باره صحبت کنید و در صورت لزوم از متخصصان سلامت روان کمک بگیرید.
صحبت با نوجوان درباره سلامت روانی
صحبت با فرزند به او نشان می‌دهد که تنها نیست و برای کمک می‌تواند روی شما حساب کند. برای تشویق نوجوان به صحبت درباره احساسات و مشکلاتش از روش‌های زیر کمک بگیرید:
- کمک‌گرفتن از دیگران را یادشان بدهید و تأکید کنید که با حمایت دیگران بهتر می‌توانند بر مشکلات‌شان غلبه کنند.
- طبیعی‌بودن استرس و نگرانی را برای‌شان توضیح دهید.
- از فواید صحبت و مشورت با دیگران برای‌شان بگویید؛ مثلا بگویید ذهن دو نفر بهتر از یک‌نفر است و احتمالا راه‌حل‌های بیشتر تولید می‌کند.
- اگر با شما راحت نیست، افراد دیگری مانند عمو و خاله را به آن‌ها پیشنهاد دهید.
- به فرزندتان اطمینان خاطر دهید که تنها نیست و شما در صورت نیاز حتما از او حمایت خواهید کرد.
اکثر نوجوانان کمک‌گرفتن را بلد نیستند. بنابراین وظیفه شماست که برخورد درست والدین با فرزندان در سن بلوغ را بدانید و از آن‌ها مراقبت کنید.
مراجعه به روانشناس بالینی کودک و نوجوان
برای نوجوانان صحبت درباره هیجانات و اصطلاحا خود-افشاسازی کاری سخت و دردناک است و احتمالا درخواست شما برای مراجعه به روانشناس را رد می‌کند. سعی کنید به فرزندتان اطمینان دهید که روان‌شناسان به قوانین حریم خصوصی نوجوان پایبند هستند و میتوان به آن‌ها اعتماد کرد. به هر صورت اگر از همراهی او ناامید شدید، حتما خودتان به یک روانشناس باتجربه و کاردان مراجعه و برای حل مشکل فرزندتان کمک بگیرید.
پیشنهاد مطالعه: درمان شناختی رفتاری برای اختلالات کودکان و نوجوانان
سخن پایانی
دوره پرفراز و نشیب نوجوانی به‌خودی‌خود شیوع مشکلات رفتاری و روانی را در این دوره سنی افزایش می‌دهد. علاوه بر این و از نگاه آمار، امروزه اختلالات روانی نوجوانان نسبت به گذشته رشد چشمگیری داشته است. این افزایش تا حدودی معلول تغییرات سبک زندگی در جامعه مدرن مانند استفاده مفرط از شبکه‌های اجتماعی و اعتیاد به بازیهای کامپیوتری است. البته موضوعات دیگری مانند فشار تحصیلی، ناامنی اقتصادی و فقدان رشد مهارت‌های زندگی در کودکان و نوجوانان نیز از جمله عوامل تأثیرگذار در این زمینه هستند. بنابراین، شما باید بیش از گذشته مراقب سلامت روان فرزندتان باشید و هرگونه علامت هشداردهنده را جدی بگیرید. اگر هم به مورد مشکوکی برخوردید، حتما با فرزندتان صحبت کنید و از متخصصان سلامت روان مشورت بگیرید.
سوالات متداول
- علل اختلالات رفتاری و روانی نوجوانان چیست؟
افزایش استفاده از موبایل و بازیهای کامپیوتری، فشارهای تحصیلی و عدم اطمینان اقتصادی، کاهش تحمل و قدرت سازگاری، ناهماهنگی ساختارهای مغزی و عدم تعادل هورمونی از مهمترین علل این مشکلات هستند. - شایعترین مشکلات رفتاری و روانی نوجوانان چه هستند؟
افسردگی، اضطراب، اعتیاد به بازیهای کامپیوتری، پراشتهایی و کماشتهایی عصبی، سوءمصرف مواد، شخصیت مرزی، شخصیت خودشیفته، شخصیت نمایشی، وسواس و اسکیزوفرنی از اصلیترین و شایعترین اختلالات در این دوره سنی هستند. - از کجا بفهمم فرزندم به اختلال روانی دچار شده است؟
به علائم هشداردهنده مانند احساس ناامیدی، گریه بیدلیل، تغییرات ناگهانی در رفتار، افت ناگهانی عملکرد تحصیلی، کاهش ناگهانی تعاملات اجتماعی، افزایش رفتارهای پرخاشگرانه، خودزنی، اقدام به خودکشی و ناتوانی در سازگاری با چالشهای زندگی روزمره توجه کنید.
