نیاز کودکان به مرزبندی و محدودیت‌گذاری از همان اوایل زندگی دیدنی بود! مثلا وقتی فرزندتان با بالش و پشتی و پتو دور خودش حصار می‌کشید یا وقتی با آجرهای خانه‌سازی، قلعه‌ای محکم و استوار می‌ساخت. او این نیاز را در قالب بازی ارضا می‌کرد و از طریق این سرگرمی‌ها، ورودش به دوره جدیدی از زندگی را جشن می‌گرفت. دوره‌ای که با سربرآوردن نیاز جدیدی در کودکان به‌نام «نیاز به پذیرش محدودیت‌های واقع‌بینانه» مصادف است. این نیاز، نحوه ارضای آن و پیامدهای بی‌توجهی به آن را طرحواره‌درمانگران به دنیای روان‌شناسی نشان داده‌اند. به‌اعتقاد آنها، عدم ارضای این نیاز با ایجاد انواع طرحواره استحقاق در کودکان، نوجوانان و بزرگسالان همراه است. ما در این مقاله، شما والدین را با چیستی، چرایی و اینکه طرحواره استحقاق در نوجوانان چگونه درمان میشود؟، آشنا می‌کنیم.
طرحواره چیست و چگونه کار می‌کند؟
اصطلاح طرحواره و طرحواره‌درمانی را «جفری یانگ» وارد ادبیات روان‌شناسی کرد. به‌اعتقاد این روان‌درمانگر دقیق و به‌شدت باهوش، ما با 5 نیاز اساسی به دنیا می‌آییم:
- امنیت
- خودمختاری
- بازی و سرگرمی
- خودابرازگری یا خودبیانگری
- پذیرش محدودیت‌های واقع‌بینانه
این نیازها اگر به‌درستی برآورده نشوند، تبدیل به خواسته‌ها، توقعات، انتظارات و یا اصطلاحا «طرحواره‌های ناسازگارانه اولیه» می‌شوند. مثل اکثر دیگر رویکردهای روان‌شناسی مانند روان‌کاوی، طرحواره‌درمانگران نیز برای شکل گیری شخصیت کودک اهمیت زیادی قائل‌اند. به‌اعتقاد این گروه از روان‌شناسان، هرچه یک نیاز در سن پایین‌تری نادیده گرفته شود، طرحواره ناسازگارانه شدیدتری به وجود خواهد آورد.
طرحواره استحقاق چیست؟
اگر پنجمین نیاز روان‌شناختی یعنی نیاز به پذیرش محدودیت‌های واقع‌بینانه در دوران کودکی و نوجوانی ارضا نشود، «طرحواره ناسازگارانه استحقاق» شکل می‌گیرد. افراد دارای طرحواره استحقاق یا بزرگمنشی در خصوص احترام به حقوق دیگران و همکاری‌کردن مشکل دارند و به صورت زیر رفتار می‌کنند:
- از همدلی بی‌بهره‌اند.
- بیشازحد پرتوقع و سلطه‌گرند؛ این ویژگی در سنین ابتدایی خود را در قالب بهانه‌گیری کودک نشان می‌دهد.
- از به‌رخ‌کشیدن برتری خود بر دیگران لذت می‌برند.
- خودشان را تافتهجدابافته و صاحب امتیازات ویژه‌ای میدانند.
- · احترام خاصی برای دیگران قائل نیستند و خیلی راحت اطرافیان خود را می‌رنجانند؛ یعنی شبیه کودک حاضرجواب رفتار می‌کنند.
- بدون توجه به تاثیر اعمال‌شان بر دیگران، هر کاری که دل‌شان بخواهد را انجام می‌دهند.
انواع طرحواره استحقاق
افراد دارای طرحواره استحقاق در کلی‌ترین تقسیم‌بندی 2 دسته می‌شوند:
استحقاق ناب
این‌ها لوس بار آمده‌اند و در نوجوانی و بزرگسالی نیز رفتارهای زیاده‌خواهی خود را ادامه می‌دهند.
شخصیت خودشیفته
این گروه در پی جبران طرحواره نقص و محرومیت هیجانی هستند و خودشیفتگی آنها پوششی برای پنهان‌کردن احساس بی‌کفایتی و فقدان عزت‌نفس و اعتماد‌به‌نفس‌شان است.
شکل‌گیری طرحواره استحقاق در نوجوانان
بااین‌وجود، برخی والدین هیچ محدودیتی برای فرزندان در نظر نمی‌گیرند و شکل‌گیری نیاز به محدودیت را در کودکان و نوجوانان خود مختل می‌کنند. آنها از روی ناآگاهی، دلسوزی و گاهی هم سهل‌انگاری (سبک فرزند پروری سهل انگارانه)، از آموزش مسائل بسیار مهمی مانند نظم‌وانضباط و تشویق مسئولیت‌پذیری در کودکان و نوجوانان غفلت می‌کنند.
حالا اگر کودک یا نوجوانی محدودیت‌ها را تجربه و به‌اصطلاح طرحواره‌درمانگران «درونی» نکرده باشد، با کوچک‌ترین ناراحتی و مشکلی آزرده‌خاطر میشود و به‌مرور، انتظارات نامعقولی از دیگران پیدا می‌کند. در واقع ریشه‌های تحولی این طرحواره به تربیت خانوادگی فرزندان مربوط است:
- آنها در خانواده‌های خیلی سهل‌انگار و بیشازحد مهربان زندگی می‌کنند.
- مانند یک شاهزاده یا پرنسس با آنها رفتار میشود.
- آموزش قانون به کودکان در این خانواده‌ها اهمیت چندانی ندارد و تمام نیازهای‌شان فورا برآورده میشود.
- احترام به حقوق دیگران در خانواده آنها جدی گرفته نمی‌شود.
علائم طرحواره استحقاق در نوجوانان
احتمالا سوال بعدی شما این است که نشانه های تله استحقاق در فرزند نوجوانم را چگونه تشخیص دهم؟وجود نشانههای زیر در فرزندتان، حکایت از بروز طرحواره بزرگمنشی در او می‌کند:
- احساس خاص و منحصربه‌فردبودن می‌کند و به‌همین‌دلیل، لیاقت و شایستگی بیشتری از دیگران دارد.
- عاشق توجه، تایید و تمجید است؛ این مورد از ویژگی‌های اصلی اختلال شخصیت نمایشی در نوجوانان نیز است.
- علاقه زیادی به سرک‌کشیدن و دخالت در زندگی دیگران دارد.
- برنده‌شدن برایش اهمیت زیادی دارد و شاید علائمی مانند ترس از شکست در کودکان و نوجوانان را داشته باشد.
- همیشه خودش را با دیگران در رقابت می‌بیند.
- از هنجارها و انتظارات فرهنگی، اجتماعی و خانوادگی تبعیت نمی‌کند.
- توجهی به تاثیر رفتارهایش بر دیگران ندارد و هرجوری دلش می‌خواهد رفتار می‌کند.
پیشنهاد مطالعه: راهنمای شایع‌ترین اختلالات رفتاری و روانی نوجوانان
نوجوانان طرحواره استحقاق چه ویژگی‌هایی دارند؟
نوجوانان دارای طرحواره استحقاق بسته به نوع شخصیت و موقعیت‌شان به شیوه‌های خاصی با محیط و دیگران تعامل می‌کنند:
- تسلیم
- اجتناب
- جبران افراطی
در ادامه ویژگی‌های هرکدام را به‌صورت خلاصه بررسی می‌کنیم:
راهبرد مقابله‌ای تسلیم
- این گروه تسلیم طرحواره خود شده‌اند و بینش کمی نسبت به رفتارهای‌شان دارند.
- نیازهای دیگران را درک نمیکنند و یا آگاهانه آنها را نادیده می‌گیرند.
- معمولا ادعا می‌کنند که برای خودشان قوانین و اصول خاصی دارند اما در عمل به هیچ قانونی پایبند نیستند.
- همیشه در پی تحمیل اراده و خواسته‌های خودشان به دیگران هستند.
- خود را «دانای کل» میدانند.
آنها مثلا با خودشان می‌گویند: «درس‌خوندن واسه احمقاس و نمی‌خواد وقتمو با این چیزای احمقانه تلف کنم!» یا «من خاصم و این قوانین دست‌وپاگیر و به‌دردنخور خانواده، مدرسه و جامعه فقط برای ضعیفاس!»
راهبرد مقابله‌ای اجتناب
میل شدید این گروه به موفقیت و برتری بر دیگران، باعث اجتناب‌شان از فعالیت‌ها یا موقعیت‌هایی میشود که در آنها بهترین نیستند. این گروه با اجتناب از موقعیت‌هایی که باور ممتازبودن‌شان را به چالش می‌کشد، از طرحواره بزرگمنشی خیالی خود محافظت می‌کنند!
راهبرد مقابله‌ای جبران افراطی
این دسته به‌شدت بر نیازهای دیگران تمرکز می‌کنند تا از «گناه اعتقاد به برگزیده‌بودن» بکاهند یا خود را در چشم دیگران خوب جلوه دهند. به‌عنوان مثال، تکالیف دیگر همکلاسی‌ها را انجام می‌دهند یا در امتحانات به آنها تقلب می‌رسانند. احتمال اینکه این نوجوانان به مشکلاتی مانند کمال گرایی در درس خواندن مبتلا شوند نیز وجود دارد.
طرحواره استحقاق در نوجوانان چگونه درمان می شود؟
خلاصه مباحث قبلی را می‌توان اینگونه جمع‌بندی کرد:
- این نوجوانان خود را نخبه میدانند و درنتیجه، این حق را به خود می‌دهند که از امتیازات، حقوق و مزایای ویژه‌ای بهره‌مند باشند؛
- از سوی دیگر، برای دیگران ارزش خاصی قائل نیستند و اصل احترام متقابل که زیربنای روابط سالم انسانی است را پشت گوش می‌اندازند.
بنابراین شما به‌عنوان والدین، برای درمان فرزند نوجوان‌تان باید پذیرش اصل احترام به روابط متقابل را به او بیاموزید و توهم خاصبودن را در او بکشید. در ادامه راهکارهایی را در این زمینه به شما پیشنهاد می‌کنیم:
آموزش نگرش فلسفی برابری انسان ها
«تمام حیوانات برابرند، اما برخی برابرترند!»
برخلاف شعار بالا در رمان جذاب قلعه حیوانات، تمام انسانها از یک گوهرند: هیچ‌کس بر دیگری برتری ندارد و ذاتا از دیگری باارزش‌تر نیست! اینکه من باهوش‌تر از دیگری هستم در صورتی معنا دارد که باهوشی واقعا از آن من باشد؛ اما اینگونه نیست! باهوشی من معمولا به عوامل ژنتیکی یا محیطی مربوط است و تقریبا هردوی آنها نیز از کنترل من خارجند! واقعا چرا آدمی که حتی اختیار مرگ و زندگی خود را ندارد، گاهی ادعای برتری می‌کند؟!!!!
خلاصه که این نگرش انسان‌گرایانه را ابتدا خودتان رعایت کنید و سپس به فرزندتان بیاموزید. او باید با تمام وجودش درک کند که انسان سالم و بزرگ‌منش:
- در روابط خود با دیگران سلطه‌گرانه و قلدرمابانه رفتار نمی‌کند، بلکه حقوق و نیازهای دیگران را دقیقا مثل حقوق خود محترم می‌شمارد.
- از راهنمای کنترل خشم در نوجوانان برای کنترل تکانه‌های پرخاشگرانه خود استفاده می‌کند تا به دیگران صدمه‌ای نزند و اغلب اوقات، از هنجارهای فرهنگی و اجتماعی پیروی می‌کند.
تاکید بر پیامدها و معایب طرحواره استحقاق
معایب خودبزرگبینی فرزندتان را مدام به او گوشزد کنید؛ مثلا به او بگویید:
- «اگر اینجوری رفتار کنی، دوستات و خواهر‌و‌برادرات ازت فاصله می‌گیرن و احساس تنهایی و افسردگی می‌کنی!»
این مشکل همچنین رفته‌رفته بزرگ‌تر و جدی‌تر میشود و احتمال بروز مشکلات رفتاری و روانی شایع در نوجوانان را افزایش می‌دهد. بنابراین، شما باید مدام به فرزندتان تذکر دهید که دیگران از زورگویی متنفرند و او باید این رفتارها را متوقف کند.
آموزش روش صحیح کنترل هیجانات و برقراری ارتباط
این نوجوانان معمولا با کوچک‌ترین محدودیت یا مشکلی احساس ناراحتی و خشم می‌کنند و به پرخاشگری متوسل می‌شوند. این رفتارها ممکن است به بروز چالش‌هایی مانند قلدری در مدرسه دامن زند. بنابراین، شما باید روش‌های صحیح ابراز هیجان و برقراری ارتباط، مانند جرات‌ورزی و کنترل خشم را به فرزندتان بیاموزید.
تقویت احساس همدلی در نوجوان
فقدان احساس همدلی یکی از مهمترین ویژگی‌های نوجوانان دارای طرحواره بزرگمنشی است. آنها معمولا نازپروده و لوس هستند و درنتیجه درک درستی از توهین به احساسات دیگری ندارند. بنابراین، شما باید به فرزندتان کمک کنید تا بتواند خودش را جای فرد آسیب‌دیده قرار دهد و احساساتش را درک کند؛ مثلا به او بگویید:
- «اگه می‌دونستی حرفات چقدر باعث ناراحتی دوستت شده، مطمئنم حتما از کارت پشیمون می‌شدی!»
- · «اونم برای خودش شخصیت داره و حرفای تو حتما خیلی بهش آسیب زده!»
- · «فقط کافیه یه لحظه خودت را جای خواهرت بزاری تا بفهمی الان چه حسی داره!»
اصلاح تفکر خود بزرگ بینی نوجوان
این نوجوانان زندگی خود را صرف برجسته‌سازی توانمندی‌ها و پنهان‌سازی نقاط ضعف‌شان می‌کنند. آنها نسبت به نقاط ضعف‌وقوت خود، دیدگاه غیرواقع‌بینانه‌ای دارند و محدودیت‌ها و ضعف‌های خود را نمی‌بینند. بنابراین، به فرزندتان کمک کنید تا خوبی‌ها و بدی‌های خود را یکجا ببیند و نگرش خودبزرگ‌بینانه‌اش را کنار بگذارد؛ مثلا موقعیت‌های گذشته زندگی فرزندتان را مرور کنید و رفتارهای اشتباهش را برجسته کنید. هنگام گفت‌وگو با او حتما به نکات مطرح‌شده در مقاله برخورد درست والدین با فرزندان در سن بلوغ نیز توجه کنید.
محدودیت گزینی برای نوجوان
اگرچه طرحواره استحقاق فرزندتان به رفتارهای سهل‌گیرانه شما در کودکی او برمی‌گردد، اما هنوز هم فرصت بازوالدینی و اصلاح رفتارهای او وجود دارد. بنابراین، رفتارهای حاکی از طرحواره بزرگمنشی فرزندتان را به‌دقت زیر نظر بگیرید و به‌محض بروز چنین رفتارهایی، او را با اشتباهش رو به رو کنید. همچنین شما باید برای او محدودیت‌هایی تعیین کنید و برای تخطی از آنها پیامد در نظر بگیرید؛ مثلا اگر بیشازحد گوشی به دست است، از قوانین استفاده از موبایل برای کودکان و نوجوانان استفاده کنید.
تشویق رفتارهای انسان دوستانه و اعتراف به ضعف ها
هر وقت فرزندتان به نقایص خود اعتراف کرد، به دیگران احترام گذاشت و با دیگران همدلی کرد، تشویقش کنید. اگر هم تکانه‌های مخرب و خشم غیرمنطقی خود را کنترل کرد، از او قدردانی کنید. در مسیر پیاده‌سازی این راهکار، نگاهی هم به مقاله روش صحیح جایزه دادن به کودکان بیندازید.
حتما از روانشناس بالینی کودک و نوجوان کمک بگیرید
دراین‌باره حتما باید با یک روانشناس بالینی صحبت کنید، زیرا مشکلی نسبتا جدی محسوب میشود. ابتلا به هر کدام از طرحواره‌های مطرح‌شده توسط جفری یانگ، باعث بروز اختلالی جدی میشود و برای درمان اصولی آن به درمانگری حرفه‌ای نیاز است. در این زمینه نگاهی هم به مقاله کاربرد درمان شناختی رفتاری در اختلالات کودکان و نوجوانان بیندازید.
سخن پایانی
وقتی همیشه همهچیز را حاضر و آماده در اختیار فرزندتان بگذارید، او احساس خاص و استثنایی‌بودن می‌کند! آدم‌های نخبه و برگزیده هم که نیازی به اثبات خود به دیگران ندارند! بلکه برعکس، دیگران همیشه باید آماده فرمانبرداری و حاضر به خدمت آنها باشند! او به‌مرور لوس و زیاده‌خواه‌تر میشود تا اینکه به طرحواره استحقاق دچار میشود. این طرحواره نیز به‌صورت ناخودآگاه رفتار فرزندتان را هدایت می‌کند و بینش او درباره زشتی اعمالش را کاهش می‌دهد. بنابراین، شما باید به او کمک کنید تا احترام به خواسته‌های دیگران را بیاموزد و توهم منحصربه‌فردبودن خود را به چالش بکشد. حتما در این زمینه با یک روانشناس بالینی و ترجیحا طرحواره‌درمانگر هم مشورت کنید.
سوالات متداول
- چگونه طرحواره استحقاق فرزند نوجوانم را درمان کنم؟
آنها خودشان را از دیگران برتر میدانند و درنتیجه احترام دیگران را رعایت نمیکنند. وظیفه شما این است که با استفاده از راهکارهایی مانند آموزش نگرش برابری انسانها، تاکید بر معایب طرحواره بزرگمنشی، تقویت احساس همدلی و اصلاح تفکر خودبزرگبینی، افکار غیرمنطقی او را درمان کنید. - نشانههای طرحواره استحقاق در نوجوانان چیست؟
احساس خاصبودن، علاقه زیاد به تایید و تمجید دیگران، دخالت بیشازحد در زندگی دیگران، رقابتطلبی زیاد، عدم پیروی از هنجارها و انتظارات اجتماعی، فرهنگی و خانوادگی و بیتفاوتی نسبت به تاثیر رفتارهایش بر دیگران، از مهمترین نشانههای اختلال خودبزرگپنداری است. - چرا فرزند نوجوانم به طرحواره استحقاق دچار شده است؟
این طرحواره معمولا به دلیل تربیت سهلانگارانه در دوران کودکی ایجاد میشود. وقتی کودک یا نوجوانی همهچیز را حاضر و آماده داشته باشد، خود را تافتهجدابافته میداند و به توهم خودبزرگبینی و خودشیفتگی دچار میشود.
