وقتی دست‌تان به جایی بند نیست، یا باید همه‌چیز را به خدا بسپارید یا اینکه خودتان کاری کنید. گاهی هم برای‌تان فرقی ندارد چه کاری، چون قصدتان فقط خالی‌کردن حرص‌تان روی کسی یا چیزی است. شاید تا به حال دقت نکرده باشید، ولی خیلی از مشاجرات و دعواها از جایی شروع می‌شود که آدم‌ها احساس درماندگی میکنند. تجربه این حس‌‌وحال در کودکان شایع‌تر است. آن‌ها کم‌وبیش هر روز با موانعی در راه رسیدن به خواسته‌های‌شان رو به رو می‌شوند و دست‌شان هم برای حل‌شان به جایی بند نیست. در نتیجه، به رفتارهایی مانند قلدری در مدرسه یا کتک‌زدن والدین رو می‌آورند. بنابراین، اکثر والدین حداقل یکبار از خودشان این سوال را می‌پرسند: «با کودکی که دست بزن دارد چگونه برخورد کنیم؟»
کودکی که دست بزن دارد
«چیزی که با دعوا حل میشه، پس چرا صحبت و تعامل!»
جمله بالا هرچند زمینه‌ای کاملا شوخ‌طبعانه دارد، اما برای برخی کودکان، بهترین و عملی‌ترین راهکار برای رسیدن به خواسته‌های‌شان است. بحث دلایل دست بزن داشتن کودک به کنار، منطق و واقع‌نگری آن‌ها با کوچکترین ناملایمت یا ناملاطفتی از کار می‌افتد و جای خود را به پرخاشگری کودکان می‌دهد. در این مواقع، یا شروع به گریه و بهانه‌گیری میکنند و یا خون جلوی چشمان‌شان را می‌گیرد و آن‌ها را به‌سمت لگدزدن، ضربه‌زدن و هل‌دادن والدین و دیگر نزدیکان سوق می‌دهد.
آیا دست بزن داشتن کودک طبیعی است؟
بله طبیعی است. انواع پرخاشگری از کلامی گرفته تا وسیله‌ای و جسمانی، در سنین نوپایی، پیش‌دبستانی و اوایل سنین مدرسه طبیعی است. کنترل تکانه تقریبا از آخرین مهارت‌هایی است که بچه‌ها بر آن مسلط می‌شوند؛ یعنی هر چه سن‌شان پایین‌تر باشد، احتمال بروز تکانشگری کودکان بالاتر است:
کودکان 2-3 ساله از مهارت‌های ارتباطی لازم برای بیان نیازها و خواسته‌های‌شان به والدین و دیگر همسالان برخوردار نیستند. بنابراین، از رفتارهای منفی برای بیان مقصودشان استفاده میکنند. کودکان 3 تا 6 ساله نیز، اگرچه تاحدودی به ابزارهای کلامی تسلط پیدا کرده‌اند، اما هنوز به‌صورت کامل از آموزش مهارت های زندگی به کودکان بهره‌مند نشده‌اند.
چرا کودک والدین خود را کتک می زند؟
اگرچه دست بزن داشتن کودک طبیعی است، اما پسندیده نیست. در اولین گام، شما والدین باید با دلیل کودکی که والدینش را میزند آشنا باشید و راهی برای برطرف کردن آن بیابید. این سوالات در ریشه‌یابی عمیق و دقیق مسئله کمکتان می‌کند:
- کودک چه کسی یا کسانی را کتک میزند؟ آیا فقط با یک دوست خاص اینگونه رفتار می‌کند یا با همه؟ آیا او فقط مادرش را میزند؟ (اگر این رفتار فقط با یک‌نفر انجام می‌شود، پس احتمالا چیزی در آن رابطه معیوب است)
- چه‌چیزی منجر به رفتارهای پرخاشگرانه می‌شود: ناامیدی، خشم یا هیجان؟ علاوه بر این، آیا موضوع حساسیت‌برانگیزی مانند دست‌زدن به اسباب‌بازی‌ها باعث اقدام او به کتک‌زدن دیگران می‌شود؟ یا مثلا آیا وقتی زیادی تنها است، اینگونه رفتار می‌کند؟
علت اصلی بچه ای که مادرش را کتک می زند: مرز باریک عشق و نفرت
مرز بین عشق و نفرت بسیار باریک است. ما انسان‌ها وقتی کسی را از صمیم قلب و از اعماق وجود دوست داشته باشیم، ناجوانمردی‌هایش را خیلی زود به دل می‌گیریم. فرزندان هم که عاشق والدین هستند، با کوچکترین احساس کم‌کاری از جانب آن‌ها، رنجیده‌خاطر می‌شوند و به رفتارهایی مانند حاضرجوابی کودکان رو می‌آورند. آن‌ها بهمرور توانایی درک هیجانات پیچیده‌ای مانند عشق و نفرت همزمان را به دست می‌آورند و بر این مشکل فائق می‌شوند.
احساس درماندگی
احساس درماندگی، یا به ناامیدی و افسردگی کودک منجر می‌شود و یا برعکس، به بزن‌بزن و کتککاری می‌انجامد. آن‌ها نه از توان کنترل هیجان برخوردارند و نه به مهارت‌های کلامی کافی برای بیان احساسات‌شان مجهزند. بنابراین، شما باید به اصول مذاکره با کودک مسلط باشید و راهی برای جلوگیری از احساس ناامیدی و درماندگی او بیابید.
خودخواهی و حس مالکیت
زد و خورد با همسالان بر سر اسباب‌بازی‌ها یا دیگر دارایی‌ها در سنین 3 تا 4 سالگی کاملا طبیعی است. بچه‌ها در این سن‌وسال بسیار خودخواهند و خسیس بودن کودک از ویژگی‌های بارزشان است.
حسادت و نیاز به توجه
دقیقا بعد از فروکش‌کردن حس خودخواهی و در حدود 4-5 سالگی، توجه طلبی کودک اوج می‌گیرد. البته نیاز به جلب توجه دیگران و احساس حسادت ناشی از آن در تمام سنین کودکی رایج است؛ مثلا اگر شما بیش از چند دقیقه با کسی دیگر گفت‌وگو کنید و به حضور فرزندتان بی‌توجه باشید، او برای بازپس‌گیری توجه‌تان به هر راهکاری متوسل می‌شود. موضوعاتی مانند تولد خواهر یا برادر جدید یا توجه بیشتر به فرزند کوچک‌تر هم که خط قرمزشان است:
اگر تنها کمی بیشتر از او به خواهر یا برادر کوچک‌ترش توجه کنید، او دچار حسادت می‌شود و احتمالا به شما یا فرزند کوچک‌تر آسیب جسمانی می‌رساند. بنابراین، حتما باید به مقدماتی مانند آماده کردن فرزند اول برای تولد فرزند دوم توجه ویژه داشته باشید.
احساس خطر و ترس
«بهترین دفاع حمله است.»
کودک از جمله بالا به‌خوبی استفاده می‌کند: اگر حریم خصوصی او نقض شود یا به‌هرنحوی، مسئله‌ای او را بترساند و/یا تهدید کند، کتک‌زدن دیگران رفتاری محتمل است. بنابراین، یکی‌دیگر از دلایل بسیار مهم دست بزن داشتن بچه‌ها، دفاع از خود است.
ویژگی های شخصیتی مانند برونگرایی
خلق‌وخوی انفجاری و تکانشی در کودکان برونگرا و بیش‌فعال بیشتر دیده می‌شود. اعمال آن‌ها بر افکارشان مقدم است و به‌همین‌دلیل، به‌احتمال بیشتری از پرخاشگری فیزیکی برای دستیابی به خواسته‌های‌شان استفاده میکنند.
فعالیت جسمانی ناکافی
خودتان از سطح انرژی کودکان آگاهید. آن‌ها از صبح تا شب هم که بازی کنند و چرخ بزنند، باز هم خسته نمی‌شوند! اگر فضای کافی برای فعالیت بدنی مناسب برای کودکان وجود نداشته باشد یا از بازی برای تخلیه انرژی کودکان استفاده نشود، نیروی بازیگوشی آن‌ها به سمت کتک‌زدن والدین و اطرافیان کشیده می‌شود.
آزمودن حد و مرزها و امتیاز گرفتن
یکی از راهکارهای زیرکانه بچه‌ها برای رسیدن به خواسته‌های‌شان، استفاده از بهانه گیری کودک و در موارد حاد، پرخاشگری کلامی و فیزیکی است. اگر فقط‌وفقط یکبار این رفتارشان به نتیجه برسد و از شما امتیاز بگیرند، قطعا بارها و بارها دوباره از آن برای تحت‌فشار قراردادن شما استفاده میکنند.
ابراز استقلال و فردیت
فرآیند مستقل شدن کودک پیش‌دبستانی از نان شب برایش واجب‌تر است. او به هر دری میزند تا دایره انتخاب‌های خود را افزایش دهد و اگر هم در این مسیر با مانعی رو به رو شود، به سرعت واکنش نشان می‌دهد! در نتیجه، احتمالا دلسوزی و محدودیت‌گذاری‌های والدین را غیرمنصفانه در نظر می‌گیرد و با کتک‌زدن مادر و پدر به آن پاسخ می‌دهد.
با بچه‌ای که کتک میزند چگونه رفتار کنیم؟
ابتدا کارهایی که نباید انجام دهید را به‌صورت مختصر بیان می‌کنیم:
- هرگز جواب کتککاری را با کتککاری یا تنبیه کودک ندهید. کاملا بی‌معناست که شما با زدن فرزندتان، به او کتک‌نزدن خودتان یا دیگری را بیاموزید!!!
- از روش قهر با کودک (قهر تربیتی) استفاده نکنید؛ زیرا دلیل اصلی رفتارهای پرخاشگرانه کودک به احساس ناامنی و عدم کنترلش بر محیط اطراف برمیگردد و شما با این روش، احساس ناامنی او را افزایش می‌دهید.
- هرگز از کنار این موضوع ساده رد نشوید، بلکه برعکس، باید نارضایتی خود را کاملا قاطعانه و البته در کمال خودنسردی ابراز کنید؛ مثلا بگویید: «این رفتارت کاملا اشتباهه! من اجازه نمیدم به برادرت صدمه بزنی!»
اما در برخورد با کودکی که کتک می زند، چه کنیم؟
ابتدا حال فرد آسیب‌دیده را بپرسید
اگر فرزندتان در حین زدن کسی به شما نگاه می‌کند، پس به‌دنبال تحریک احساسات و جلب توجه شما است. اگرچه توجه‌طلبی کودک باید ارضا شود، اما در این مواقع، ابتدا حال فرد کتک‌خورده را بپرسید.
قبل از اتمام ماجرا بغلش کنید
کمی ابراز محبت به کودک-خصوصا بچه‌های کوچک‌تر- قبل از اینکه قضیه سرد و به دست فراموشی سپرده شود، مفید است. اگرچه رفتار کودک کاملا اشتباه است و نباید تقویت شود، اما چون دست بزن داشتن کودک به دلیل احساس ناامنی او است، بوس‌وبغلی مختصر به حل این مشکل کمک می‌کند. این کار به او نشان می‌دهد که در هر حال شما دوستش دارید. همچنین باعث الگوبرداری کودک از رفتار شما می‌شود و آموزش کنترل هیجان به کودک را تسهیل می‌کند.
برای تضمین اجرای قوانین پیامد تعیین کنید
تنبیه بد، اما آموزش قانون به کودکان و تعیین پیامد برای تخطی از قوانین ضروری است. در اجرای این راهکار باید به 2 نکته بسیار مهم توجه کنید:
- پیامدها باید قبل از اجرا به کودک توضیح داده شوند؛ زیرا چه به‌لحاظ روان‌شناختی و چه حقوقی، بی‌خبری بر بی‌گناهی دلالت دارد.
- در تعیین پیامدها باید به تناسب آن‌ها با خطای کودک دقت کنید؛ مثلا اگر فرزندتان به‌خاطر اسباب‌بازی‌هایش به برادر یا خواهرش آسیب زد، می‌توانید تا چند روز او را از اسباب‌بازی موردنظر محروم کنید.
احساسات کودک را تصدیق اما رفتارش را تکذیب کنید
بعد از آرام‌شدن اوضاع، ابتدا با عواطف فرزندتان همدلی کنید و سپس به آموزش ابراز احساسات به کودک بپردازید:
- «می‌دونم به‌خاطر اینکه اون اسباب‌بازی رو برات نگرفتم خیلی ناراحت شدی، اما تو حق نداری به من یا هر کس دیگه‌ای آسیب بزنی. بهتره خواسته‌هات رو بهم بگی تا راجبشون صحبت کنیم.»
به همدلی تشویقش کنید
افزایش همدلی یکی دیگر از راهکارهای موثر کاهش رفتارهای دیگر‌آزاری کودک است؛ پس حتما باید نحوه نگاه همدلانه را به او بیاموزید:
- «مطمئنم دوستت الان خیلی غمگینه! به‌نظرم باید ازش معذرت‌خواهی کنی تا حداقل ناراحتیش کمتر بشه.»
- «سرم خیلی درد گرفت! اگه من همچین کاری باهات می‌کردم، حتما میومدم حالتو میپرسیدم و ازت معذرت می‌خواستم.»
البته دوز سرزنش را در حد معمول نگه دارید تا منجر به احساس گناه در کودک نشوید.
از تکنیک تایماوت (وقفه کوتاه) استفاده کنید
تکنیک وقفه کوتاه در برخی مواقع کارایی زیادی دارد و یکی از این موارد، هنگام مواجهه با دست بزن داشتن کودک است. تایماوت به او کمک می‌کند تا کمی به خودش و رفتار پرخاشگرانه‌اش فکر کند و به اشتباهش پی ببرد. استفاده از این تکنیک طبق روال زیر انجام می‌شود:
- ابتدا به کودک هشدار دهید؛ مثلا بگویید: «اگه به کتک‌زدن من ادامه بدی مجبورم جور دیگه رفتار کنم!»
- به رفتار نادرست او اشاره کنید؛ مثلا بگویید: «گفتم به صورتم ضربه نزن؛ لطفا دیگه تمومش کن!»
- در نهایت و در صورت ادامه‌یافتن رفتار کودک، او را به گوشه اتاق بفرستید و بگویید: «همینجا می‌مونی تا من بهت بگم.»
این تکنیک، چیزی شبیه فرستادن دانش‌آموز خاطی جلوی در کلاس است و در عمل، کارایی زیادی برای اصلاح رفتار کودک دارد؛ پس آن را دست‌کم نگیرید.
رفتارهای مخالف کتک زدن را تشویق کنید
وقتی فرزندتان از روش‌های مثبتی مانند مذاکره کلامی برای ابراز هیجانات و درخواست‌هایش استفاده می‌کند، رفتار او را تقویت کنید. برای آگاهی از روش صحیح جایزه دادن به کودکان و تشویق آن‌ها، از مقاله روش صحیح جایزه دادن به کودکان کمک بگیرید.
آیا مراجعه به روانشناس نیاز است؟
برخی از علائم در تصمیم‌گیری درباره نیاز به مراجعه به روانشناس کمکتان می‌کند:
احساس تهدید شدن
اینکه فرزندتان برای رسیدن به خواسته‌هایش شما را تحت‌فشار بگذارد طبیعی است؛ اما اگر بعد از شنیدن جواب قاطع نه، به‌نحوی شما را تحت‌فشار می‌گذارد و می‌ترساند، شاید وقتش رسیده که با متخصص مشورت کنید. رفتارهای تهدیدکننده اشکال مختلفی دارند:
- گفتن کلمه‌ای بسیار زننده یا تهدید به ترک خانه؛
- افزایش تن صدا و انفجاری حرف‌زدن؛
- یا خیره‌خیره نگاه‌کردن.
رفتارهای تهدیدکننده در برخی از مشکلات رفتاری مانند اختلال سلوک در کودکان و نوجوانان بیشتر مشاهده می‌شوند و از نشانه های نیاز فرزند به روان شناس کودک به حساب می‌آیند.
نافرمانی افراطی
نافرمانی و داشتن ویژگی‌های یک کودک لجباز طبیعی است؛ اما اگر راه‌ورسم همیشگی فرزندتان سرپیچی از دستورات و قوانین است، احتمال ابتلا به مشکلاتی مانند اختلالات رفتاری تخریبی در کودکان وجود دارد.
خشونت رو به افزایش
خشونت‌های گهگاهی و وابسته به موقعیت برای همه کودکان و در تمام سنین طبیعی است؛ اما افزایش روزافزون این پرخاشگری‌ها نشانه خوبی نیست.
سخن پایانی
دست بزن داشتن کودکان در سنین نوپایی کاملا طبیعی است، اما با افزایش سن کودک بهمرور شاهد کاهش این رفتارها هستیم. اگر خلاف این موضوع اتفاق بیافتد، باید به‌دنبال شناسایی علل آن بگردید. مسائلی مانند احساس درماندگی، حسادت، خودخواهی، ضعف در مهارت‌های برقراری ارتباط، مشکل کنترل تکانه و فقدان فعالیت جسمانی از مهمترین علل این مشکل هستند. خوشبختانه اکثر این علل قابل اصلاح هستند؛ بنابراین، بعد از شناسایی آن‌ها، باید راهی برای اصلاح‌شان و جلوگیری از کتک‌زدن والدین و دیگران توسط فرزند پیدا کنید. از راهکارهای کمکی مانند تشویق همدلی و تعیین پیامد برای تضمین اجرای قوانین نیز کمک بگیرید.
سوالات متداول
- با بچه هایی که دست بزن دارند چه کنیم؟
از تنبیه، قهر تربیتی و سرسریگرفتن این رفتارها اجتناب کنید. راهکارهایی مانند تعیین پیامد برای تضمین اجرای قوانین، تصدیق احساسات کودک، تشویق رفتارهای متضاد با کتککاری و بهکارگیری تکنیک تایماوت در کنترل این مشکل کمکتان میکنند. - چرا بچه مادرش را کتک میزند؟
مهمترین دلیل آن به مرز باریک بین عشق و نفرت برمیگردد. ما وقتی کسی را خیلی دوست داریم، زودتر از او ناراحت میشویم. کودکان هم که عاشق مادرشان هستند، با کوچکترین احساس خیانتی از جانب او، شروع به کتکزدنش میکنند. - آیا طبیعی است که کودک والدینش را کتک بزند؟
در سنین نوپایی و حدود 2-3 سالگی طبیعی است، اما بهمرور باید از شدت آن کاهش یابد. اگر با افزایش سن فرزندتان دایره این رفتارها و تنوعشان بهجای کاهش، در حال افزایش است، بهتر است با یک متخصص سلامت روان مشورت کنید.
