نظم ازآن‌دست موضوع‌هایی است که تعریف‌کردنش هم زمان زیادی می‌برد، چه برسد به آموزش‌‌دادنش به کودکان! منظور اینکه آموزش نظم و افزایش خودکنترلی در کودکان نیاز به همراهی و همدلی فراوانی از جانب اطرافیان دارد. باید درک عمیقی از دنیای‌شان داشته باشیم و آهسته‌وپیوسته در مسیر خودناظمی کمک‌شان کنیم. اولین گام در رسیدن به این درک و همدلی، آگاهی از مصادیق نظم‌پذیری برای کودکان در سنین مختلف است. پس بیایید آموزش نظم به کودکان را از این سوال‌ها شروع کنیم: منظور از آموزش نظم به کودکان چیست و آن‌ها به چه میزان برای یادگیری نظم‌پذیری آماده‌اند؟
تعریف نظم برای کودکان
نظم به‌معنای پذیرش محدودیت‌ها است. جهان اطراف‌مان براساس اصول و قواعدی کار میکند و ما هم برای سازگاری با آن نیازمند رعایت یک‌سری دستورالعملها هستیم. کودکان در ابتدای تولدشان با این قوانین و ساختارها کاملا بیگانه‌اند. به‌عنوان مثال، رشد شناختی کودک 2ساله هنوز به حدی نرسیده است که بتواند دستورالعملها را بفهمد و به حافظه بسپارد. آن‌ها کم‌کم و با مشاهده‌ی محیط اطراف، متوجه سازوکار جهان می‌شوند و سعی می‌کنند رفتارشان را متناسب با محیط تنظیم کنند.
بنابراین در فرآیند آموزش نظم به کودکان باید با نرمی و متانت پیش رفت و از رفتارهایی مثل قهر والدین با کودکان اجتناب کرد. حواس‌تان باشد که هدف ما از آموزش نظم به کودکان این است که:
- با بازخوردهای کلامی و رفتاری، تفاوت رفتار درست از نادرست را برای کودک توضیح دهیم.
اهمیت آموزش نظم به کودکان
اما چرا پذیرش محدودیت‌ها و آموزش نظم و انضباط به فرزندان اهمیت زیادی دارد؟
افزایش اعتماد به نفس و عزتنفس
نظم به کودکان کمک میکند تا برای رسیدن به خواسته‌ها و انجام وظایف مختلف‌شان برنامه بریزند و به آن پایبند بمانند. پس نظموانضباط شانس موفقیت را افزایش میدهد و اعتماد به نفس کودکان را بالا می‌برد.
کمک به شکلگیری شخصیت کودک
برای شکلگیری شخصیت کودکان، هم آزادی نیاز است و هم محدودیت. در آموزش نظم به کودکان، ما فقط فرق بین درست و غلط را برای‌شان توضیح می‌دهیم؛ اما در نهایت خودشان انتخاب می‌کنند که از مسیر درست بروند و موفق شوند، یا به بیراهه بروند و با پیامدهای منفی مواجه شوند. این انتخاب‌گری‌ها کمک‌شان میکند تا شناخت بهتری از خودشان پیدا کنند و شخصیت قوی‌تر و منسجم‌تری بسازند.
رشد استقلال
با رعایت نظم و عمل طبق دستورالعملها، کودکان کم‌کم یاد می‌گیرند که برای حل‌وفصل چالش‌ها باید روی پای خودشان بایستند. آن‌ها به‌مرور متوجه می‌شوند که اگرچه کمک و مشورت‌گرفتن از دیگران مفید است، اما گرهِ کار درنهایت به‌دست خودشان باز میشود. این طرز نگاه به زندگی، به افزایش استقلال کودکان کمک میکند.
افزایش مسئولیتپذیری
از هرچه بگذریم، سخن مسئولیتپذیری خوش‌تر است. نظم‌وانضباط‌داشتن با افزایش مسئولیتپذیری کودک همراه است، چون او متوجه میشود که هر رفتاری پیامدی دارد. مسئولیتپذیری نیز به‌نوبه‌ی خود با فوایدی مانند مشارکت کودکان در انجام کارهای خانه همراه است.
نقش والدین در آموزش نظم به کودکان
تقریبا تمام زحمت آموزش نظموانضباط به کودکان بر عهده‌ی والدین است. همهی رفتارهای والدین و خصوصا سبک فرزندپروری آن‌ها بر افزایش قانون‌پذیری کودکان تاثیرگذار است. به‌عنوان مثال:
- رفتارهای والدین هلیکوپتری منجربه لوس بارآمدن کودک میشود و پیروی از قوانین را برایش سخت میکند.
از آن‌سو، سبک فرزندپروری مقتدرانه با ایجاد تعادل بین آزادی و محدودیت، بهترین روش فرزندپروری برای تقویت قانون‌مندی فرزندان است.
آموزش نظم به کودکان در سنین مختلف
سطح درک کودکان از نظم و قانون با افزایش سن بیشتر میشود. در ابتدا آن‌ها به‌سختی حرف‌های شما را متوجه می‌شوند و با آن‌ها ارتباط برقرار می‌کنند. پس نباید زیادی به آن‌ها سخت گرفت. رفته‌رفته و با افزایش سطح آگاهی و شناخت کودکان، شما هم می‌توانید سطوح پیشرفته‌تری از خودناظمی را برای‌شان توضیح دهید و انتظارات بیشتری از آن‌ها داشته باشید. بیایید با روند آموزش نظم به کودکان در سنین مختلف بیشتر آشنا شویم:
آموزش نظم به نوزادان
نظم برای نوزادان بی‌معناست، زیرا آن‌ها هیچ درکی از قوانین و دستورالعملها ندارند. آن‌ها کاملا در نقش یادگیرنده هستند و تلاش می‌کنند تا محیط اطراف‌شان را بیشتر بشناسند. نوزادان ازطریق مشاهده‌ی دیگران یاد می‌گیرند، پس اگر قصد آموزش نظم از این سن‌وسال را دارید، تنها راه آن آموزش از طریق مشاهده و الگوبرداری است. مثلا اگر می‌خواهید فرزندتان با چیدن اسباب‌بازی‌ها در قفسه آشنا شود:
- می‌توانید جلوی او اسباب‌بازی‌ها را در قفسه بچینید و با صدای بلند، کارهایی که می‌کنید را شرح دهید تا نوزاد ببیند و جذب شود.
آموزش نظم به نوپایان
هنوز هم زمان مناسب برای شروع فعالانه‌ی آموزش قانون به کودکان نرسیده است. آن‌ها در حدود ۲سالگی تازه در آغاز راه یادگیری مهارت‌هایی هستند که برای پیروی از دستورالعملها نیاز دارند. به‌عنوان مثال، مهارت‌های کلامی آن‌ها تازه در اول راه است و هنوز نمی‌توانند سلسله‌مراتب قوانین را درک کنند. در این مرحله:
- میتوان با آموزش احساسات به کودکان شروع کرد و کنترل هیجان در کودکان را افزایش داد.
تسلط بر این 2مهارت از مهم‌ترین پیش‌نیازهای آموزش نظموانضباط به کودکان است.
آموزش نظم به کودکان پیش دبستانی
از 3 الی 4سالگی به بعد کودکان کم‌کم شروع به درک دستورالعملها و چرایی پیروی از آن‌ها می‌کنند. از این سن میتوان آموزش قانون به کودکان را شروع کرد. البته هنوز برای درک، به‌خاطرسپردن و شیوه‌ی درست انجام اعمال ضعف دارند. پس باید:
- از وظایف ساده‌ای مانند جمع‌کردن اسباب‌بازی‌ها بعد از بازی شروع کرد
- و با ارائهی دستورالعمل‌های ساده و آموزش کلامی و عملی، شیوه‌ی درست آن عمل را یادشان داد.
آموزش نظم به کودکان دبستانی؛ بهترین سن آموزش نظم
از اوایل سنین دبستان، کودکان کم‌کم مفاهیم درست و غلط و کاربردشان را درک می‌کنند. کودکان دبستانی:
- از نحوه‌ی رفتار در موقعیت‌های مختلف مانند خانه، مدرسه، فروشگاه و دیگر مکان‌ها آگاه‌اند.
- دستورالعملها را خوب متوجه می‌شوند، به خاطر می‌سپارند و اجرا می‌کنند.
- معمولا آرام و حرف‌گوش‌کن هستند.
بااین‌اوصاف، سال‌های دبستان بهترین سال‌ها برای آموزش نظم به کودکان هستند.
پیشنهاد مطالعه: آموزش نظم و انضباط به نوجوانان با 5 ترفند
راهکارهایی برای آموزش نظم به کودکان
تا اینجا متوجه شدیم که منظور از نظم برای کودکان چیست، چه اهمیتی دارد و برای آموزش آن به فرزندان در سنین مختلف چگونه باید عمل کرد. حالا می‌خواهیم به‌سراغ اصول و راهکارهای آموزش نظم به کودکان برویم:
شفاف و واضح توضیح دهید
با کلمات عینی و رفتارهای آشکار، به فرزندتان نشان دهید که منظورتان چیست و چه توقعی از او دارید. مثلا برای جمع‌کردن اسباب‌بازی‌ها از جملات مبهمی مانند «عزیزم اسباب‌بازی‌هات رو جمع کن!»، استفاده نکنید، بلکه بگویید:
- «اسباب‌بازی‌ها رو باید بذاریم توی سبد. آهان! ماشین رو گذاشتم؛ تفنگ رو گذاشتم؛ عروسک رو هم گذاشتم؛ تموم!»
هرچه شفاف‌تر بگویید، کودک بهتر درک خواهد کرد و راحت‌تر انجام خواهد داد.
درباره‌ی بایدها صحبت کنید نه نبایدها
اکثر رفتارهای اشتباه کودکان از سر نادانی است. مثلا:
- آن‌ها با خواهر و برادرشان دعوا می‌کنند، چون از شیوه‌ی درست بیان خواسته‌های‌شان سر در نمی‌آورند؛
- یا روی مبل «بپربپر» می‌کنند، چون روش بهتری برای تخلیه‌ی انرژی خود سراغ ندارند.
ما نمی‌توانیم از فرزندمان توقع داشته باشیم که یک گوشه بنشیند و هیچ‌کاری نکند. پس بهتر است به‌جای تاکید بر نبایدها، بر جایگزین‌های درست رفتارهای اشتباه تاکید کنیم. به‌عنوان مثال، وقتی کودک برای تفریح از روی صندلی می‌پرد، به او بگوییم:
- «از پله‌های راهرو واسه پریدن استفاده کن عزیزم. صندلی برای نشستن ساخته شده».
محدودیت و قانون بگذارید
نظم به‌معنای پایبندی به محدودیت‌ها و قوانین است. پس آموزش نظم به کودکان ارتباط نزدیکی با آموزش قانون به آن‌ها دارد. حتما مقاله‌ی آموزش قانون به کودکان را مطالعه و براساس آن، قوانینی سازگارانه برای رفتار فرزندتان تعیین کنید.
پیامد تعیین کنید
نمی‌شود قانون گذاشت و جریمه نگذاشت. بعد از قانونگذاری، نوبت به تعیین پیامد برای تخطی از قوانین می‌رسد. دقت داشته باشید که این پیامدها باید با نوع خطا و میزان آن تناسب داشته باشند. مثلا:
- درصورت تخطی کودک از جمع‌کردن اسباب‌بازی‌ها بعد از بازی، میتوان برای چندروز او را از بازی با آن‌ها محروم کرد.
با تایماوت یا وقفه‌های کوتاه اخطار بدهید
تایماوت یکی از روش‌های تربیتی کاملا موثر است و در موقعیت‌های مختلف کاربرد دارد. تکنیک تایماوت در عمل شبیه این جمله‌ی معروف و شوخ‌طبعانه است که می‌گوید «برو بشین یه گوشه به کارای بدت فکر کن!». تکنیک تایماوت به‌صورت زیر اجرا میشود:
- نام‌بردن رفتار اشتباه کودک و درخواست از او برای اصلاح آن؛ مثلا «با همدیگه حرف بزنید ولی فحش ندید!».
- هشداردادن به کودک که اگر دوباره رفتار اشتباه را تکرار کند، شما ساکت نمی‌مانید؛ مثلا «اگه تمومش نکنی، مجبور می‌شم خودم یه‌جوری مشکل رو حل کنم!».
- مکانی آرام مانند گوشه‌ی اتاق را برای تبعید کودک انتخاب کنید.
- با زمان‌سنج وقت بگیرید و به‌ازای هر سال سن، یک‌دقیقه به زمان آن اضافه کنید. مثلا:
- برای کودک 2ساله: 2دقیقه
- برای کودک 6ساله: 6دقیقه
- برای کودک 7ساله: 7دقیقه
رفتارهای مثبت را برجسته کنید
با افزایش رفتارهای مثبت، طبیعتا رفتارهای منفی کودک کاهش پیدا میکند. پس هروقت فرزندتان رفتار موردپسند را انجام داد، با استفاده از تشویق، تحسین و جایزه دادن به کودک، آن رفتار را تقویت کنید. برای مثال بگویید:
- «آفرین! چه عالی! می‌بینم اسباب‌بازی‌هات رو گذاشتی توی قفسه. وقتش شده بریم بازار و اون ماشین موردعلاقه‌‌ت رو بخریم.»
سرمشق و الگوی نمونه‌ای باشید
به خاطر بسپارید که بچه‌ها در تقلید از رفتارهای دیگران استعداد زیادی دارند. یکی از بهترین روش‌ها برای آموزش مهارت‌های زندگی به کودکان از جمله نظم‌پذیری، استفاده از یادگیری مشاهده‌ای است. خلاصه که هر چه شما رفتار مسئولانه‌تری داشته باشید، فرزندتان هم فردی منظم‌تر خواهد شد.
برنامهی زمانی بگذارید
برنامه‌ریزی، آن‌هم از جنس مدیریت زمان، اهمیت زیادی در خودناظمی و خودمدیریتی دارد. وقتی فرزندتان برنامهی مشخصی در طول روز داشته باشد، راحت‌تر می‌تواند خود را با آن وفق دهد. همچنین یاد می‌گیرد که برای بقیه‌ی کارها و وظایفش هم زمان مشخصی تعیین کند و «زندگی روی نظمی» در پیش بگیرد. پس تاحدامکان، برنامهی روزانهی مشخصی برای فرزندتان بچینید و به آن پایبند بمانید.
اخطار: از تنبیه برای آموزش نظم به کودکان استفاده نکنید
در مقاله‌ی تنبیه کودک مفصل توضیح داده‌ایم که سرزنش و داد زدن سر کودک هیچ تاثیری بر اصلاح رفتارهای ناپسندش ندارد. تازه:
- باعث لجبازی کودک هم میشود و نافرمانی او را افزایش میدهد.
- به‌واسطه‌ی تقلید از شما، پرخاشگری و تکانشگری کودک بیشتر میشود.
پس هرچه‌قدر هم جرم و جنایت کودک بزرگ باشد، هرگز از تنبیه استفاده نکنید.
بازی برای آموزش نظم به کودکان
هم فال است و هم تماشا؛ با ترکیب آموزش و بازی، بچه‌ها در طول بازی هم لذت می‌برند و هم یاد می‌گیرند. بازی‌ها برای آموزش مهارت‌های مختلف زندگی ازجمله نظم به کودکان مفید‌اند. در ادامه چندبازی جذاب که برای افزایش نظم‌پذیری کودکان مفید هستند را برای‌تان می‌آوریم.
بازی «سایمون می‌گه!»
این بازی باعث افزایش تمرکز و توجه کودکان میشود. با افزایش تمرکز، کودکان به‌احتمال بیشتری طبق برنامه‌های‌شان عمل می‌کنند. در این بازی:
- یک نفر مسئول بیان دستورالعمل‌هایی از زبان سایمون میشود. دستورالعمل‌هایی مثل: «سایمون می‌گه بشین.»، «سایمون می‌گه روی یک پا بایست.»، «سایمون می‌گه چشم‌هات رو ببند».
- بقیه‌ی شرکت‌کنندگان باید طبق آن عمل کنند. مثلا طبق نمونه‌های بالا باید بنشینند، روی یک پا بایستند و چشم‌های‌شان را ببندند.
- هرکس به هردلیلی جمله‌های سایمون را نادیده بگیرد، بازی را می‌بازد و از دُور خارج میشود.
بازی برج هیجان (جنگا)
بازی برج هیجان ترکیبی خاص از ساختار و بی‌نظمی است. کوچک‌ترین اشتباهی به‌معنای سقوط و باختن همه‌چیز است. به‌لحاظ استعاره‌ای هم نگاهش کنیم، می‌تواند به این معنا باشد که بی‌احتیاطی همه‌چیز را خراب میکند. در این بازی که حتما درباره‌اش شنیده‌اید و به‌احتمال خیلی‌زیاد بازی هم کرده‌اید، کودک:
- باید به‌دقت انتخاب کند که برداشتن کدام چوب خطر کمتری دارد.
- هنگام برداشتن چوب‌ها باید محتاطانه عمل کند تا خطر سقوط کمتر شود.
هردوی این مهارت‌ها در افزایش خودکنترلی و خودانضباطی کودکان موثر هستند.
بازی انجماد (فریز)
- ترانه‌‌ای کودکانه پخش کنید.
- همزمان با آن شروع به دویدن در خانه کنید یا کار جذاب دیگری انجام دهید.
- یک‌نفر مسئول بازی باشد و هرازگاهی با صدای بلند داد بزند «فریز» یا «انجماد».
اینکه همزمان با پخش ترانه از کودک بخواهیم که بی‌حرکت بایستد، برایش کار پرچالشی است و به افزایش صبر و تحمل او کمک میکند.
پیشنهاد مطالعه: 10راهکار ساده برای آموزش صبر به کودکان عجول
نقش بازی (ایفای نقش)
بازی‌های نمادین و وانمودی مانند عروسک خیمه‌شب‌بازی برای کودکان جذابیت زیادی دارند و روش موردعلاقه‌ی روان‌شناسان برای آموزش مهارت‌های مختلف به کودکان هستند. هنگام آموزش نظم به کودک، شما می‌توانید به‌جای بازخوردهای کلامی به‌صورت نمادین و باکمک ایفای نقش همان مسئله را آموزش دهید. مثلا اگر هدف‌تان افزایش مشارکت فرزند در کارهای آشپزخانه است:
- اسباب‌بازیِ وسایل آشپزخانه را برایش بخرید.
- بایکدیگر سناریو یا داستانی طرح‌ریزی کنید. مثلا عمو به خانه آمده و ما می‌خواهیم از او پذیرایی کنیم.
- هرکدام نقشی را برعهده بگیرید. مثلا یک‌نفر نقش عمو را بازی کند، یک‌نفر نقش پدر را و… .
- به کودک هم نقشی بدهید. مثلا او قرار است میز شام را بچیند.
بااین‌کار، خیلی زیرپوستی و ناخودآگاه، او را به مشارکت در کارهای خانه علاقه‌مند می‌کنید و شیوه‌ی انجام کارهای مختلف را یادش می‌دهید.
ترفندهایی برای افزایش نظم‌پذیری کودکان
نکات زیر در عملی‌کردن راهکارهای پیش‌گفته به شما کمک میکند:
- در جمع بازخورد ندهید، بلکه زمان‌هایی اختصاصی برای گفت‌وگوی دونفره تعیین کنید و رفتارهای موردپسند را برای کودک توضیح دهید.
- با متانت و نرمی بازخورد بدهید و از رفتارهای تند و سرزنش‌آمیز اجتناب کنید.
- برخی از انتخاب‌ها را به عهده‌ی کودک بگذارید و سر هرچیز ریز و درشتی با کودک وارد مجادله نشوید.
- یکی‌یکی بگویید؛ یعنی وقتی مورد قبلی را کودک یاد گرفت و انجام داد، سپس به‌سراغ آموزش مورد بعدی بروید.
- با گوش‌دادن به حرف‌های کودک و همدلی با او، احتمال حرف گوش‌کردن‌اش را بالاتر ببرید.
سخن پایانی
کودکان در بدو تولد هیچ درکی از نظم و انضباط ندارند. آن‌ها کم‌کم و از حدود 3سالگی به بعد، دستورالعملها را درک و توان پیروی از آن‌ها را کسب می‌کنند. پس شما باید آموزش نظم به کودک را متناسب با سن او پیش ببرید. ابتدا از دستورالعمل‌های ساده و چندکلمه‌ای مانند «اسباب‌بازی‌ات را در سبد بگذار» شروع کنید و رفته‌رفته سطح آموزش را بالا ببرید. مثلا در مورد همین اسباب‌بازی‌ها بگویید: «وقتی بازی‌‌‌ت تموم شد، باید اسباب‌بازی‌هات رو به‌صورت مرتب و منظم، توی قفسه‌هاشون بچینی». در مورد چیزهای پیش‌پاافتاده هم نیازی به بازخورددادن نیست، زیرا بهتر است روی موضوعات مهمی مثل جمع‌کردن وسایل شخصی و انجام تکالیف مدرسه تمرکز کنید.
سوالات متداول
- برای آموزش نظم به کودکان چه کنیم؟
بیان شفاف و واضح درخواستها، ارائهی راهکارهای جایگزین برای رفتارهای اشتباه، قانونگذاری و تعیین پیامد، استفاده از تکنیک تایماوت، تشویق رفتارهای مثبت، تعیین برنامهی روزانهی مشخص و الگوبودن از لحاظ مسئولیتپذیری، از راهکارهای موثر در این زمینه هستند. - چرا آموزش نظم به کودکان اهمیت دارد؟
چون به افزایش اعتمادبهنفس و عزتنفس کودکان کمک میکند، باعث افزایش استقلالشان میشود، در شکلگیری شخصیتشان موثر است و از همه مهمتر، مسئولیتپذیری کودکان را افزایش میدهد. - بهترین سن آموزش نظم به کودک چندسالگی است؟
از حدود 3سالگی و با شروع درک کودک از دستورالعملها میتوان آموزشهای ابتدایی را شروع کرد، اما بهترین بازهی سنی برای آموزش نظم به کودکان، سنین دبستان است. در متن مقاله دلیل این مسئله را بیان کردهایم.
