اگر بشنوید نوجوانی از مدرسه فرار کرده، اولین فکری که درباره او به سراغتان می‌آید چیست؟ احتمالا قبل از هرچیز تصور می‌کنید که با یک بچه یاغی و سرکش روبرو هستید، یا نوجوانی درس‌نخوان و بدقلق است که از مدرسه فرار میکند. اما واقعیت همیشه اینطور نیست. فرار از مدرسه در سن نوجوانی و کودکی همیشه با شخصیت بچه‌ها ارتباط مستقیم ندارد و گاهی در مواردی که اصلا فکرش را هم نمی‌کنیم اتفاق می‌افتد. طیف متنوعی از آسیب‌ها و مشکلات زمینه‌ساز فرار کردن نوجوان از مدرسه هستند. لازم است بدانیم فرزند یا دانش‌آموز ما در کدام دسته از دانش‌آموزان فراری از مدرسه قرار دارد. آیا در خانه دچار مشکل است یا در مدرسه؟ آیا مشکلات درونی او را آزار می‌دهند یا فکر و احساسی خاص او را از درس و مدرسه فراری کرده است؟ ما به عنوان والد یا معلم چه کارهایی می‌توانیم برای فرزندانمان انجام دهیم؟
تا پایان این مطلب با ما همراه باشید تا به درک بهتری از دلایل فرار از مدرسه نوجوانان و راهکارهای مقابله با آن برسیم.
دلیل فرار از مدرسه نوجوانان
عجیب نیست که بسیاری از نوجوانان فراری از مدرسه خانواده‌های تحصیل‌کرده، با محبت و همدلی دارند. یا حتی برخی از این دانش‌آموزان در درس و مدرسه موفق هستند. پس چه عاملی آن‌ها را فراری می‌دهد؟ قبل از هرچیز باید بدانیم که هیچ واکنشی در انسان خصوصا در کودکان و نوجوانان بی دلیل ایجاد نمی‌شود. نوجوانی که از مدرسه فرار میکند، نیاز، خواسته یا مشکلی را فریاد می‌زند. اگرچه، لزوما هر مشکلی منجر به فرار کردن نوجوان نمی‌شود. حد بالایی از احساساتی همچون ترس و اضطراب یا درجه‌ای از اختلالات روحی، باعث می‌شوند یک نوجوان به جای پیدا کردن راه حل یا کمک گرفتن به دنبال فرار باشد. یا نوجوان دیگری با وجود شرایط خوب خانه و مدرسه، راه رفع تناقضات درونی خود را در قانون‌شکنی ببیند.
در نگاه اول می‌توانیم دلایل فرار از مدرسه نوجوانان را در سه سطح ویژگی‌های شخصیتی، شرایط خانواده و شرایط مدرسه بررسی کنیم. در مواجهه با نوجوانی که از مدرسه گریزان است، برای علت‌یابی باید سوالات زیر را از خودمان بپرسیم:
- آیا شرایط درسی دانش‌آموز خوب است؟
- نوجوان مبتلا به نوعی از اختلالات یا مشکلات یادگیری است یا خیر؟
- روابط و مهارت‌های اجتماعی پایه‌ای را دارد؟
- آیا به راحتی تحت قلدری و زروگویی قرار می‌گیرد؟
- دچار علائم گوارشی مانند دلپیچه، تهوع، اسهال یا یبوست مداوم است؟
- پرخاشگری میکند؟
- وابستگی زیادی به پدر و مادر دارد؟
- در خانه امنیت و آرامش کافی وجود دارد؟
- والدین در برخورد با مشکلات درسی یا اخلاقی نوجوان چگونه عمل میکنند؟
- سبک فرزندپروری در خانواده چگونه است؟
- آیا نوجوان در منزل کارهایی برای جلب توجه انجام می‌دهد؟
- وضعیت مالی و ظاهری نوجوان نسبت به همکلاسی‌هایش چگونه است؟
در ادامه برخی از مهمترین این عوامل را توضیح داده‌ایم.
اختلالات شخصیت و نوسانات خلقی در نوجوانان
برخی از مشکلات روحی خاص و نسبتا یپیچیده که نیاز به تشخیص توسط روانپزشک یا روانشناس دارند، از عوامل فرار از مدرسه نوجوانان هستند. به طور مثال می‌توان به اختلال سلوک، بیش فعالی، اختلال اضطراب فراگیر، افسردگی و شخصیت نمایشی اشاره کرد. اگر احساس می‌کنید فرزندتان به دنبال جلب توجه است، مطلب اختلال شخصیت نمایشی در نوجوانان میتواند برایتان راهگشا باشد. نباید فراموش کرد که سن بلوغ به دلیل تغییرات هورمونی و ایجاد تغییرات ذهنی فراوان، منجر به نوسان خلقی می‌شود. در برخی از نوجوانان این نوسانات دفعات و شدت بیشتری دارد و میتواند منجر به تصمیمات هیجانی شود.
اضطراب اجتماعی
علاقه نوجوانان به موبایل و شبکه‌های اجتماعی انکار نشدنی و ناگریز است. اما نوجوانی که دائم در گوشی، موسیقی، فیلم و کتاب سر میکند، و تمایلی به تعامل با دیگران ندارد، خبر از یک زنگ خطر می‌دهد. در کنار این رفتارهای انزوا جویانه، گاهی بچه‌ها در جمع قادر به صحبت کردن نیستند، دچار علائم استرس مانند تپش قلب، سرخ شدن و لرزیدن بدن می‌شوند. در موارد شدیدتر ممکن است موقع آمدن مهمان حتی حاضر به بیرون آمدن از اتاق خود نباشند. همه این نشانه‌ها می‌توانند به دلیل اضطراب اجتماعی باشند که چیزی فراتر از یک اضطراب معمولی و گاهی فوبیای اجتماعی هم گفته می‌شود.
نوجوان مبتلا به اضطراب اجتماعی، بسیار زیاد نگران این است که چگونه به نظر می‌رسد؟ آیا دیگران او را دوست دارند؟ آیا خوب صحبت میکند؟ همین موضوع باعث بروز یک وسواس دائمی، فرار از شرایط سخت و احساس منفی شدید نسبت به خود می‌شود. تعدیل اضطراب اجتماعی به تنهایی دشوار است و از طرفی تشخیص آن نیز نیاز به تخصص دارد. بنابراین شاید بهترین راه حل، مراجعه به روانشناس باشد.
سری هم به مطلب راهنمای سن مناسب خرید موبایل و تبلت برای کودکان بزنید.
مشکلات یادگیری و تحصیلی
تحقیقات نشان‌داده‌اند که فرار از مدرسه نوجوانان در شرایطی که دانش‌آموز احساس ناکارامدی دارد افزایش پیدا میکند. وقتی نوجوان به دلایلی مانند اختلال تمرکز و نقص توجه، ابتلا به مشکلات یادگیری، اختلال ریاضی یا حتی عدم انگیزه و تنفر از دروس نمی‌تواند عملکرد درسی خوبی داشته باشد، در کنار علل زمینه‌ساز دیگر، به دنبال راه فرار می‌گردد. گاهی علت ساده‌تر از این موارد است و برخی از نوجوانان توانایی ایجاد سیستم مطالعه و نظم شخصی نیستند، مهارت مطالعه را نمی‌دانند و به دلیل نداشتن برنامه‌ریزی، دچار افت تحصیلی می‌شوند. البته نباید نقش موثر مدارس در زمینه یادگیری نادیده گرفت.
در مطلب آموزش نظم و انضباط به نوجوانان پیشنهادات خوبی جهت بهبود خودتنظیمی نوجوانان ارائه کرده‌ایم.
مشکل برقراری ارتباط با دیگران
همه ما در دوره نوجوانی نسبت به پذیرش در گروه‌های همسالان، پیدا کردن دوست خوب و حفظ دوستی‌ها و دریافت توجه از سوی معلمان و کادر مدرسه حساس بودیم. اما شکل دادن به چنین روابطی نیازمند حداقلی از توانمندی‌های ارتباطی است. نوجوانی که توانایی برقراری ارتباط چشمی ندارد، نسبت به خودش احساس منفی دارد، دارای مشکلات جسمی یا تحصیلی است نمی‌تواند ارتباط موثری با دیگران ایجاد کند. دور از ذهن نیست که در این وضعیت، دانش‌آموز خودش را در یک محیط بی‌پناه و دوست نداشتنی تصور کند و به دنبال فرار از این شرایط و حذف فشار روانی باشد.
نداشتن مهارت های فردی
مهارت‌های فردی، طیف وسیعی از توانمندی‌های شخصیتی، روانی و رفتاری هستند که بر ابعاد مختلف زندگی هر فرد تاثیر می‌گذارند. در دوره نوجوانی برخی از این مهارت‌ها نقش پر رنگی برای تداوم حضور نوجوان در فضای درس و مدرسه دارند. مهارت نه گفتن، توانایی ایستادن در برابر پدیده‌های آزاردهنده‌ای مانند قلدری، توانایی دوست‌یابی، مهارت حل مسئله، مهارت کنترل استرس، مهارت بروز توانایی‌ها و استعدادها، مهارت ایجاد و تقویت تفکر مثبت، مهارت ایجاد نظم و برنامه‌ریزی درسی از این جمله هستند. نوجوانی که از هریک از توانمندی‌های شخصی بی‌بهره باشد، با احتمال بالاتری دست به فرار از مدرسه می‌زند.
شاید بتوان قدرت حل مسئله را به نوعی کلید به دست آوردن سایر مهارت‌ها دانست. در مطلب آموزش مهارت حل مسئله به کودکان و نوجوانان
راجع به اهمیت این موضوع و راهکارهای آن مفصل صحبت کرده‌ایم.
اختلالات دلبستگی و اضطراب جدایی
دلبستگی نا ایمن از کودکی در فرد شکل می‌گیرد و میتواند حتی در دوره بزرگسالی نیز با او بماند. نوجوانانی که دلبستگی امنی با والدین تجربه نکرده‌اند، نسبت به تنها شدن، دور شدن از محیط خانه و والدین دچار ترس و اضطراب بیش از حد می‌شوند. چنین دانش‌آموزی ترجیح می‌دهد در منزل بماند یا از راه دور تحصیل کند. اختلال دلبستگی و میل به چسبیدن به محیط امن خانه و والدین، در یک لوپ همدیگر را تقویت میکنند. این مشکل راهکارهایی هم دارد اما بهترین روش مداخله، کمک گرفتن از روانشناس برای تشخیص نوع الگوی دلبستگی و بهبود آن است.
مشکلات خانوادگی
یک علت مدرسه گریزی دانش‌آموزان را می‌توان در مشکلات خانوادگی مثل اختلاف والدین، طلاق والدین، اعتیاد یا مشکلات رفتاری والدین و عدم توجه کافی والدین به فرزندان جستجو کرد. گاهی والدین هرآنچه در دوره نوجوانی خود تجربه کرده‌اند مثل شرم‌ها، فشارهای روحی و جسمی، احساسات منفی و نیازهای خود را فراموش میکنند. به همین دلیل درک درستی از شرایط فرزند نوجوانشان ندارند. نوجوانان نیزا دارند که شاهد الگوی ارتباطی مثبت بین والدین باشند. یا دست کم اگر والدین جدا شده‌اند، به شدت مراقب آسیب‌های ناشی از جدایی و اثرات آن روی فرزندان باشند. جابجایی مداوم نوجوان بین منزل مادر و پدر یا سپردن او به پدربزرگ و مادربزرگ، تنها یکی از موضوعات آسیب‌زا به دنبال طلاق والدین است.
نوجوانان نیاز به محیطی امن، آرامش برای مطالعه، احساس امنیت در زمان نبودن در خانه و پشتیبانی از سمت والدین دارند تا در هر محیط دیگری غیر از خانه نیز این امنیت روانی و آرامش را احساس کنند. در غیر این صورت نه تنها فرار از مدرسه، بلکه بی‌قراری و شاخه عوض‌کردن‌های مداوم، از راه‌های ناکارآمد نوجوان برای پاسخ به ثبات و امنیت خواهند بود هرچند که آن را هرگز تجربه نمی‌کند.
پیشنهاد مطالعه: راهنمای رفتار با دختر در سن بلوغ
فقر و مشکلات مالی خانواده
نباید فراموش که تنها علت یا اولین دلیل فرار از مدرسه نوجوانان مشکلات درونی آن‌ها نیست. معمولا در مشکلات مالی یا هر نوع مشکل خانوادگی، بچه‌ها خود را مقصر شرایط تصور میکنند یا به دنبال راهی برای کمک به والدین هستند. گاهی هم نقش والد و فرزند جابجا می‌شود و به دلیل مشکلاتی مانند سوء رفتار والدین، اعتیاد والدین، طلاق، بیماری و از کار افتادگی والدین یا عدم حمایت صحیح آن‌ها، نوجوان ناچار به تامین هزینه‌های خانواده است. طبیعتا چنین دانش‌آموزی از هر فرصت برای فرار از مدرسه، کار کردن و کسب درآمد استفاده میکند. یا به دلیل خستگی ناشی از کار، غیبت‌های زیادی دارد. گاهی هم نوجوان به دلیل مشکلات مالی احساس بی‌ارزشی یا شرم از بقیه همکلاسی‌ها دارد و خانواده قادر به رفع نیازهای او نیست. همین موضوع زمینه‌ساز فرار از مدرسه خواد بود.
پیشنهاد مطالعه: علل اختلال خواب در نوجوانان و بهترین راهکارها برای تنظیم خواب دانش آموزان
سبک فرزندپروری ناکارآمد
خیلی از والدین بدون اینکه عمدی در کار باشد، از شیوه‌های نادرست تربیتی استفاده میکنند. سبک فرزندپروری میتواند مستبدانه، پرخاشگرانه، سهل‌انگارانه یا قاطعانه باشد. در هریک از این روش‌ها، تعامل بین والدین و فرزندشان نوع خاصی شکل گرفته است و پیام‌های غیر مستقیمی را به کودک و نوجوان منتقل میکند. به طور مثال در سبک مستبدانه، نوجوان می‌داند مجبور است یک سری کارها را انجام بدهد تا والدین راضی باشد و این موضوع فشار شدیدی به او وارد میکند.
یا نوجوانی که والدینی با تربیت پرخاشگرانه دارد، به شدت از تنبیه و مجازات پدر و مادر نگران است. این احساسات فقط مختص روابط والدین و فرزند نخواهند ماند بلکه در محیط مدرسه و هرجای دیگری هم نوجوان همین ترس، استرس و نگرانی‌ها را با خود حمل میکند. طبیعتا نوجوانی که قادر به انتقال مشکلات مدرسه به والدین نباشد، به مرور انگیزه خود را در مدرسه از دست می‌دهد و برای رهایی از فشار درس خواندن، به فرار روی می‌آورد.
فشار درسی و سبک غلط در مدرسه
به جز دلایل درونی و خانوادگی، مدارس هم نقش پررنگی در ایجاد انگیزه و اشتیاق نوجوان به درس و مدرسه دارند. مدرسه‌ای را تصور کنید که سخت‌ترین فشارهای تحصیلی یا روانی را به بهانه تربیت، به دانش‌آموزان وارد میکند. یا کادر و معلمی که نسبت به تفاوت‌های فردی و تحصیلی دانش‌آموزان، نقاط ضعف و مشکلات آن‌ها بی‌تفاوت هستند. خصوصا اگر نوجوان نتواند مشکلات را با خانواده مطرح کند یا نارضایتی او در این زمینه نادیده گرفته شود، احتمالا فرار را بر قرار ترجیح می‌دهد.
سوء رفتار کادر یا معلمان مدرسه
مواردی وجود دارد که نوجوانان قربانی سوء رفتار، سودجویی و مشکلات شخصیتی در مدرسه می‌شوند. در چنین شرایطی نابرابری در میزان قدرت و نفوذ دانش‌آموز و سوی دیگر ماجرا، باعث ترس او از بیان مشکل یا مقابله با سودجویی می‌شود. بنابراین اگر با فرار از مدرسه نوجوانان روبرو شدید، احتمال هرچند اندک در این مورد را هم بررسی کنید.
پیشنهاد می‌کنیم که با آگاهی بیشتر راجع به قوانین حریم خصوصی نوجوان، آن‌ها را نسبت به حفظ حد و مرزها و مراقبت از خود حساس بار بیاورید.
وجود پدیده قلدری در مدرسه
قلدری و سوء‌استفاده همسالان از یکدیگر خصوصا در سنین نوجوانی که میل به تسلط وجود دارد، اتفاق می‌افتد و کتمان‌ناپذیر است. هرچند اغلب مدارس به خوبی این موارد را تحت نظارت و کنترل دارند اما گاهی به دلیل ضعف دانش‌آموز، ناتوانی در نه گفتن یا وجود دانش‌آموزان با مشکلات شخصیتی شاهد پدیده قلدری و آزار بین دانش‌آموزان هستیم. در این مورد نیز وقتی نوجوان برای ابراز مشکل ترس داشته باشد، احتمالا سراغ فرار از مدرسه یا ترس از مدرسه می‌شود.
اگر فکر می‌کنید نوجوان شما ممکن است به همکلاسی‌های خود آسیب برساند سری به راهنمای کامل کنترل خشم در نوجوانان بزنید.
راه های مقابله با فرار از مدرسه نوجوانان
شناخت دلایل فرار از مدرسه نوجوانان، تاحدودی ما را به سمت پیدا کردن راه حل مناسب هدایت میکند. اما اینکه در برخورد اولیه با فرار نوجوان چه باید کرد، سوالی است که پاسخ دادن به آن نکات فراوانی دارد. سخنرانی کردن، نصیحت، اجبار و تهدید هیچ‌کدام اثر چندانی روی نوجوان ندارند. آن هم نوجوانی که از طریق فرار، میل به سرکشی یا محافظت از خود را دارد. نوجوانی که دچار خشم و تنفر است، مهارت‌های ارتباطی یا فردی را نمی‌داند، از مسائلی مانند فقر یا بیماری در خانواده خود نگران است یا دچار احساس حقارت و کمبود اعتماد به نفس است.
چنین دانش‌آموزی قبل از هر چیز نیاز به شنیده شدن دارد. شنیدن شدن حرف‌ها، ترس‌ها، مشکلات و پذیرش بی چون و چرای این مسائل کمک میکند نوجوان احساس امنیت بیشتری داشته باشد. حتی اگر این فرایند تکرار شونده باشد، دفعات اول بعد از فرار نوجوان از مدرسه، صرفا حرف‌هایا و را چه به عنوان معلم چه والد به خوبی گوش دهید. با او همدلی کنید و بگذارید بداند که قدرت درک شرایط سخت او را دارید.
یکی از بهترین کارها این است که با هم به دنبال علل و از سوی دیگر راه حل‌های غلبه بر این موضوع باشید. در کنار هم قوانینی وضع کنید که به مدیریت این شرایط کمک کنند. حتی تنبیه و تشویق‌های خود را با کمک نوجوان تعیین کنید. تا اینجا فرار از مدرسه در دانش‌آموزان بسیاری برطرف یا کمتر می‌شود. اما برخی مواقع هست که علی‌رغم اجرای صحیح همه این کارها، تغییر در محیط خانه، ایجاد صمیمیت و رفع مشکلات نوجوان، باز هم دانش‌آموز فرار از مدرسه را تکرار میکند. پس شاید پای مشکلات شدیدتری مانند برخی از اختلالات روحی در میان باشد. در این شرایط مراجعه به درمانگران متبحر کودک و نوجوان، برای تشخیص و درمان اختلالات روحی ضرورت است.
در مطلب افزایش عزت نفس در کودکان و نوجوانان نیز از گام‌های موثر بر بهبود خودانگاره مثبت صحبت کرده‌ایم که میتواند راهگشا باشد.
سخن پایانی
نوجوانی دوره حساس هویت‌یابی، ایجاد نیازهای جدید، تغییر شکل خواسته‌های قبلی یا تشدید برخی از احساسات است. نوجوان و حتی خانواده در سنین بلوغ، در وضعیت کاملا جدیدی قرار دارند. گاهی نوجوانان نمی‌توانند نیازهای خود را به درستی تشخیص دهند یا آن‌ها را به خوبی رفع کنند. به همین دلیل تنها راه فرار را برای احساس آرامش سطحی و لحظه‌ای یا حل معضلات خود، مفید می‌بینند. ترس از مدرسه، اختلال و ناتوانی در یادگیری در کنار داشتن والدین مستبد یا پرخاشگر، بی‌قراری و بیش‌فعالی، علاقه به انجام کارهای تکانشی، نیاز به توجه یا میل به سرکشی علیه مدرسه و خانواده تنها بخشی از دلایل فرار نوجوانان از مدرسه هستند. اساسا برای مقابله با قانون‌شکنی نوجوانان، باید به دنبال انگیزه‌های فردی، مشکلات بین فردی و درونی نوجوان باشیم تا متناسب با آن‌ها راه حل صحیح را اجرا کنیم.
به دلیل اهمیت و تاثیر پررنگ والدین در سلامت طی کردن نوجوانی، پیشنهاد می‌کنیم مطلب برخورد درست والدین با فرزندان در سن بلوغ را مطالعه کنید.
سوالات متداول
- چرا فرزند ما از مدرسه فرار میکند؟
دلایل مختلفی در سطح فردی، خانوادگی و دلایل مرتبط با شرایط مدرسه میتواند بر روی عدم میل نوجوانان به مدرسه، احساس عدم تعلق، عدم امنیت روانی و استرس شدید اثرگذار باشند. در نهایت برخی از نوجوانان به دلیلی عدم شناخت کافی از خود، نداشتن مهارت حل مسئله یا ترس شدید از والدین و مدرسه، برای حل این مشکلات دست به فرار از مدرسه میزنند. - برای مقابله با مدرسه گریزی دانش آموزان باید چه کرد؟
قبل از هرچیز باید به دنبال پیدا کردن ریشه این رفتار باشید. در قدم اول رفع مشکلاتی که علت اصلی فرار از مدرسه نوجوانان هستند میتواند مانع از تکرار آن شود.د قدم بعدی باید به دنبال اقدامات پیشگیرانه و حمیاتگرانه مانند بهبود روابط عاطفی در خانه، ترک رفتارهای قهرآمیز و پرخاشگرانه و درمان مشلات روحی نوجوان باشید. - تفاوت فرار از مدرسه با مدرسه هراسی چیست؟
مدرسه هراسی لزوما به معنای فرار از مدرسه نیست. نوجوانانی که با ترس از مدرسه، اضطراب، مورد قلدری قرار گرفتن، مشکلات یادگیری یا سختگیری شدید والدین دست و پنجه نرم میکنند، اغلب نسبت به مدرسه احساس ناخوشایندی دارند.
