مرغ کودکان اکثر اوقات یک‌پا دارد. انگار در دنیا فقط یک نظر، میل و خواسته وجود دارد و آن‌هم مال آن‌ها است. خلاصه که، کودکان انتقادپذیرهای خوبی نیستند. بخشی از این مسئله با افزایش سن و رشد شناختی کودکان برطرف می‌شود، اما قسمت بیشتری از آن وابسته به تربیت و آموزش است. ما در اینجا ابتدا انتقادپذیری در کودکان را تعریف می‌کنیم و سپس به‌سراغ مراحل و نحوه‌ی آموزش آن به بچه‌ها می‌رویم.
انتقادپذیری در کودکان
نه اینکه نخواهند؛ بچه‌ها سن‌شان به این حرف‌ها نمی‌خورد: مهارتِ انتقادپذیری از شناخت جهان اطراف و ارتباط با دیگران به دست می‌آید. کودکان به‌مرور که بیشتر و بیشتر دربارهی جهان یاد می‌گیرند، بیشتر متوجه پیچیدگی و نسبی بودنش می‌شوند. ارتباط و تعامل هم به بچه‌ها کمک می‌کند تا بتوانند نقطه‌نظرات دیگران را بشنوند و دنیا را از نگاه آن‌ها ببینند. اما کودکان تازه در اول راه شناخت جهان‌اند و روابط بین‌فردی زیادی ندارند.
مسئله‌ی دیگر، رشد زیستی و شناختی کودکان است. براساس نظریه‌ی پیاژه، روان‌شناس رشد کودک، خودمحوری از مهم‌ترین ویژگی‌های کودکان پیش‌دبستانی است. خودمحوری یعنی ناتوانی کودک از درک دیدگاه دیگران. شدت خودمحوری با افزایش سن کودک، به مرور کاهش می‌یابد.
پیشنهاد مطالعه: آموزش فلسفه به کودکان و جایگاه تفکر انتقادی
نکاتی در باب آمادگی برای آموزش انتقادپذیری به کودک
انتقادپذیری مفهوم و مهارت حساسی است. اگر درست آموزش داده شود، فواید بیشماری از جمله برقراری ارتباط موثر و افزایش خلاقیت دارد. اما اگر بد آموزش داده شود، موجب بدفهمی از معنای انتقاد و افزایش لجبازی کودک می‌شود. پس حتما این نکات را رعایت کنید:
انتقاد یعنی بازخورد مثبت
بازخورددادن درست‌وحسابی به کودکان کم از تشویق‌شان ندارد. مثلا وقتی به او می‌گوییم:
- «من امروز فوتبالت رو کامل تماشا کردم. خیلی خوب بودی؛ ولی چندجا به‌نظرم رسید اگه پاس می‌دادی بهتر می‌شد! شما تمرین پاس‌کاری هم انجام می‌دین تو باشگاه؟»
در مثال بالا، به فرزندتان توجه مثبت نشان داده‌اید و انتقاد را به‌شیوه‌ای سازنده و کارآمد بیان کرده‌اید. پس حواس‌تان باشد که سرزنش‌پذیری را با انتقادپذیری اشتباه نگیرید…
بازخورددادن به رفتار نه شخصیت
هرگز انتقادهای‌تان را متوجه شخصیت کودک نکنید. مثلا نگویید:
- «بچه چقدر دعوایی شدی تو؟!»
- «چرا این‌قدر نفهمی تو!»
- «بچه‌ی نادون!»
این جملات فقط عزت نفس کودک را تخریب می‌کند. شما باید رفتار یا افکار کودک را نشانه بگیرید و به آن‌ها بازخورد بدهید:
- «حرف زشتی زدی علی! حسن بدجوری دمغ شد وقتی بهش اونو گفتی!»
- «فاطمه فقط می‌خواست باهات شوخی کنه اما وقتی کتکش زدی، اونم لج کرد!»
بیان واضح و شفاف انتقاد
برخی انتقادها به‌حدی کلی‌اند که تنها ابهام کودک را بیشتر میکنند. انتقادهایی مثل:
- «بچه کمتر صحبت کن!»
- «اصلا خوب نبودی امروز!»
- «دختر این چه لباسیه که پوشیدی!»
انتقاد باید تاحدامکان شفاف بیان شود تا کودک بتواند آن را بفهمد و رفتارش را اصلاح کند (مثل فرآیند آموزش قانون به کودکان). به‌عنوان مثال:
- «چه خورشید‌خانوم خوشگلی. یادت رفته رنگش کنی؟! شاید بتونیم یه‌کم زرد روشن بهش اضافه کنیم، نه؟»
تکمیل انتقاد با ارائهی راهحل
هدف نهایی انتقاد، حذف بدی‌ها و نصب خوبی‌ها است. اگر می‌خواهید این مسئله بهتر در ذهن فرزندتان جا بیفتد و انتقادپذیرتر شود، در کنار بیان ایراد، راهحل هم پیشنهاد دهید. مثلا بگویید:
- «فک می‌کنم دعوا با خواهر و برادرت راه خوبی برای گرفتن اسباب‌بازی‌هاشون نباشه. به‌نظرت اگه ازشون درخواست کنی یا اسباب‌بازی‌هات رو بهشون بدی تا اونا هم اسباب‌بازی‌هاشون رو به تو بدن، بهتر نیست؟»
مراحل آموزش انتقاد پذیری به کودکان
نکات بالا راهنمای کلی خوبی برای آموزش انتقادپذیری به کودکان هستند، اما دقیقا از کجا باید کار تعلیم‌وتربیت را شروع کرد و به کجا باید رسید؟ در ادامه نقشه‌راه آموزش انتقادپذیری را دقیق‌تر برای‌تان ترسیم کرده‌ایم:
1. زمان‌بندی مناسب برای بیان انتقاد
انتقاد باید با آرامش و در محیطی خصوصی بیان شود. بیان انتقاد در جمع، هنگام عصبانیت و پیش از فهم کامل علت رفتار کودک، حس انزجار و توطئه به او می‌دهد. پس:
- فضایی امن، حمایتگرانه و حتی کمی شوخ‌طبعانه فراهم کنید.
- دربارهی رفتار اشتباه کودک صحبت کنید و توضیحاتش دربارهی دلیل آن رفتار را بدون قضاوت و پیش‌داوری بشنوید.
2. همدلی در کنار انتقاد
همواره هنگام انتقاد از هرکسی حواس‌تان به این مسئله باشد: آدم جایزالخطا است. همه ما اشتباه می‌کنیم اما نه از روی عمد. پس هیچ کودکی از عمد اشتباه نمی‌کند. گاهی نادانی و گاهی‌دیگر ناتوانی در کنترل هیجانات علت این مسئله است. دلیل هرچه که باشد، شما باید همدلی خودتان را با آن اعلام کنید و به کودک نشان دهید که در برطرف‌کردن مشکل کمکش می‌کنید.
3. تشویق کودک به خودنظارتی
اولین منتقد هرکسی باید خودش باشد. به‌نظرتان چرا تمرین و تکرار باعث بهبود عملکرد ما در کارهای مختلف می‌شود؟ زیرا ما اشتباهات خودمان را پیدا و رفته‌رفته اصطلاح‌شان می‌کنیم. به این فرآیند خودنظارتی گفته می‌شود. شما هم طوری به فرزندتان بازخورد بدهید که مهارت خودنظارتی را یاد بگیرد. مثلا بگویید:
- «تو خیلی‌خوب رکاب می‌زنی. توی حفظ تعادل هم خوبی. پس به‌نظرت چرا موقع دوچرخه‌سواری می‌خوری زمین؟ آهان، فک کنم چون به پایین (پاهات) نگاه می‌کنی.»
در این مثال شما سعی کرده‌اید کل فرآیند را نگاه کنید و مشکل را تشخیص دهید. به این فرآیند، خودنظارتی می‌گوییم.
4. تشویق تلاش و پیشرفت
اگر بازخوردهای درست و به‌جا داده باشید، فرزندتان حداقل اندکی برای تغییر اوضاع تلاش خواهد کرد. این تلاش‌ها را غنیمت شمارید و با تحسین کلامی و جایزه دادن به کودک، از پیشرفت‌هایش حمایت کنید. مثلا بگویید:
- «آفرین. امروز خیلی بهتر با هم‌تیم‌هات پاس‌کاری می‌کردی. عالیه، همین‌جوری ادامه بده.»
5. تمرین برای تقویت انتقادپذیری
بسته به سن‌وسال فرزندتان می‌توانید تمرین‌هایی برای کاهش خودمحوری و افزایش دیگرمحوری او بسازید. هرچه این جمله را بهتر درک کنیم، انتقادپذیرتر می‌شویم: ما آدم‌ها نظرات متفاوتی داریم چون تصورات متفاوتی داریم. برای جاافتادن گزاره‌ی قبل در ذهن کودک، از بازی‌ها و تمرینات مختلف استفاده کنید. مثلا در طول بازی قایم‌باشک، کودک کم‌کم یاد می‌گیرد که دنیا را از نگاه دیگران ببیند و حدس بزند کجا قایم شده‌اند. تمرین‌هایی مانند تکلیف باور غلط هم مناسبند:
تمرین تکلیف باور غلط
در این تمرین شرایطی فرضی مثل مورد زیر برای کودک به تصویر می‌کشیم:
- علی توپش را در اتاقش گذاشت و به حیاط رفت.
- زهرا پشت‌سرش آمد و توپ را به آشپزخانه برد.
- وقتی علی برگردد، کجا دنبال توپش می‌گردد؟
در دفعات اول، کودک احتمالا به‌اشتباه خواهد گفت که علی داخل آشپزخانه دنبال توپش می‌گردد. اما به‌مرور یاد می‌گیرد دنیا را از نگاه علی ببیند و بگوید علی برای برداشتن توپ به اتاقش می‌رود.
مواجهه با واکنش کودکان به انتقاد
کاملا طبیعی است که کودک هنگام مواجهه با انتقاد احساس ناراحتی کند و رفتاری تهاجمی داشته باشد. هنگام مواجهه با این واکنش‌ها نکات زیر را رعایت کنید:
حفظ آرامش و خونسردی
به فرزندتان زمان بدهید تا انتقاد را هضم کند. یادتان باشد که قرار نیست فرزندتان باب میل شما رفتار کند. بحث بر سر میزان تاثیرگذاری است. هرچه شما آرام‌تر و صمیمانه‌تر رفتار کنید، احتمال اینکه فرزندتان حرفهای شما را بخواند، بیشتر است.
گوش دادن فعال
فرزندتان هم استدلال‌های خودش را دارد، پس یک‌طرفه به قاضی نروید. اصلا شاید شما دارید اشتباه می‌کنید. بگذارید فرزندتان هم حرف‌هایش را بزند. همچنین همدلی با احساسات و هیجانات کودک هم فراموش‌تان نشود. با گوش‌دادن به حرفهای فرزند، انگار به‌صورت عملی در حال آموزش انتقادپذیری و آموزش مهارت گوش دادن به کودک هستید.
ابراز عشق و محبت
برای فرزندتان روشن کنید که انتقاد به‌معنای دوست‌نداشتن نیست. پس چه به‌صورت کلامی و چه عملی، به او محبت بورزید. با این‌کار هم جبهه‌گیری او در برابر انتقاد کاهش می‌یابد و هم از بروز مشکلاتی مانند دلبستگی ناایمن در کودک جلوگیری می‌شود.
تبدیل تهدید به فرصت
دربارهی دلیل ناراحتی فرزندتان از انتقادشنیدن صحبت کنید. برایش توضیح دهید که انتقادپذیری به ما کمک می‌کند تا رفتارمان را اصلاح کنیم و نسخه‌ی بهتری از خودمان بشویم. خلاصه که از فواید انتقادپذیری برای رشد و پیشرفت شخصی بگویید.
سخن پایانی
یادتان باشد که هدف از آموزش انتقادپذیری تنبیه کودک نیست، بلکه کمک به رشد و پیشرفت او است. پس هرگز انتقاد را با توبیخ و سرزنش همراه نکنید. تاحدامکان بازخوردهای واضح و سرراست بدهید تا کودک درک‌شان کند و بتواند برای بهبود عملکردش از آن‌ها بهره بگیرد. هرازگاهی هم برای انتقادپذیری تشویقش کنید و هنگام اصلاح رفتارها به او پاداش بدهید. به‌عنوان نکته‌ی آخر: انتقادپذیری کودک همزمان با رشد شناختی او رشد می‌کند، پس انتظارات‌تان را با سطح رشدی فرزندتان تنظیم کنید.
سوالات متداول
- چگونه انتقادپذیری را به کودکان بیاموزیم؟
بیان انتقاد در زمان و مکان مناسب، ابراز همدلی با احساسات کودک، ترغیب به خودنظارتی، تشویق تلاش و پیشرفت و ارائهی بازی و تمرین برای کاهش خودمحوری کودک، در آموزش انتقادپذيری به شما کمک میکنند. - با واکنشهای تند کودکان به انتقاد چه کنیم؟
آرامش و خونسردی خود را حفظ کنید، دردِ دلها و حرفهای فرزندتان را بشنوید، عشق و محبت کلامی و جسمانی بورزید و دربارهی فواید انتقادپذیری برایش بگویید. - هنگام آموزش انتقادپذیری به کودکان به چه نکاتی دقت کنیم؟
انتقاد را با سرزنش و تحقیر اشتباه نگیرید، به رفتارهای کودک بازخورد بدهید نه شخصیت او، واضح و شفاف انتقاد را بیان کنید و درکنار آن، راهحل هم پیشنهاد بدهید.
