«دیگه نه من نه تو، قهر قهر تا روز قیامت!» و چقدر زود قیامت می‌شد! یادم نیست رکورد قهر در محله‌مان دست چه کسی بود ولی هیچ‌کدام از آنها به قیامت نکشید. آن روزها واقعا چیزی ته دل‌مان نبود! تازه بعد از قهر و قبل از آشتی مجدد، دل‌مان هم کلی شور می‌زد! دوست داشتیم دوباره همه‌چیز عادی شود و دست‌دردست یکدیگر بازی کنیم. آن روزها گذشت، اما خاطراتش هنوز با ماست. ما هنوز هم گاهی از ابزار قهر برای ابراز ناراحتی استفاده می‌کنیم؛ مثلا از قهر تربیتی برای تنبیه کودک کمک می‌گیریم. اما مهمترین اصول قهر با کودکان چیست و آیا این راهکار از نظر روانشناسان تربیتی مورد تایید است؟
قهر تربیتی چیست؟
برخی از والدین به‌جای تنبیه فیزیکی یا داد زدن سر کودکان از این الگوهای رفتاری استفاده میکنند:
- خودداری از ابراز محبت و گفتن جملاتی مثل «دیگه دوستت ندارم!»
- رد تماس تلفنی یا جواب‌ندادن پیام متنی
- امتناع کامل از تعامل و گفت‌وگو
- خودداری از ارتباط چشمی
- نادیده‌گیری حضور کودک
- اجتناب از بحث و مذاکره
این قهرها معمولا از چنددقیقه تا نهایتا چندساعت طول می‌کشند و هدف از آنها اصلاح رفتار کودک است. ظاهرا هم هیچ‌گونه آسیبی به بچه‌ها نمی‌رسانند و راهی کاملا امن برای ادب‌کردن آنها هستند.
والدین در چه مواقعی از قهر تربیتی استفاده می کنند؟
تربیت فرزندان فرآیندی انرژیبر و در برخی موارد کلافه‌کننده است. گاهی‌اوقات لجبازی، گاهی بهانه‌گیری و گاهی دیگر حساسیت و زودرنجی کودکان بالا می‌آید؛ یعنی نمی‌توان رفتار و نیات‌شان را به‌راحتی پیش‌بینی کرد. عدم پیش‌بینی‌پذیری هم مذاکره با کودک را برای والدین دشوار می‌کند. در نتیجه، والدین در پاسخ به موقعیت‌هایی مشابه موارد زیر، مجاب به سکوت و کناره‌گیری میشوند:
- مخالفت‌های فرزند با محدودیت‌ها و قوانین خانوادگی
- مواجهه با شیطنت‌ها و رفتارهای ناسازگارانه فرزند
- سرپوش‌گذاشتن والدین بر اشتباهات خودشان
- کلافگی از مخالفت کودک با تصمیمات‌شان
- در جواب بهانه گیری کودک
چه والدینی بیشتر از روش قهر تنبیهی استفاده میکنند؟
این راهکار در 2 دسته از والدین بیشتر دیده می‌شود:
والدین کنترل گر
والدین سمی و کنترل‌گر زیاد از این مکانیسم دفاعی استفاده میکنند. آنها روی نقطه‌ضعف کودکان (نیاز به تایید و توجه از جانب والدین) دست می‌گذارند. راحت‌ترین و سریع‌ترین کار برای عقب‌نشینی فرزند از خواسته‌ها، تحویل‌نگرفتن اوست. والدین کنترل‌گر این موضوع را خوب می‌دانند و به‌همین‌دلیل هم با احساسات فرزندانشان بازی میکنند.
مهارت ناکافی در فنون مذاکره و متقاعدسازی
گاهی مشخصا حق با والدین است، اما کودک بیش‌ازحد بر خواسته‌اش پافشاری می‌کند. در این مواقع، آگاهی والدین از فنون و مهارت های مذاکره با کودکان اهمیت زیادی دارد. برخی والدین از مهارتهای برقراری ارتباط موثر با کودک برخوردار نیستند و در نتیجه مجبور به سکوت، عقب‌نشینی و قهر میشوند.
پیشنهاد مطالعه: راهنمای جامع غلبه بر احساس گناه در والدین
نظر روانشناسان درباره قهر با کودکان چیست؟
مخالف استفاده از آن هستند. به‌اعتقاد آنها، قهر نوعی از کنترل، اجبار و تنبیه هیجانی است. مواردی مثل کتک‌زدن و دادزدن جزو موارد تنبیه مثبت و مواردی مثل قهر و طرد از مصادیق تنبیه منفی هستند. تنبیه منفی یعنی محروم‌سازی کودک از آن‌چه دوست دارد!
بله؛ او شما را دوست دارد! خیلی هم دوست دارد! علاوه بر این، به شما نیاز دارد! خیلی هم نیاز دارد! وقتی شما خودتان را از او بگیرید، در واقع او را تنبیه کرده‌اید. تنبیه نوجوانان و کودکان هم از نظر روانشناسان هیچ تاثیری بر اصلاح رفتار کودک ندارد، بلکه فقط او را لجبازتر و حساس‌تر می‌کند.
تاثیرات قهر والدین با کودکانشان
قهر با کودک یکی از مصادیق سوءاستفاده هیجانی و کودک آزاری است. والدین با دریغ‌کردن محبت و توجه خود از فرزندان، به‌لحاظ هیجانی او را آزار می‌دهند. این آزار و اذیت‌ها، پیامدهای منفی زیادی بر شکل گیری شخصیت کودک دارند:
شکل گیری دلبستگی ناایمن
وقتی با خورد هر تقی به توقی کودک را از خود برانید، به‌مرور اعتمادش را به شما و حضورتان از دست می‌دهد. این رفتار باعث می‌شود که او در بزرگسالی و روابطش با دیگران نیز همواره از طردشدن بترسد و در نتیجه، خود واقعی‌اش را ابراز نکند. دلبستگی ناایمن در کودکان به 2 طریق بر زندگی آینده‌شان تاثیر منفی می‌گذارد:
- برخی از کودکان به هیچ‌کس اعتماد نمی‌کنند و مدام در تنهایی و گوشه‌گیری به سر می‌برند؛
- برخی دیگر خیلی‌زود صمیمی میشوند و در دام افراد سوءاستفاده‌گر می‌افتند. آنها به‌دلیل نیاز شدید به محبت و جلب‌توجه، به‌راحتی فریب می‌خورند.
از دست دادن روحیه کنجکاوی و بازیگوشی
وقتی گاه‌وبی‌گاه به‌خاطر اشتباهات یا خواسته‌های کودک او را از خود برانید، کم‌کم روحیه کنجکاوی و بازیگوشی‌اش را از دست می‌دهد. او مدام باید مراقب باشد که شما را نرنجاند و به‌همین‌دلیل، انگیزه کافی برای اکتشاف محیط پیرامون و بازی با دیگران ندارد.
القای احساس گناه
طبیعتا ما با آدم‌های خوب و دوست‌داشتنی قهر نمی‌کنیم، بلکه با افراد بد قطع رابطه می‌کنیم. قهر با کودک هم باعث القای احساس بدبودن به او می‌شود. در نتیجه، فرزندتان رفته‌رفته احساس بدی نسبت به خودش پیدا می‌کند و به علائم بحرانی احساس گناه در کودکان دچار می‌شود.
افزایش حساسیت اضطرابی
کودک باید مدام نگران این باشد که شما را نرنجاند و توجه‌تان را از دست ندهد. این نگرانی مداوم، حساسیت او را نسبت به رویدادهای محیطی افزایش می‌دهد. او نمی‌تواند روی افکار مثبت تمرکز کند، زیرا همیشه نگران رخ‌دادن اتفاقات بد است. حساسیت اضطرابی یکی از عوامل اصلی بروز اضطراب در کودکان است.
تجربه تروما و ابتلا به اختلالات روانی
سوءاستفاده هیجانی هم به‌اندازه بدرفتاری جسمی و جنسی برای کودکان آزاردهنده است و تجربه‌ای تروماتیک محسوب می‌شود. تجارب تروماتیک نیز به‌نوبه‌خود در بروز اختلالات روانی و رفتاری مانند افسردگی، وسواس، اضطراب و اختلال پانیک در کودکان و نوجوانان تاثیرگذار هستند.
جایگزین های تربیتی قهر والدین با کودکان
اگر دلایل بالا به‌اندازه کافی قانع‌کننده بوده‌اند، پس باید از قهر، سکوت، طرد و برخورد سرد با فرزندتان اجتناب کنید. اما احتمالا با خودتان می‌گویید: «تنبیه فیزیکی و کلامی که ممنوع است؛ طرد و قهر هم که ظاهرا از تنبیه بدتر است؛ پس برای اصلاح رفتار او چه کنیم؟»
از این راهکارها استفاده کنید:
از تکنیک وقفه کوتاه (تایم اوت) استفاده کنید
اگر بحث خیلی بالا گرفته است و چاره‌ای جز پایان‌دادن به آن ندارید، کودک را به اتاقش بفرستید و به او بگویید: «تا بهت اجازه ندادم حق نداری از اتاقت بیای بیرون.» این روش جایگزین مناسبی برای تنبیه است و استفاده اصولی از آن به‌صورت زیر است:
- هشداردادن به کودک؛ مثلا بگویید: «اگه تمومش نکنی، مجبورم جور دیگه رفتار کنم!»
- اشاره به رفتار نادرست؛ مثلا بگویید: «گفتم نمیشه بری بیرون، الان هوا بارونیه؛ لطفا دیگه اصرار نکن!»
- فرستادن کودک به گوشه اتاق در صورت ادامه‌یافتن رفتار اشتباه
قانون بگذارید و برای تخطی از آن پیامد تعیین کنید
یکی از مشکلات و مضرات قهر تنبیهی، ناتوانی کودک در فهم دلیل رفتار شماست. اگر هدف‌تان کنترل رفتارهای ناسازگارانه است، از راهکار آموزش قانون به کودکان استفاده کنید. در کنار قانون‌گذاری، حتما برای تخطی از قوانین پیامد یا مجازات تعیین کنید. این پیامدها باید تاحد امکان، متناسب با خطای کودک باشند؛ مثلا:
- اگر کودک جمع‌کردن اسباب‌بازی‌ها را فراموش کرد، تا 1روز حق استفاده از آنها را ندارد.
رفتارتان را با نیازهای فرزندتان متناسب کنید
رفتار کودکان بسیار پیش‌بینی‌پذیرتر از آن است که حتی فکرش را بکنید. برای مثال، مادربزرگ‌ها به‌راحتی و با یک نگاه، دلیل گریه کودک 6ماه را تشخیص می‌دهند، زیرا تجربه آن را دارند. تشخیص این موضوع و دیگر موضوعات مرتبط با کودک، برای والدین تازه‌کار کمی سخت‌تر است؛ اما اگر نیازهای عاطفی کودکان سنین مختلف را بدانند، تعامل با آنها برای‌شان مثل آب خوردن می‌شود.
مهارت های مذاکره خود را تقویت کنید
کودکان وقتی چیزی را بخواهند شبیه وکیلی ماهر از خواسته‌های‌شان دفاع میکنند و والدین را مجاب به عقب‌نشینی میکنند. شما نیز باید مهارتهای مذاکره‌گری خود را تقویت کنید تا توان مدیریت درخواست‌ها و بهانه‌گیری‌های فرزندتان را داشته باشید.
به فرزندتان حق انتخاب بدهید
اگرچه رد درخواست‌های کودک معمولا برای محافظت از خود اوست، ولی می‌توان در موارد معدودی مانند انتخاب لباس او را آزاد گذاشت. اگر گاهی‌اوقات به فرزندتان آزادی عمل بدهید، برقراری ارتباط موثر با کودک حرف گوش نکن برای‌تان آسان‌تر می‌شود.
مدت زمان قهر بین والدین و فرزند چقدر است؟
هرچه مدت‌زمان قهر بین شما و کودک بیشتر طول بکشد، پیامدهای منفی آن بر سلامت روان فرزندتان سنگین‌تر خواهد شد. پس اگر هم به هر دلیلی قهرتان گرفت، در اولین فرصت با کودک آشتی و بابت رفتارتان از او معذرت‌خواهی کنید.
سخن پایانی
قهر تنبیهی روش مناسبی برای اصلاح رفتارهای ناسازگارانه کودک نیست. گذشته از این، مضرات زیادی هم دارد. شاید گاهی‌اوقات کلافه شوید و راهی غیر از قهر با کودک به ذهنتان نرسد. هر زمان به چنین نقطه‌ای رسیدید، ابتدا به پیامدهای منفی قهر تنبیهی مانند بی‌اعتمادی و عزت نفس پایین کودک فکر کنید. به‌یادآوردن این پیامدها، شما را از تصمیم‌گیری عجولانه منصرف می‌کند. پس از حفظ آرامش و پرهیز از تصمیم‌گیری‌های عجولانه، قطعا راهکارهای خلاقانه‌تری مانند وقفه کوتاه و اجرای پیامدهای تخطی از قوانین به ذهنتان خواهد رسید.
سوالات متداول
- چرا والدین با کودکان قهر میکنند؟
زیرا گاهی خسته میشوند و از دست فرزندانشان به ستوه میآیند. مدیریت رفتارهای کودک و تربیت او کاری بهشدت سخت و انرژیبر است. والدینی هم که دست زدن یا آزار و اذیت کودک را ندارند، بهعنوان آخرین چاره با او قهر میکنند. - آیا قهر والدین به سلامت روان کودکان آسیب میزند؟
بله؛ مصداق سوءاستفاده هیجانی است و پیامدهای منفی زیادی دارد: شکلگیری دلبستگی ناایمن، احساس گناه، عزتنفس پایین، حساسیت اضطرابی و افزایش احتمال ابتلا به اختلالات روانی از عوارض منفی این اختلال هستند. - چه راهکارهایی را جایگزین قهر با کودک کنیم؟
تکنیکهای وقفه کوتاه (تایماوت)، تعیین پیامد برای تخطی از قوانین، شناسایی نیازهای رشدی کودکان در سنین مختلف و پاسخدهی متناسب به آنها، تقویت مهارتهای مذاکره با کودک و دادن حق انتخاب به او، از مهمترین جایگزینها هستند.
