اینکه دنیا را جای امن یا ناامنی ببینیم به‌شدت تحت‌تاثیر تجربیاتمان قرار دارد. حتی اینکه چقدر دنیا را جای امن یا نامنی ببینیم هم کاملا به تجربه‌های خوب‌وبدمان در زندگی بستگی دارد. حالا اگر بخواهیم مشخص کنیم که دنیا برای چه کسانی ناامن‌ترین مکان است، قطعا یکی از گزینه‌ها کودکان مبتلا به اختلال استرس پس از سانحه هستند. عامل ابتلا به این اختلال هرچه که باشد، آن‌ها را نسبت به دنیا و مافیها بدبین می‌کند. ما در این مقاله باتوجه به پژوهش‌های روان‌شناختی، شما را با علائم، علل و از همه مهم‌تر، روش درمان اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) در کودکان آشنا می‌کنیم.
اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) در کودکان چیست؟
اختلال استرس پس از ضربه در کودکان یکی از اختلالات روان‌پزشکی جدی است که بر اثر ترومای دوران کودکی ایجاد میشود. اگر:
- بعد از بروز رویداد دردناک، کودک وحشت‌زده شود
- و علائم وحشت‌زدگی بعد از پایان تروما ادامه پیدا کنند،
حتما باید احتمال PTSD بررسی شود.
علائم استرس پس از آسیب گاهی فورا شروع می‌شوند و گاهی حتی تا 6ماه پس از سانحه بروز نمی‌کنند. کودکان مبتلا به این اختلال بااینکه دیگر خطری تهدیدشان نمی‌کند، اما هنوز به‌قدری وحشت‌زده‌اند که گویی همین‌الآن در حال تجربه‌ی آن رویدادند. PTSD بیماری خطرناکی است و احتمال بروز دیگر اختلالات روان‌شناختی مانند اضطراب و افسردگی کودک را هم افزایش می‌دهد.
علائم اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) در کودکان
اکثر بچه‌های مبتلا به PTSD علائم زیر را نشان می‌دهند:
- افکار آشفته‌ساز مرتبط با رویداد
- بروز علائم احساس گناه در کودک
- لذت‌نبردن از موضوعات موردعلاقه‌ی گذشته
- کابوس شبانه در کودک یا ابتلا به دیگر اختلالات خواب
- افزایش نوسان‌های خلقی، احساس غمگینی و پرخاشگری کودک
- اجتناب از یادآورهایی مانند مکان، افراد و هیجانات مرتبط با رویداد
- به‌راحتی شوکه‌شدن، ترسیدن و مضطرب‌شدن بعد از تجربه‌ی رویداد دردناک
- فراموشی قسمت‌های مهمی از رویداد (در زبان روان‌شناسی به آن فراموشی تجزیه‌ای می‌گویند)
- تجربه‌ی دوباره و چندباره‌ی رویداد تروماتیک بهصورت ذهنی (در زبان روان‌شناسی به آن فلاشبک (flashbacks) می‌گویند.)
اگر این علائم کمتر از 1ماه طول بکشند، به آن اختلال استرس حاد (ASD) گفته میشود. اما اگر بیشتر از 1ماه ادامه یابند، متخصصان آن را PTSD تشخیص‌گذاری می‌کنند.
علائم خاص PTSD در کودکان پیش‌دبستانی و دبستانی
کودکان کوچک‌تر که در ابراز کلامی هیجانات خود ضعیف‌ترند، به شیوه‌های دیگری با استرس حادثه کنار می‌آیند:
پسروی به مراحل قبلی رشد
یکی از مکانیسم‌های دفاعی کودکان برای مقابله با استرس، پسروی به مراحل قبلی رشد و رفتارکردن به شیوه‌ی کودکان کوچک‌تر از خود است. مثلا کودک 7ساله‌ای که چندسالی است دیگر شب‌ادراری ندارد، بعد از تجربه‌ی تروما دوباره دچار علائم شب ادراری کودکان میشود.
بازسازی بخشهایی از تروما در طول بازی
بچه‌ها کوچک‌تر به‌جای بیان احساسات خود دربارهی رویداد دردناک، بخشهایی از آن را درحین بازی بازسازی می‌کنند. به‌عنوان‌مثال:
- بعد از مواجهه با حمله‌ی تروریستی، بیشتر با تفنگ‌های اسباب‌بازی وَر می‌روند.
- درصورت تجربه‌ی تصادف رانندگی، علاقه‌ی بیشتری به انجام بازی‌های ماشینی پیدا می‌کنند.
تحریف ترتیب زمانی رویدادها
یکی‌دیگر از علائمی که معمولا در کودکان دیده میشود این است که هنگام مرور خاطرات تروما، ترتیب زمانی اتفاقات را جابه‌جا بیان می‌کنند.
کنترل افراطی
باور غلطی در ذهن کودکان مبتلا به PTSD شکل می‌گیرد که اگر به‌اندازه‌ی کافی حواسشان جمع باشد، علائم هشداردهنده را تشخیص می‌دهند و از بروز مجدد تروما خودداری می‌کنند. به‌همین‌دلیل آن‌ها همواره گوش‌به‌زنگ‌اند و حساسیت بیشتری نسبت به علائم اضطرابی دارند.
پیشنهاد مطالعه: چگونه افکار منفی کودکان کودک را متوقف کنیم؟
علائم خاص PTSD در نوجوانان
نوجوانان مبتلا به PTSD علائمشان شباهت بیشتری با بزرگ‌سالان دارد. مهمترین تفاوت آن‌ها با کودکان و بزرگ‌سالان، افزایش تکانشگری و پرخاشگری در نوجوانان است.
عوامل موثر بر شکل‌گیری PTSD در کودکان
به‌صورت‌کلی حالت‌های زیر پتانسیل تبدیل‌شدن به PTSD را دارند:
- بروز رویدادی دردناک برای خود کودک مانند تجربه‌ی کودک آزاری
- افتادن اتفاقی مصیبت‌بار برای نزدیکان کودک مانند مرگ فردی عزیز
- مشاهده‌ی صحنه‌ای وحشتناک مانند درگیری و حمله‌ی مسلحانه در خیابان
اما هر ترومایی منجربه اختلال استرس پس از ضربه نمی‌شود. عوامل زیادی در این زمینه دخیل‌اند که در ادامه بررسی‌شان می‌کنیم:
شایع‌ترین تروماهای منجربه PTSD در کودکان
براساس داده‌های میدانی، تجربه‌ی رویدادهای زیر بیش‌از دیگر تجارب دردناک تبدیل به PTSD در کودکان شده‌اند:
- بهره‌کشی جنسی
- کودک‌آزاری جنسی
- بلایای طبیعی مانند سیل و زلزله
- گیرافتادن در فضایی تنگ و تاریک
- تراژدی‌های مصنوعی مانند بمب‌گذاری
- حوداث فاجعه‌بار مانند تصادفات رانندگی
- سهل‌انگاری در رسیدگی به نیازهای کودک
- ابتلا به بیماری‌های تهدیدکننده‌ی زندگی مانند آسم
- درمان‌های پزشکی تهاجمی مانند آمپول زدن به کودک
- مواجهه با حمله‌ی حیوانات یا زخم و نیش‌خوردن از آن‌ها
- حمله‌ی شخصی خشونت‌آمیز مانند دزدی، آدم‌ربایی و شکنجه
- بدرفتاری فیزیکی شدید مانند تنبیه کودک با قاشق داغ یا شیلنگ
- تجربه‌ی سوءاستفاده هیجانی در خانه، مدرسه یا جامعه مانند تجربه‌ی مسخره‌شدن در مدرسه
پیشنهاد مطالعه: کودک آزاری آنلاین
آستانه‌ی تابآوری کودک
هر کودکی تحمل خاصی دارد: بعضی‌ها انگار از جنس آهن‌اند و در برابر آسیب‌ها مقاوم؛ بعضی دیگر از جنس شیشه‌اند و با کوچک‌ترین تجربه‌ی سختی دچار استرس می‌شوند. یکی از عوامل موثر در ابتلا به اختلال استرس پس از آسیب، شدت ادراک رویداد استرس‌زا توسط کودک است. گاهی یک رویداد از نگاه یک کودک کاملا عادی است و برای دیگری به‌شدت استرس‌زا.
شدت رویداد
هرچه شدت یک‌رویداد یا میزان فاجعه‌باری آن بیشتر باشد، به‌احتمال بیشتری تبدیل به PTSD میشود. به‌عنوان‌مثال، اکثر بچه‌ها گازگرفتهشدن توسط سگ را زود فراموش می‌کنند اما تجربه‌ی تجاوز جنسی را شاید هرگز از یاد نبرند.
فراوانی وقوع تروما
هرچه تعداد دفعات بروز یک رویداد تروماتیک بیشتر باشد، به‌احتمال بیشتری منجربه اختلال استرس پس از سانحه میشود. به‌عنوان‌مثال، یک‌بار کتک‌خوردن کودک شاید حتی یادش هم نماند، اما اگر این مسئله مدام تکرار شود، مقاومت کودک را درهم می‌شکند.
میزان نزدیکی کودک به رویداد تروماتیک
آیا اتفاق دردناک در نزدیکی کودک بوده است یا جایی دورتر؟ هرچه کودک از مرکز واقعه‌ی دردناک دورتر بوده باشد، احتمال PTSD کمتر است. به‌عنوان‌مثال، بعد از انفجار برج‌های دوقلو، افراد ساکن در خانه‌های نزدیک آ‌ن‌جا بیشتر دچار این اختلال شدند.
رابطهی کودک با قربانی
بروز اتفاق دردناک برای خودِ کودک یا نزدیکانش پتانسیل بیشتری از مشاهده‌ی رویداد تروماتیک برای غریبه‌ها دارد. بچه‌هایی که شاهد خشونت علیه والدین، خواهروبرادرها و نزدیکانشان هستند، دچار احساس گناه می‌شوند. آن‌ها بابت اینکه چرا نتوانسته‌اند کاری برای عزیزان خود انجام دهند، احساس گناه می‌کنند.
دریافت‌نکردن حمایت فوری
اگر کودک فورا بعد از تجربه‌ی تروما توسط والدین و اطرافیان حمایت شود، میزان شدت ضربه گرفته میشود و روند بهبودی زودتر طی میشود. ازسوی‌دیگر، رهاشدن کودک با احساس وحشت‌زدگی‌اش باعث شدت‌گرفتن این احساسات و افزایش احتمال اختلال استرس پس از ضربه میشود.
درمان اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) در کودکان
مشکل اصلی در اختلال PTSD، نشخوار فکری کودک دربارهی رویداد استرس‌زا و هیجانات مرتبط با آن است. به‌همین‌دلیل، بهترین روش‌های درمان این اختلال به‌دنبال راهی برای سروسامان‌دادن به افکار کودک و رهاسازی ذهنش از نشخوارهای فکری هستند. مسئله‌ی مهم در این زمینه، دریافت کمک فوری حرفه‌ای از جانب روان‌شناسان و روان‌پزشکان است، زیرا درمان زودهنگام این اختلال باعث تاثیرگذاری بیشتر آن میشود. در ادامه توضیحی مختصر دربارهی بهترین رویکردهای درمانی PTSD می‌دهیم:
درمان شناختی رفتاری متمرکز بر تروما (TF-CBT)
براساس پژوهشها درمان شناختی رفتاری برای کودکان و نوجوانان، موثرترین رویکرد در درمان اختلال استرس پس از ضربه است. تمرکز درمانگران در درمان شناختی رفتاری متمرکز بر تروما بر این چند راهکار است:
- جایگزین‌سازی افکار تحریف‌شده یا نادرست مرتبط با تروما با افکار مثبت و واقع‌گرایانه
- گفت‌وگوی مستقیم دربارهی رویداد دردناک و مواجهه‌دادن کودک با هیجانات آن
- آموزش تکنیک‌های مدیریت استرس مانند ریلکسیشن و جرئتمندی
درمان پردازش شناختی
وقتی نمی‌توانیم چیزی را کامل کنیم، ذهنمان مدام درگیرش می‌ماند. مثلا وقتی مجبوریم یک پازل را برای انجام کاری دیگر نیمه‌تمام بگذاریم، درحین انجام کار اصلی، مدام ذهنمان بهسمت بازسازی پازل نیمه‌تمام منحرف میشود. تجربه‌ی تروما هم گاهی در ذهن کودک نیمه‌تمام می‌ماند و دقیقا در همین مواقع است که تبدیل به PTSD میشود. درمان پردازش شناختی به کودک کمک می‌کند تا افکار و عواطف مرتبط با رویداد را بازسازی کند و از شرشان خلاص شود.
بازی درمانی برای کودکان کوچک‌تر
اگرچه بازی‌درمانی برای بچه‌های بزرگ‌تر هم کاربرد دارد، اما برای بچه‌ها کوچک‌تر که مهارت کلامی کمتری دارند بیشتر به کار می‌رود. در بازی‌درمانی متمرکز بر تروما از نقاشی، بازی، داستان و دیگر فعالیت‌ها استفاده می‌کنند تا کودک بتواند خاطرات مرتبط با رویداد را پردازش کند.
دارودرمانی
در برخی‌موارد نیاز است از داروهای کاهش اضطراب برای کنترل شدت علائم این اختلال کمک گرفت. معمولا روان‌پزشکان از داروهای بازجذب سروتونین در این زمینه کمک می‌گیرند. اما دقت داشته باشید که هر دارویی باید با تجویز پزشک متخصص مصرف شود، زیرا هرکدامشان در موقعیت خاصی کاربرد دارند. علاوه‌براین، مصرف بدون نسخه‌ی آن‌ها می‌تواند خطرات و عوارض زیادی به همراه داشته باشد.
نقش والدین در درمان اختلال استرس پس از سانحه در کودکان
اگر بگوییم نقش والدین از درمانگران در بهبود این اختلال بیشتر است، اغراق نکرده‌ایم. مهمترین مسئله در درمان این اختلال، دریافت حمایت، همدلی و امنیت است و چه‌کسی بیش از پدر و مادر می‌تواند در این زمینه نقش داشته باشد؟! شما والدین برای کنارآمدن کودک با رویداد تروماتیک باید:
حفظ صبر و آرامش
درمان اختلالات PTSD زمانبر است. مغز ساختاری پیچیده است که برای بهبود به زمان نیاز دارد. کاملا طبیعی است که به‌دنبال راه‌حلی فوری برای درمان این مشکل باشید، اما بهتر است به درمان و درمانگر اجازه دهید تا فرآیند طبیعی را طی کنند. هرچه شما حامی و پشتیبان بهتری برای فرزندتان و درمانگرش باشید، مطمئنا درمان زودتر اتفاق خواهد افتاد.
تصدیق احساسات کودک
وانمودکردن به اینکه اتفاق خاصی نیفتاده است فقط احساس درک‌نشدن به کودک می‌دهد و حالش را بدتر می‌کند. به‌جای آن، به کودک نشان دهید که حالش را می‌فهمید. بچه‌ها باید این حس را دریافت کنند که شما قضاوتشان نمی‌کنید و کاملا شرایطشان را می‌فهمید.
حمایت و هواداری بیشتر و بیشتر
بارها و بارها و بارها به کودک تضمین بدهید که تنهایش نمی‌گذارید و برای آرامش و امنیتش هرکاری میکنید. همچنین از دیگر دوستان، آشنایان، معلمان و همسایگان بخواهید که رفتاری حمایتگرانه و محترمانه با او داشته باشند. اگر هم کسی رفتاری نامهربانانه با کودک داشت، با حفظ آرامش و متانت، شرایط را برایش توضیح دهید و از او بخواهید رفتارش را اصلاح کند.
پیشنهاد مطالعه: دلبستگی ناایمن در کودکان
مراقبت از علائم بحرانی
در اکثر کودکان مبتلا به PTSD علائم اختلالات دیگری مانند افسردگی و شاید حتی اقدام به خودکشی دیده شود. مراقب این علائم باشید و فورا برای درمانشان اقدام کنید.
سخن پایانی
وقتی یک کودک دچار اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) میشود، یعنی رویدادی دردناک تجربه کرده و دنیا برایش جای ناامنی شده است. اگرچه دنیا بعد از تجربه‌ی رویدادهای تروماتیک شدید، دیگر برای کودک مثل سابق امن و آرامش نمی‌شود، اما تنها راه بهبود اختلال استرس پس از سانحه، دریافت حمایت و همدلی و حس آرامش‌و‌امنیت است. مسئله‌ی بسیار مهم دیگر در درمان PTSD پردازش هیجانات و افکار مرتبط با تروما است که آن هم در محیطی آرام و توسط روان‌درمانگری حرفه‌ای قابل انجام است. پس حتما و در اولین فرصت، برای درمان اختلال کودک به یک روان‌شناس حاذق مراجعه کنید.
سوالات متداول
- آیا هر ترومایی منجربه PTSD در کودکان میشود؟
خیر؛ عواملی مانند شدت رویداد، دفعات تکرار آن، میزان حساسیت و تابآوری کودک، رابطهی کودک با قربانی، نوع رویداد و دریافت حمایت فوری یا عدم دریافت آن، در این زمینه موثرند. - راهکار درمان اختلال استرس پس از سانحه در کودکان چیست؟
براساس پژوهشها، درمان شناختی رفتاری متمرکز بر تروما بهترین و موثرین رویکرد در درمان این اختلال است. در متن مقاله بهصورت کامل دربارهی درمان PTSD در کودکان صحبت کردهایم. - نقش والدین در کمک به درمان PTSD کودکان چیست؟
مهمترین وظیفهی والدین همدلی با احساسات کودک و حمایت از اوست. کودک باید مطمئن باشد که شما مراقبش هستید و هرکاری لازم باشد برای بهبود حالش میکنید.
منابع
استرس پس از سانحه (PTSD) (برای والدین)
