برخی زلزله‌ها از برخی دیگر شدت بیشتری دارند. هرچه پیش‌لرزه‌های یک زلزله از لحاظ شدت، مدت و دفعات کمتر باشد، زلزله اصلی ویرانگرتر است. احساسات ما و خصوصا کودکان هم اگر سرکوب شوند و تخلیه نشوند، خاصیتی تکانشی و ویرانگر پیدا می‌کنند. این هیجانات باید تخلیه شوند تا به‌جای ویرانی، آبادانی بیاورند. آموزش ابراز احساسات درکنار آموزش کنترل هیجانات به کودکان، فواید زیادی برای‌شان دارد. آموزش ابراز احساسات به کودکان و صحبت کردن درباره بیان احساسات با آن‌ها از وظایف والدین و مربیان است. ما هم در این مقاله به بررسی آموزش شناخت احساسات به کودک و نحوه ابراز آن‌ها می‌پردازیم.
اهمیت شناخت احساسات در کودکان
احساسات نیروی محرکه انگیزه‌ها هستند و اگر در ابراز آن‌ها آزادی عمل نداشته‌باشیم، خیلی زود بی‌انگیزه و ناامید می‌شویم. مثلا یک خشم فروخورده تبدیل به خلق‌وخوی افسردگی در کودک می‌شود یا نادیده‌گرفتن یک علاقه به لجبازی کودک می‌انجامد. در واقع، منشا اکثر بدرفتاری‌های کودکان به سرکوب عواطف مربوط است؛ عاطفه‌ای که تغییر جهت داده و به‌جای ابراز طبیعی و به‌موقع، به‌شکلی تکانشی و نامناسب تخلیه شده‌است. از طرف دیگر، بچه‌هایی که عواطف‌شان را راحت‌تر بروز می‌دهند، در متغیرهایی مانند سلامت روانی و رفتاری، پیشرفت تحصیلی و برقراری تعاملات از شرایط بسیار بهتری برخوردار هستند.
چرا برخی کودکان در ابراز عواطف مشکل دارند؟
احساسات ما خیلی سریع و غافلگیرانه سر می‌رسند و تعادل روان ما را برهم می‌زنند. شناسایی و ابراز آن‌ها به افزایش تجربه زیسته، الگوبرداری از دیگران و رشد ساختارهای مغزی وابسته است. کودکان به‌مرور و به کمک آموزش‌های والدین و دیگر مربیان، در ابراز هیجانات مهارت پیدا می‌کنند. اما چرا برخی از آن‌ها در ابراز عواطف مشکل دارند و از دیگر همسالان‌شان کمتر شورو‌اشتیاق تعامل و بازیگوشی دارند؟ مهمترین دلایل تاخیر در رشد عاطفی کودکان به موارد زیر مربوط است:
- آسیب مغزی و عدم رشد ساختارهای عصبی مسئول شناسایی و ابراز احساسات
- محرومیت از تحریک محیطی کافی
- سرکوب هیجانات به‌دلیل تنبیه کودک و ترس او از والدین
- ترومای دوران کودکی مانند کودک آزاری
- بزرگشدن در خانواده دارای تعاملات سرد و بیروح و الگوبرداری از آن‌ها
- داشتن برخی صفات شخصیتی مانند ویژگی‌های کودک درونگرا
- ابتلا به برخی اختلالات عصبی-رشدی مانند اوتیسم
ایده هایی برای آموزش ابراز احساسات به کودکان
برای آموزش ابراز هیجانات به کودکان روشهای بسیار زیادی وجود دارد. در ادامه چند مورد از مهمترین و کاربردی‌ترین آن‌ها را با یکدیگر بررسی می‌کنیم.
استفاده از بازی و سرگرمی برای شناخت احساسات
نقش بازی در رشد کودکان را دست‌کم نگیرید، زیرا بچه‌ها در طول بازی و سرگرمی، بهتر و سریع‌تر یاد می‌گیرند. به‌عنوان مثال، در بازی کارت احساسات، با استفاده از کارت‌های رنگی‌وجذاب و همراه با شوخی‌وخنده، کودکان درباره شناخت احساسات و نحوه مدیریت آن‌ها چیزهای ارزشمندی یاد می‌گیرند. بازی «حدس‌زدن هیجان» هم جذاب است:
- یک برگه در جلوی صورت‌تان بگیرید.
- آرام‌آرام آن را کنار بکشید تا کودک هیجان چهره‌تان را تشخیص دهد.
- از فرزندتان بخواهید، حالت احساسی چهره شما را حدس بزند.
- عکس افراد دیگری با همان حالت هیجانی را به کودک نشان دهید.
- در مورد موقعیت‌هایی که احتمال بروز این احساس وجود دارد یا یکدیگر گفت‌وگو کنید.
برای کودکان نوپا بهتر است از بازی‌های حسی استفاده کنید. در مقاله معرفی بازی های حسی برای کودکان روشهای جذابی برای سرگرم‌کردن و تحریک هوش هیجانی بچه‌ها معرفی کرده‌ایم.
استفاده از نقاشی و رنگ آمیزی
بچه‌ها معمولا آگاهی هیجانی کمی دارند و قادر به بیان عواطف‌شان نیستند. استفاده از روشهای عینی و ملموسی مانند نقاشی و رنگ‌آمیزی در این زمینه بسیار تأثیرگذار هستند. حتی برای بچه‌هایی که کاملا خشک‌‌وبی‌روح هستند و بیانگری هیجانی آن‌ها در حد صفر است، این روش جواب می‌دهد. روان‌شناسان از نقاشی برای شناخت مشکلات و ترس‌های سرکوب‌شده بچه‌ها استفاده می‌کنند. برای اطلاعات بیشتر در این زمینه، مقاله روانشناسی و تفسیر نقاشی کودکان را مطالعه کنید.
پیشنهاد مطالعه: آموزش رنگ ها به کودکان
بازخورد درباره سرنخ های احساسی به کودک
هر زمان احساس کردید چیزی در گلوی فرزندتان گیر کرده‌است و از بیان آن خودداری می‌کند، او را نسبت به حالت هیجانی‌اش آگاه کنید. مثلا وقتی اسباب‌بازیش شکسته و غمبرک زده‌است، بگویید:
- «فک کنم از اینکه اسباب‌بازیت شکسته احساس کلافگی می‌کنی!»
- یا مثلا وقتی از راه می‌رسید و او هنگام دیدن شما لبخند می‌زند، بگویید: «انگار یه‌نفر از دیدن من خوشحال شده!»
این روش به شناخت انواع احساسات در کودکان کمک می‌کند.
الگو بودن از لحاظ ابراز احساسات
بر اساس تحقیقات، مشکلات هیجانی در خانواده‌هایی که عواطف‌شان را ابراز نمی‌کنند بیشتر است. بچه‌ها همیشه در حال مشاهده رفتار شما هستند و آن را در حافظه ذخیره و در موقعیت مناسب یا نامناسب تکرار می‌کنند. اگر شما احساسات‌تان را به‌شیوه‌ای مثبت بروز دهید، تاثیر آن بر بیانگری هیجانی فرزندتان را حتی در کوتاه‌مدت خواهید دید. در مقابل اگر رفتارهای پرخاشگرانه و داد‌زدن و فحاشی از شما ببینند، بددهنی کودک افزایش پیدا می‌کند.
داشتن برنامه روزانه خانوادگی برای ابراز احساسات
احتمالا با اصطلاح گروه‌درمانی آشنا هستید. در این روش، افراد گروه دور هم جمع و تجربه‌های‌شان را با یکدیگر سهیم می‌شوند. هنگام صحبت درباره تجربیات و هیجانات‌مان، بهتر آن‌ها را پردازش و درک می‌کنیم. شما هم برای خودتان در خانه چنین برنامه‌ای طراحی کنید. مثلا هر شب بعد از شام، از تک‌تک اعضای خانواده در مورد اتفاقات روزانه و احساسات‌شان در مورد آن اتفاقات سوال کنید و بحث گروهی راه بیندازید.
بازخورد درباره شیوه ابراز احساسات منفی
برخی کودکان یا از ابراز احساسات منفی خودداری می‌کنند یا به‌صورت تکانشی و پرخاشگرانه واکنش نشان می‌دهند. آن‌ها گاهی از عبارات یا اقدامات نامناسبی مانند موارد زیر استفاده می‌کنند:
- «تو احمقی!»
- «ازت متنفرم!»
- زدن، گازگرفتن، هل‌دادن یا لگد زدن
وقتی کودک از این روش‌ها استفاده کرد. ابتدا عواطف پشت رفتارش را تصدیق کنید. مثلا بگویید، «تو خیلی از دست برادرت عصبانی شدی چون اسباب‌بازیت رو برداشت.» در گام بعدی، روشی بهتر برای ابراز هیجانات به او پیشنهاد دهید، «تو نباید برادرت رو بزنی ولی می‌تونی بهش بگی از چی عصبانی هستی و ازش چه توقعی داری.»
پیشنهاد مطالعه: تاثیر داستان و قصه بر یادگیری و رشد کودکان
سخن پایانی
احساسات ما شبیه انرژی می‌مانند که اگر در درون‌مان جمع شوند، منجر به رفتارهای ناسازگارانه مانند پرخاشگری و افسردگی می‌شوند. از طرف دیگر، ابراز هیجانات به روشهای سالم مزایای زیادی مانند سلامت روانی، پیشرفت تحصیلی و برقراری تعاملات اجتماعی به همراه دارد. متأسفانه برخی از کودکان به‌دلایل متعددی در ابراز عواطف دچار مشکل هستند. بنابراین، والدین و دیگر مراقبت‌کنندگان وظیفه دارند که راه‌وروش ابراز احساسات را به کودک بیاموزند. بازی‌هایی مانند کارت احساسات، بازخورد درباره شیوه ابراز هیجانات و داشتن برنامه روزانه خانوادگی برای ابراز عواطف از روشهای موثر آموزش ابراز احساسات به کودکان هستند. آخرین و البته مهمترین نکته: احساسات‌تان را به‌شیوه مثبت بروز دهید تا فرزندتان از شما الگوبرداری کند.
سوالات متداول
- چرا فرزندم احساساتش را بروز نمیدهد؟
اگر فرزندتان بهشدت خشک و بیروح بهنظر میرسد، حتما با روانشناس بالینی کودک و نوجوان صحبت کنید. دلایل زیادی مانند اختلال اوتیسم، آسیب مغزی، رویدادهای دردناک و تروماگونه و بزرگشدن در خانوادهای سرد و بیروح از مهمترین علل عدم بیانگری هیجانی است. - چگونه ابراز احساسات را به فرزندم آموزش دهم؟
استفاده از بازی و سرگرمی مانند کارت احساسات، پاسخگویی به نیازهای عاطفی فرزند، الگوبودن در بیان عواطف و داشتن برنامه روزانه خانوادگی ابراز هیجانات، از مهمترین روشهای آموزش ابراز احساسات به کودکان هستند.
