آیا تابه‌حال با کلماتی مواجه شده‌اید که ظاهراً شبیه هم باشند، اما معنی‌های متفاوتی داشته باشند؟ در واقع، این یکی از جذاب‌ترین آرایه‌های ادبی به نام جناس تام است. در دنیای شعر و نثر فارسی، آرایه جناس تام به کار می‌رود تا کلمات مشابه، اما با معانی مختلف، کنار هم قرار بگیرند و زیبایی و عمق بیشتری به کلام بدهند. این بازی ظریف با کلمات نه‌تنها زیباست، بلکه به بیان احساسات و مفاهیم کمک زیادی می‌کند.
در مقاله قبلی درباره جناس صحبت کردیم، در این مقاله، ما قصد داریم شما را با جناس تام به زبان ساده آشنا کنیم. از مفهوم اولیه این آرایه ادبی گرفته تا مثال‌های کاربردی در شعر و نثر، همه چیز را به شیوه‌ای ساده و فهمیدنی توضیح خواهیم داد.
همچنین، در ادامه با نمونه‌هایی از اشعار معروف فارسی، به‌ویژه اشعار سعدی، نشان خواهیم داد که چگونه این آرایه می‌تواند جذابیت و تأثیرگذاری بیشتری به کلام اضافه کند. اگر شما هم علاقه‌مند به یادگیری بیشتر درباره این آرایه ادبی هستید و می‌خواهید آن را به‌راحتی درک کنید، با ما همراه باشید.
پیشنهاد می کنم مقالات قبلی ما در زمینه آرایه ها، مانند آرایه تشخیص چیست و مراعات نظیر چیست با مثال را مطالعه کنید.
جناس تام چیست؟
تعریف جناس تام به زبان ساده این است که زمانی که دوکلمه با نوشتار و تلفظ یکسان اما با معانی مختلف در کنار هم قرار می‌گیرند، به آن‌ها جناس تام یا همسان می‌گوییم.
جناس تام از انواع آرایه‌های ادبی است که به طور خاص در شعر و نثر استفاده می‌شود تا زبان را زنده و جذاب‌تر کند. جناس همسان به نویسنده یا شاعر این امکان را می‌دهد که از شباهت ظاهری کلمات بهره ببرد و درعین‌حال مفاهیم مختلف و عمیق‌تری را به خواننده منتقل کند.
در واقع، شاعر با استفاده از آن می‌تواند کلمات را به‌گونه‌ای با هم ترکیب کند که علاوه بر زیبایی صوتی، معنا و مفهوم متفاوتی را در هر کلمه بگنجاند. به‌این‌ترتیب، استفاده از جناس باعث می‌شود که نوشته یا شعر از نظر موسیقایی غنی‌تر و از نظر معنایی پیچیده‌تر شود.
برای مثال، کلمه‌ی «شیر» را در نظر بگیرید. در یک جمله ممکن است «شیر» به معنای حیوان جنگل باشد که سلطان جنگل است و در جمله‌ی دیگر به معنای نوشیدنی خوشمزه‌ای که از گاو به دست می‌آید. در ظاهر کلمات شباهت وجود دارد، ولی هرکدام معنی خاص خود را دارند و استفاده هم‌زمان از این تفاوت معنایی می‌تواند بر زیبایی و تأثیرگذاری کلام بیفزاید.
به‌عنوان‌مثال در یکی از اشعار معروف حافظ آمده است:
- کار پاکان را قیاس از خود مگیر گرچه باشد در نبشتن شیر و شیر
در این شعر، «شیر» در دو معنا به‌کار رفته است: شیر به معنای حیوان (شیر جنگل) و شیر به معنای خوراکی (شیر نوشیدنی). این استفاده از جناس باعث می‌شود که شعر حافظ علاوه بر زیبایی معنایی و موسیقایی، بار معنایی جدید و عمقی پیدا کند.
در واقع، جناس یک ابزار ادبی بسیار زیباست که به نویسنده یا شاعر این فرصت را می‌دهد که در کنار ایجاد جذابیت صوتی، از کلمات برای انتقال مفاهیم عمیق‌تر استفاده کند. این آرایه ادبی به زیبایی معنای هر کلمه را با تلفظ مشابه کلمه‌ی دیگر گره می‌زند و این ویژگی باعث می‌شود که زبان در شعر و نثر تنوع بیشتری پیدا کند و تجربه‌ای جدید برای خواننده ایجاد کند.
پیشنهاد مطالعه: آرایه قلب چیست و چه انواعی دارد؟
اولین نفری باشید که از اخبار و اطلاعیه‌های مرتبط با پایه تحصیلیتان باخبر می‌شود!
فرق جناس تام و جناس ناقص
یکی از نکات مهم در این مبحث این است که بدانید انواع مختلفی از جناس وجود دارد. یکی دیگر از انواع جناس، جناس ناقص یا ناهمسان است. در جناس تام، کلمات کاملاً از نظر نوشتار و تلفظ یکسان هستند، اما معانی متفاوتی دارند.
به عبارت ساده‌تر، دوکلمه با همان شکل ظاهری و تلفظ مشابه در کنار هم قرار می‌گیرند، ولی هریک مفهوم متفاوتی را منتقل می‌کنند.
اما در جناس ناقص، تفاوت اصلی در این است که کلمات فقط کمی شبیه به هم هستند و از نظر تلفظ یا نوشتار دقیقاً یکسان نیستند. این کلمات شباهت‌هایی دارند، اما تفاوت‌هایی هم در جزئیات تلفظ یا نوشتارشان وجود دارد. برای مثال، کلمات «گُرد» و «گَرد» که اگرچه شبیه به هم هستند، اما با یکدیگر تفاوت تلفظی دارند. یکی از این کلمات به معنای پهلوان و دیگری به معنای غبار یا خاک است.
برای درک بهتر، به مثال زیر توجه کنید:
- گُرد آمد و گِرد خاک شد.
در این مثال، گُرد به معنای پهلوان و گَرد به معنای غبار یا خاک به‌کاررفته است. این یک نمونه از جناس ناقص است؛ زیرا کلمات شبیه به هم هستند، ولی به طور کامل یکسان تلفظ نمی‌شوند و در نتیجه تفاوت معنایی ایجاد می‌کنند.
این تفاوت‌ها باعث می‌شود که جناس همسان در شعر و نثر معمولاً زیباتر و برجسته‌تر به نظر بیاید، زیرا کلمات دقیقاً یکسان هستند و این هماهنگی در کلام تأثیر بیشتری دارد. درحالی‌که جناس ناقص بیشتر به یک بازی زبانی با شباهت‌های جزئی می‌پردازد و نمی‌تواند همان تأثیر هنری و معنایی که جناس تام دارد، ایجاد کند.
جناس تام در شعر فارسی
در شعر فارسی، جناس همسان یکی از ابزارهای اصلی در ایجاد زیبایی‌های زبانی و معنایی است که شاعران برای غنی‌تر کردن آثار خود از آن استفاده می‌کنند. شاعران بزرگ فارسی مانند حافظ و خیام در اشعار خود به طور هنرمندانه‌ای از این آرایه بهره برده‌اند. این نوع آرایه ادبی به‌ویژه در اشعار حافظ باعث می‌شود که کلمات با ظاهری مشابه اما معانی مختلف، در کنار هم قرار گیرند و مفاهیم عمیق‌تری را در قالبی زیبا و جذاب ارائه دهند.
برای مثال به این بیت از خیام توجه کنید:
- بهرام که گور می‌گرفتی همه عمر دیدی که چگونه گور بهرام گرفت
در این بیت، کلمه «گور» دو بار به‌کاررفته است: «گور» اول به معنای گورخر و «گور» دوم به‌معنای قبر.
جناس تام در اشعار سعدی
سعدی شیرازی، استاد سخن، در اشعار خود از جناس به طور هنرمندانه‌ای استفاده کرده است. او با بهره‌گیری از این آرایه، کلام خود را زیبا و دل‌نشین کرده و مفاهیم عمیقی را به خواننده منتقل می‌کند.
مثال ۱:
- شکر لب جوانی نی آموختی که دل‌ها بر آتش چو نی سوختی
در این بیت، کلمه «نی» دو بار به‌کاررفته است: «نی» اول به معنای ساز نی و «نی» دوم به معنای چوب نی.
مثال ۲:
- نماند فتنه در ایام شاه جز سعدی که بر جمال تو فتنه است و خلق بر سخنش
در این بیت، کلمه «فتنه» دو بار به‌کاررفته است: «فتنه» اول به معنای آشوب و آشفتگی و «فتنه» دوم به معنای عاشق و مفتون شدن.
مثال ۳:
- خرامان بشد سوی آب روان چنان چون شده بازیابد روان
در این بیت، کلمه «روان» دو بار به‌کاررفته است: «روان» اول به معنای جاری و روان و «روان» دوم به معنای روح.
۳۰ مثال جناس تام
یکی از بهترین راه‌های یادگیری آرایه‌های ادبی، دیدن مثال‌های واقعی از شعرهای فارسی است. در این بخش، جدولی با عنوان ۳۰ تا جناس تام برای شما آماده کرده‌ایم که شامل کلمات متجانس، معانی مختلف آن‌ها و بیت شعر مربوط به هر کلمه است.
این جدول به شما کمک می‌کند تا چند مثال جناس را بهتر درک کنید و در درس ادبیات از آن استفاده کنید. بیت‌های شعر از شاعران بزرگ انتخاب شده‌اند و معانی کلمات به زبانی ساده توضیح داده شده است.
| شماره | بیت شعر | کلمه متجانس | معنای اول | معنای دوم |
| ۱ | بردوخته‌ام دیده چو باز از همه عالم / تا دیده من بر رخ زیبای تو باز است | باز | پرنده شکاری | گشاده |
| ۲ | ای شده نعلِ سُم اسب تو را / مشتری از چرخ، به جان مشتری | مشتری | سیاره مشتری | طالب، خریدار |
| ۳ | بهرام که گور می‌گرفتی همه عمر / دیدی که چگونه گور بهرام گرفت | گور | گورخر | قبر، مزار |
| ۴ | عشـق شـوری در نهـاد ما نهـاد / جـان مـا در بوتــه‌ی سـودا نهــاد | نهاد | وجود، سرشت | قراردادن (فعل) |
| ۵ | کار پاکان را قیـاس از خـود مگیر / گر چه باشد در نوشتن شیر، شیر | شیر | شیر خوراکی | حیوان (شیر جنگل) |
| ۶ | برادر که دربند خویش است / نه برادر نه خویش است | خویش | خود | آشنا، قوم |
| ۷ | گلاب است گویی به جویش روان / همی شاد گردد ز بویش روان | روان | جاری | روح |
| ۸ | صد هزاران گل شگفت و بانگ مرغی بر نخواست / عندلیبان را چه پیش آمد، هَزاران را چه شد | هزاران | عدد (هزارها) | بلبل‌ها |
| ۹ | از آن دمی که ز چشمم برفت رود / عزیز کنار دیدۀ من همچو رود جیحون است | رود | فرزند | رودخانه |
| ۱۰ | ای بخارا شاد باش و دیر زی / شاه زی تو شادمان آید همی | زی | زندگی کن | به‌سوی |
| ۱۱ | شنيدم كه در مصر ميري اجل / سپه تاخت بر روزگارش اجل | اجل | بزرگ | مرگ |
| ۱۲ | همین پنج روز است عیش مدام / به ترک اندرش عیش‌های مدام | مدام | شراب | همیشگی |
| ۱۳ | مشو تا توانی ز زحمت بری / که رحمت برندت چو رحمت بری | بری | دور، روی‌گردان | ببری (فعل) |
| ۱۴ | نه در ابتدا بودی آبِ منی / اگر مردی از سر به در کن منی | منی | نطفه | تکبر، غرور |
| ۱۵ | چنان بی بیم و ایمن کرد گرگان / که میشان را شبان بودند گرگان | گرگان | شهر گرگان | گرگ‌ها |
| ۱۶ | طمع کرده بودم که کرمان خورم / که ناگه بخوردند کرمان سرم | کرمان | شهر کرمان | کرم‌ها |
| ۱۷ | دلارام در بر، دلارام جوی / لب از تشنگی خشک بر طَرْف جوی | جوی | جوینده | رود، رودخانه |
| ۱۸ | شکر لب جوانی نی آموختی / که دل‌ها بر آتش چو نی سوختی | نی | ساز | چوب نی |
| ۱۹ | نماند فتنه در ایام شاه جز سعدی / که بر جمال تو فتنه است و خلق بر سخنش | فتنه | آشوب | عاشق |
| ۲۰ | پدر با پسر یکدگر را کنار / گرفتند کرده غم از دل کنار | کنار | آغوش | کرانه، گوشه |
| ۲۱ | قیامت کسی بیند اندر بهشت / که معنی طلب کرد و دعوی بهشت | بهشت | فردوس، جنت | گذاشتن، رهاکردن |
| ۲۲ | به جز از علی که آرد پسری ابوالعجایب / که علم کند به عالم شهدای کربلا را | که | چه کسی | حرف پیوند |
| ۲۳ | ز فرمان برانم کسی گوش داشت / که آغوش رومی در آغوش داشت | آغوش | نام خاص ترکی | بغل، کنار |
| ۲۴ | اگر شب‌ها همه قدر بودی / شبِ قدر بی‌قدر بودی | قدر | تقدیر (شب قدر) | ارزش |
| ۲۵ | کسان، سفینه به دریا برند و سود کنند / نه چون سفینة سعدی، نه چون دریایی | سفینه | کشتی | مجموعه شعر |
| ۲۶ | ای مرغ اگر پری به سر کوی آن صنم / پیغام دوستان برسانی بدان پری | پری | پریدن | حوری، اسم شخص |
| ۲۷ | چشمت به خواب، چشم مرا خواب می‌برد / زلفت به تاب، جان مرا تاب می‌برد | تاب | پیچش | طاقت، صبر |
| ۲۸ | آتش است این بانگ نای و نیست باد / هر که این آتش ندارد، نیست باد | باد | نیست باد (هوا) | نابود گردد |
| ۲۹ | گفتی اسرار در میان آور / کو میان اندر این میان که منم | میان | گفت‌وگوکردن | کمر، میانه |
| ۳۰ | نه عجب که قلب دشمن شکنی به روز هیجا / تو که قلب دوستان را به مفارقت شکستی | قلب | مرکز سپاه | دل |
لیست کلمات جناس تام هشتم
در این بخش، لیستی از متداول‌ترین کلمات دارای جناس تام آماده کرده‌ایم که شامل کلمات ساده و متناسب با درس ادبیات فارسی پایه هشتم است. این جدول به شما کمک می‌کند تا جناس را بهتر بشناسید و در امتحانات ادبیات موفق شوید. می‌توانید این جدول را به‌صورت PDF دانلود کنید و برای مرور و تمرین همیشه همراه داشته باشید.
| شماره | بیت شعر | کلمه متجانس | معنای اول | معنای دوم |
| ۱ | باز | پرنده شکاری | پرنده شکاری | گشاده |
| ۲ | گرگان | شهر گرگان | شهر گرگان | گرگ‌ها |
| ۳ | مشتری | سیاره مشتری | سیاره مشتری | طالب، خریدار |
| ۴ | بهشت | فردوس، جنت | فردوس، جنت | فعل (از مصدر هشتن: گذاشتن، رهاکردن) |
| ۵ | گور | گورخر | گورخر | مزار، قبر |
| ۶ | نهاد | وجود، سرشت | وجود، سرشت | فعل (قراردادن) |
| ۷ | شیر | شیر خوراکی | شیر خوراکی | حیوان شیر |
| ۸ | خویش | خود، خویشتن | خود، خویشتن | آشنا، قوم |
| ۹ | روان | جاری | جاری | روح، جان |
| ۱۰ | هزاران | عدد (هزارها) | عدد (هزارها) | بلبل‌ها |
| ۱۱ | رود | فرزند | فرزند | رودخانه |
| ۱۲ | زی | زندگی کن | زندگی کن | به‌سوی |
| ۱۳ | اجل | بزرگ | بزرگ | مرگ |
| ۱۴ | مدام | شراب | شراب | همیشگی (گونه‌ای از مداوم) |
| ۱۵ | بری | دور، برکنار | دور، برکنار | ببری (فعل) |
| ۱۶ | منی | نطفه، آب گندیده | نطفه، آب گندیده | تکبر، غرور |
| ۱۷ | کن | مشیت الهی (آیه قرآنی) | مشیت الهی (آیه قرآنی) | انجام بده (فعل امر) |
| ۱۸ | کرمان | شهر کرمان | شهر کرمان | کرم‌ها |
| ۱۹ | جوی | جوینده | جوینده | رود، رودخانه |
| ۲۰ | زیان | ضرر | ضرر | جزء واژه فارغ زیان (کسانی که بدون کوشش زندگی می‌کنند) |
| ۲۱ | نی | ساز | ساز | چوب نی |
| ۲۲ | فتنه | آشوب | آشوب | عاشق |
| ۲۳ | کنار | آغوش | آغوش | کرانه، گوشه |
| ۲۴ | که | چه کسی | چه کسی | حرف پیوند |
| ۲۵ | آغوش | نام خاص ترکی (غلامان) | نام خاص ترکی (غلامان) | بغل، کنار |
| ۲۶ | موسی | تیغ سلمانی | تیغ سلمانی | حضرت موسی (ع) |
| ۲۷ | قدر | تقدیر (شب قدر) | تقدیر (شب قدر) | ارزش |
| ۲۸ | سفینه | کشتی | کشتی | مجموعه شعر |
| ۲۹ | سر | اندیشه، فکر | اندیشه، فکر | حقیقت |
| ۳۰ | پری | پریدن | پریدن | اسم شخص یا حوری |
| ۳۱ | تاب | پیچش | پیچش | طاقت، صبر |
| ۳۲ | باد | جریان هوا | جریان هوا | باشد (فعل دعایی) |
| ۳۳ | میان | گفت‌وگوکردن | گفت‌وگوکردن | کمر / میانه |
| ۳۴ | باریک | نازک | نازک | آفریدگار |
| ۳۵ | نای | نی (ساز) | نی (ساز) | نام زندان |
| ۳۶ | غریب | عجیب | عجیب | فرد ناشناس |
| ۳۷ | قلب | مرکز سپاه | مرکز سپاه | دل |
| ۳۸ | بوم | جغد | جغد | منزل |
| ۳۹ | کی | پادشاه | پادشاه | چه وقت |
| ۴۰ | پرده | پرده موسیقی | پرده موسیقی | حجاب و راز |
نمونه سوالات جناس تام با جواب
برای اینکه جناس را بهتر یاد بگیرید، در این بخش نمونه سؤالاتی را برای شما آماده کرده‌ایم. این سؤالات به شما کمک می‌کنند تا بتوانید جناس تام را در شعر و جمله تشخیص دهید و در امتحانات ادبیات نمره 20 بگیرید. سعی کنید با دقت سوالات را بخوانید و پاسخ‌ها را بررسی کنید.
- سؤال 1: کدام دو کلمه نمی‌تواند جناس باشد؟
1) شوی و شوی 2)جوی و جوی
3)روی و روی 4)کوی و کوی - پاسخ: گزینه 4. کوی فقط دارای یک معنا است، به معنای کوچه.
شوی: به معنای شوهر و بن مضارع شستن.
جوی: به معنای رود آب و بن مضارع جستن.
روی: به معنای صورت و بالا. - سؤال 2: در بیت زیر، کلمه‌ای که جناس تام ایجاد کرده را مشخص کنید و معانی آن را بنویسید:
«به جز از علی که آرد پسری ابوالعجایب / که علم کند به عالم شهدای کربلا را» - پاسخ: کلمه‌ی که در این بیت جناس ایجاد کرده است.
معنای اول: چه کسی (در مصراع اول، به معنای شخص).
معنای دوم: حرف پیوند (در مصراع دوم، برای اتصال جملات). - سؤال 3: در بیت زیر، کلمه‌ای که جناس همسان ایجاد کرده را پیدا کنید و معانی آن را بنویسید:
«اگر شب‌ها همه قدر بودی / شبِ قدر بی قدر بودی» - پاسخ: کلمه‌ی قدر در این بیت جناس ایجاد کرده است.
معنای اول: تقدیر، شب قدر (در «شب‌ها همه قدر» و «شبِ قدر»).
معنای دوم: ارزش (در «بی‌قدر»). - سؤال 4: در بیت زیر، کلمه‌ای که جناس همسان ایجاد کرده کدام است؟
«از آن دمی که ز چشمم برفت رود / عزیز کنار دیدۀ من همچو رود جیحون است»
الف) چشم ب) رود
ج) عزیز د) جیحون - پاسخ: گزینه ب (رود).
معنای اول: فرزند (در مصراع اول).
معنای دوم: رودخانه (در مصراع دوم). - سؤال 5: در بیت زیر، کلمه‌ی ایجادکننده‌ی جناس تام کدام است؟
«شنیدم که در مصر میری اجل / سپه تاخت بر روزگارش اجل»
الف) میری ب) سپه
ج) اجل د) روزگار - پاسخ: گزینه ج (اجل)
معنای اول: بزرگ (در مصراع اول، به معنای شخص والامقام).
معنای دوم: مرگ (در مصراع دوم).
نتیجه‌گیری
در این مقاله با آرایه ادبی جناس تام آشنا شدیم و یاد گرفتیم که چگونه این آرایه می‌تواند کلمات مشابه را با معانی مختلف در کنار هم قرار دهد و به زیبایی و عمق کلام افزوده کند.
استفاده از این آرایه در شعر و نثر فارسی باعث جذابیت بیشتر و انتقال مفاهیم پیچیده به‌صورت ساده و زیبا می‌شود. با تمرین و استفاده از مثال‌ها و سؤالات آموزشی ارائه شده، می‌توانیم این آرایه را بهتر درک کرده و آن را در نوشته‌ها و اشعار به‌سادگی تشخیص دهید.
سوالات متداول
- تعریف جناس تام چیست؟
یک نوع آرایه ادبی است که دوکلمه با تلفظ و نوشتار یکسان، اما با معانی مختلف، در کنار هم قرار می‌گیرند. - چه تفاوتی بین جناس تام و جناس ناقص وجود دارد؟
در جناس تام، کلمات کاملاً یکسان هستند، درحالی‌که در جناس ناقص، کلمات شبیه به هم هستند؛ اما با تفاوت‌های تلفظی یا نوشتاری. - دو مثال برای جناس تام بزنید.
بهرام که گور می‌گرفتی همه عمر دیدی که چگونه گور بهرام گرفت
در این بیت، کلمه «گور» دو بار به‌کاررفته است: «گور» اول به معنای گورخر و «گور» دوم به معنای قبر. - خرامان بشد سوی آب روان چنان‌چون شده بازیابد روان
در این بیت، کلمه «روان» دو بار به‌کاررفته است: «روان» اول به معنای جاری و روان و «روان» دوم به معنای روح.
