تصور کنید که در حال خواندن یک شعر زیبا هستید و ناگهان کلمه‌ای مشابه با کلمه دیگر در آن شعر به چشم می‌آید، اما تفاوتی کوچک باعث میشود که معنای جمله کاملاً تغییر کند. این اتفاق یکی از آرایه‌های جالب و خاص زبان فارسی است، جناس ناقص.
جناس ناقص، آرایهای است که در آن دوکلمه از نظر صامت یا مصوت مشابه‌اند، اما معنای متفاوتی دارند. آیا تابه‌حال به این فکر کرده‌اید که چرا شاعران از این تکنیک استفاده می‌کنند؟ چگونه این تکنیک می‌تواند به شعر یا نثر جذابیت بیشتری بدهد؟
در مقاله قبل با آرایه جناس آشنا شدیم، در این مقاله، با جناس ناقص و انواع آن آشنا می‌شوید. پس با ما همراه باشید تا رازهای این آرایه ادبی جذاب را کشف کنید و نحوه استفاده صحیح آن را یاد بگیرید.
اگر به شناخت سایر آرایه های ادبی علاقه دارید، حتما مقاله انواع ارایه های ادبی را بخوانید.
جناس ناقص چیست؟
جناس ناقص یا ناهمسان یکی از آرایه‌های ادبی زیبای زبان فارسی است که در شعر و نثر به کار می‌رود. در این آرایه، دو یا چند کلمه که تلفظ و شکل ظاهری شبیه به هم دارند، اما در یک حرف یا صدا (صامت یا مصوت) با هم تفاوت دارند و معنای متفاوتی هم دارند، کنار هم میآیند. این شباهت کلمات باعث میشود شعر آهنگین و جذاب شود.
به‌عنوان‌مثال به این بیت از حافظ نگاه کنید:
- هنگامِ تنگ‌دستی در عیش کوش و مستی کاین کیمیایِ هستی قارون کند گدا را
در این بیت، «مستی» (حالت سرخوشی) و «هستی» (وجود) جناس ناهمسان دارند، چون فقط در حرف اول (م و ه) فرق دارند و معانی آن‌ها هم متفاوت است. این شباهت، موسیقی زیبایی به شعر میبخشد.
اولین نفری باشید که از اخبار و اطلاعیه‌های مرتبط با پایه تحصیلیتان باخبر میشود!
تفاوت جناس ناقص و جناس تام
جناس ناقص و جناس تام دو آرایه ادبی پراستفاده در شعر و نثر فارسی هستند که هر دو با شباهت کلمات بازی می‌کنند، اما تفاوت‌های مهمی دارند.
در جناس تام، دوکلمه دقیقاً یکسان تلفظ می‌شوند و فقط معنای آن‌ها فرق دارد. مثلاً در کلمه «شیر»، می‌تواند به معنی حیوان یا نوشیدنی باشد. این آرایه ساده‌تر است، چون کلمات کاملاً هم‌صدا هستند.
اما در جناس ناقص، کلمات نه‌تنها معنای متفاوتی دارند، بلکه در یک حرف یا صدا هم کمی فرق می‌کنند. مثلاً «زیر» (پایین) و «زار» (گریان) فقط در یک حرف (ی و الف) متفاوت‌اند. این تفاوت کوچک باعث میشود جناس ناهمسان ظریف‌تر و گاهی سخت‌تر شناسایی شود، اما موسیقی خاصی به شعر میبخشد.
در مجموع، جناس تام مشابهت کامل بین کلمات را به وجود می‌آورد، درحالی‌که در جناس ناهمسان، تفاوت‌های جزئی در واج‌ها باعث تمایز میان کلمات مشابه میشود که به‌طورکلی تفاوت‌های این دو نوع جناس در شکل و ساختار آن‌ها نمایان است.
پیشنهاد مطالعه: مراعات نظیر چیست با مثال
انواع جناس ناقص
جناس ناقص به سه نوع اصلی تقسیم میشود: جناس ناقص اختلافی، جناس ناقص افزایشی، و جناس ناقص حرکتی. هر کدام از این انواع ویژگی‌های خاص خود را دارند و در شعر فارسی به شکلی هنرمندانه به کار می‌روند. در ادامه، هر نوع را با جزئیات و مثال توضیح می‌دهیم.
جناس ناقص اختلافی
جناس ناقص اختلافی زمانی رخ می‌دهد که دوکلمه در تعداد حروف و ظاهر شبیه باشند، اما فقط در یک حرف (صامت یا مصوت بلند) با هم تفاوت داشته باشند و معانی متفاوتی داشته باشند. این تفاوت می‌تواند در هرکدام از حروف کلمه باشد. این نوع جناس به شعر موسیقی ظریفی میبخشد.
مثال جناس ناقص اختلافی
بیت زیر از فردوسی یک مثال برای جناس ناقص اختلافی است:
- بدانگه که خیزد خروش خروس ز درگاه برخاست آوای کوس
کلمات «خروش» (فریاد) و «خروس» (پرنده) جناس ناقص اختلافی دارند، چون فقط در حرف آخر (ش و س) متفاوت‌اند. این شباهت، آهنگ بیت را دلنشین‌تر میکند. - هر تیر که در کیش است، گر بر دلِ ریش آید ما نیز یکی باشیم، از جمله قربان‌ها (سعدی)
در این بیت، واژه‌های «کیش» و «ریش» در حرف اول با هم تفاوت دارند و در معنا نیز متفاوت هستند. این تفاوت در حرف اول باعث ایجاد جناس ناقص اختلافی شده است.
جناس ناقص افزایشی
جناس ناقص افزایشی زمانی است که یک کلمه نسبت به کلمه دیگر یک حرف‌اضافه داشته باشد، اما سایر حروفشان شبیه باشند و معانی متفاوتی داشته باشند. این افزایش می‌تواند در ابتدا، وسط، یا انتهای کلمه رخ دهد. جناس ناقص اختلافی و افزایشی هر دو در ایجاد ریتم شعر نقش دارند، اما افزایشی به دلیل اضافه‌شدن حرف، تنوع بیشتری به کلام میبخشد.
مثال جناس ناقص افزایشی
در ابیات زیر از حافظ چند مثال برای جناس ناقص افزایشی به چشم می‌خورد:
- سروِ چَمانِ من چرا میلِ چمن نمی‌کند؟ همدمِ گل نمی‌شود، یادِ سَمَن نمی‌کند
کلمات «چمان» (چمنزار) و «چمن» (علفزار) جناس ناقص افزایشی دارند، چون «چمان» یک حرف «ا» بیشتر در وسط دارد. این تفاوت، موسیقی درونی بیت را تقویت میکند. همچنین در این بیت، واژگان «چمن» و «سمن» دارای جناس ناقص اختلافی هستند. پس این بیت دارای هر دو نوع جناس ناقص اختلافی و افزایشی است.
- دلا ز رنجِ حسودان مرنج و واثق باش که بد به خاطرِ امیدوارِ ما نرسد
در این بیت، واژه‌های «رنج» و «مرنج» در تعداد حروف با هم تفاوت دارند و در معنا نیز متفاوت هستند. این تفاوت در تعداد حروف باعث ایجاد جناس ناقص افزایشی شده است.
پیشنهاد مطالعه: آرایه ایهام چیست؟
جناس ناقص حرکتی
جناس ناقص حرکتی زمانی ایجاد میشود که دوکلمه در حروف یکسان باشند، اما در مصوت‌های کوتاه (-َ ، -ِ ، -ُ) تفاوت داشته باشند و معانی متفاوتی داشته باشند. این نوع جناس به دلیل ظرافت در تلفظ، در شعر فارسی بسیار پرکاربرد است.
مثال جناس ناقص حرکتی
در ادامه دو مثال جناس ناقص حرکتی در شعر آمده است:
- شکر کند چرخِ فلک، از مَلِک و مُلک و مَلَک کز کرم و بخشش او روشن بخشنده شدم
کلمات «مَلِک» (پادشاه)، «مُلک» (سرزمین)، و «مَلَک» (فرشته) دارای جناس ناقص حرکتی هستند، چون فقط در مصوت‌های کوتاه (کسره، ضمه، فتحه) متفاوت‌اند. این تنوع در حرکت‌ها، آهنگ بیت را غنی‌تر میکند. - گرم بازآمدی محبوبِ سیم‌اندامِ سنگین‌دل گل از خارم برآوردی و خار از پا و پا از گِل
در این بیت، واژه‌های «گُل» و «گِل» در حرکت یا مصوت کوتاه با هم تفاوت دارند و در معنا نیز متفاوت هستند. این تفاوت در حرکت باعث ایجاد جناس ناقص حرکتی شده است.
لیست کلمات دارای جناس ناقص حرکتی
برای درک بهتر جناس ناقص حرکتی، جدول زیر شامل ۳۰ تا جناس حرکتی است که هر جفت کلمه فقط در مصوت‌های کوتاه (فتحه، کسره، ضمه) تفاوت دارند و معانی متفاوتی دارند. بامطالعه و یادگیری این کلمات، می‌توانید این آرایه ادبی را راحت‌تر در شعرهای فارسی تشخیص دهید.
| شماره | بیت شعر | کلمه متجانس | معنای اول | معنای دوم |
| ۱ | خَلق | آفرینش، خلقت | خُلق | اخلاق، خوی |
| ۲ | مَلِک | پادشاه، فرمانروا | مُلک | سرزمین، ملک |
| ۳ | مَلَک | فرشته | مَلِک | پادشاه، فرمانروا |
| ۴ | دَر | دروازه، درب | دُر | مروارید |
| ۵ | گِل | خاک رس، گل | گُل | گل (گیاه) |
| ۶ | تَرک | رهاکردن، ترک‌کردن | تُرک | قوم ترک |
| ۷ | بَر | روی، بر روی | بُر | برنده، تیز |
| ۸ | سَر | سر، کله | سِر | راز، پنهان |
| ۹ | حَسن | نیکی، زیبایی | حُسن | خوبی، نیکو |
| ۱۰ | قَدر | اندازه، مقدار | قُدر | توان، قدرت |
| ۱۱ | کَرم | بخشش، بزرگواری | کِرم | کرم (حشره) |
| ۱۲ | شِکَر | ماده بلوری شیرین (قند) | شُکر | سپاس، شکرگزاری |
| ۱۳ | نَقل | بیان‌کردن سخن و مطلبی | نُقل | نوعی شیرینی کوچک |
| ۱۴ | سَحر | بامداد | سِحر | جادو |
| ۱۵ | عَدل | دادگری، عدالت | عِدل | همسان، برابر |
| ۱۶ | دَرَک | نهایت عمق و گودی چیزی | دَرک | فهم، دریافت |
| ۱۷ | سَهم | سهم، قسمت | سِهم | تیر، پیکان |
| ۱۸ | بَرد | سرما | بُرد | بن ماضی فعل بردن |
| ۱۹ | طَلَب | طلب، درخواست | طُلُب | طلبه‌ها، شاگردان |
| ۲۰ | نَظَر | نظر، نگاه | نُظُر | نظریه‌ها |
| ۲۱ | کُند | کند، آهسته | کَند | کندن، کندن چیزی |
| ۲۲ | نَفس | خود، جان | نَفَس | نفس (دم و بازدم) |
| ۲۳ | فَرق | تفاوت، فرق | فِرق | فرق سر |
| ۲۴ | حَجَر | سنگ | حِجر | کنار، بغل |
| ۲۵ | صِفر | صفر، هیچ | صَفَر | دومین ماه سال قمری |
| ۲۶ | دَم | نفس، لحظه | دُم | دنباله |
| ۲۷ | اِنعام | نعمت بخشیدن، بخشش | اَنعام | جمع نَعَم؛ چهارپایان |
| ۲۸ | مُنکِر | انکارکننده، ردکننده | مُنکَر | کار ناشایست، زشت، ناپسند |
| ۲۹ | زَهر | سم | زَهَر | سپید و نیکو و خوب گردیدن |
| ۳۰ | جَمَل | شتر | جُمَل | ریسمان ضخیم |
نتیجه‌گیری
جناس ناقص یکی از جذاب‌ترین آرایه‌های ادبی در زبان فارسی است که با بازی کلمات، شعر و نثر را به اثری موسیقایی و دلنشین تبدیل میکند. در این مقاله، با تعریف جناس ناهمسان و تفاوت آن با جناس تام آشنا شدید. همچنین، انواع جناس را با مثال‌های شعری از شاعران مختلف بررسی کردیم.
یادگیری آرایه‌های ادبی از جمله جناس، نه‌تنها لذت خواندن اشعار فارسی را دوچندان میکند، بلکه مهارت شما در تحلیل ادبی و درک زیبایی‌های زبان را تقویت میکند.
حالا که با این آرایه آشنا شدید، وقت آن است که به سراغ کتاب ادبیات خود بروید، بیتهای مختلف را بخوانید و جناسهای ناقص را در آن‌ها پیدا کنید. با تمرین مداوم، می‌توانید این هنر ادبی را به‌راحتی تشخیص دهید و از دنیای شگفت‌انگیز ادبیات فارسی بیشتر لذت ببرید.
سوالات متداول
- جناس ناقص چیست؟
جناس ناقص آرایهای ادبی است که در آن دوکلمه شبیه به هم، اما با یک تفاوت کوچک در حرف یا صدا و معانی متفاوت، کنار هم میآیند. مثلاً “زیر” (پایین) و “زار” (گریان) یک مثال جناس ناقص هستند. - چطور جناس ناقص را از جناس تام تشخیص دهیم؟
در جناس تام، کلمات تلفظ یکسانی دارند (مثل “شیر” به معنی حیوان و نوشیدنی)، اما در جناس ناقص، یک تفاوت در حرف یا صدا وجود دارد، مثل “مستی” و “هستی”. - انواع جناس ناقص کداماند؟
جناس ناقص سه نوع دارد: اختلافی (تفاوت در یک حرف، مثل “خروش” و “خروس”)، افزایشی (اضافه شدن یک حرف، مثل “چمن” و “چمان”)، و حرکتی (تفاوت در مصوت کوتاه، مثل “مِلک” و “مُلک”). - چرا جناس ناقص در شعر مهم است؟
جناس ناقص به شعر موسیقی و زیبایی میبخشد و باعث میشود بیتها جذابتر و بهیادماندنیتر شوند، مثل بیتهای حافظ و سعدی. - چگونه جناس ناقص را در شعر پیدا کنیم؟
برای پیداکردن جناسهای ناقص، بیت را بادقت بخوانید و کلماتی که تلفظ شبیه اما معانی متفاوت دارند را پیدا کنید. تمرین مکرر و مطالعه لیست 30 جفت کلمه دارای جناس ناقص حرکتی کمک زیادی میکند.
