احساس عجیب‌وغریبی در وجودمان ایجاد می‌شود وقتی که بال پریدن داریم اما به خودمان اطمینان نه: احساسی از خودکم‌بینی که کم‌کم به سمت خودمقایسه‌گری سوق پیدا میکند. البته مقایسه به‌خودی‌خود چیز بدی نیست و برای تلنگرزدن یا انگیزه‌دادن مفید است، اما برخی مواقع به احساس حسادت منجر می‌شود. حسی که ما را به جای جنگیدن با زندگی و حرکت در مسیر موفقیت، به جنگیدن با اطرافیان سوق می‌دهد! حس حسادت به دلایل خاصی مانند توجه طلبی کودک، در سنین پیش‌دبستانی و دبستانی شایع‌تر از نوجوانی و بزرگسالی است. اگر فرزند شما نیز به مشکل حسادت در کودکان دچار شده است، پس حتما باید با دلایل و روش های درمان حسادت در کودکان آشنایی داشته باشید.
حسادت در کودکان از نظر روانشناسی
حس حسادت جزو هیجانات پیچیده است و ترکیبی از ناراحتی و ناامیدی تا رنجش و پرخاشگری کودکان را شامل می‌شود. نوزادان در هنگام تولدشان سوگلی پدر، مادر، پدربزرگ، مادربزرگ و خلاصه تمام اطرافیان هستند. آن‌ها بدون تلاش و رقابت، توجه مداوم والدین را از آن خود کرده‌اند… اما به‌مرور ورق برمی‌گردد!
کودک بزرگتر و توجه بستگان کمتر می‌شود. او به یکباره این خلاء را احساس میکند و برای بازپس‌گیری توجه ازدست‌رفته، با هر آنچه سد راهش است به مقابله برمی‌خیزد. در میانه این کشمکش عاطفی، حسادت سر بر می‌آورد و خود را اینگونه تعریف میکند: «احساس از‌دست‌دادن توجه و عشق اشخاص مهم زندگی (خصوصا مادر) نسبت به خود و تلاش برای حذف هر آنچه موجب این اتفاق شده است.»
سن حسادت در کودکان
در حدود 3-5 سالگی و همزمان با شدت‌گرفتن تملکخواهی و توجهطلبی، شدیدترین دوره حسدورزی در کودکان کلید می‌خورد. تملکخواهی موجب می‌شود که آن‌ها همه‌چیز را برای خودشان بخواهند و مدام به دیگر همسالان برای داشتن فلان اسباب‌بازی یا بهمان وسیله رشک ببرند. وقتی تملکخواهی با توجهطلبی گره بخورد، کودک تمام توجه و عشق والدین و نزدیکان را برای خود می‌خواهد و تحمل تقسیم آن با برادر و خواهر یا دیگری را ندارد. در نتیجه، برای جلب توجه دیگران به رفتارهای ناسازگارانه‌ای مانند دعوای بین فرزندان متوسل می‌شود.
شایع ترین انواع حسادت در کودکان
در برخی موقعیت‌ها حسدورزی و کینه‌توزی فرزندان افزایش مییابد. پاسخ شما به این موقعیت‌ها در کاهش یا افزایش حسادت کودکان نقشی تعیین‌کننده دارد، پس شما باید مراقب رفتارتان در این زمینه‌ها باشید:
حسدورزی به توجه والدین (خصوصا مادر) به دیگران
آیا فرزندتان زیادی وسط صحبت‌تان با دیگری می‌پرد؟ مثلا یک‌دفعه یادش می‌آید که آب می‌خواهد یا دستشویی دارد؟ با افزایش خودآگاهی و رشد عاطفی کودک، او تاب توجه شما به دیگری را ندارد و مدام کارشکنی میکند. این رفتار کاملا طبیعی است و اگر به درستی مدیریت شود، به‌مرور از بین می‌رود. در این مواقع شما باید ابتدا خونسردی خود را حفظ کنید و سپس با رفتار و گفتارتان به کنترل مشکل بپردازید:
- «عزیزم معذرت می‌خوام ازت. دارم با خاله صحبت می‌کنم، میشه 2 دقیقه دیگه بیام؟»
- کودک را در بغل‌تان بنشانید و همراه با نازونوازش او، صحبت‌تان را ادامه دهید.
- «باشه فاطمه جونم، الان تمومش می‌کنم و میام.»
حسادت به خواهر و برادر
حتی اگر توجه شما به‌صورت مساوی بین فرزندان‌تان تقسیم شود، باز هم گهگاهی شاهد حسادت بین آن‌ها خواهید بود. این موضوع خصوصا برای فرزند اول در هنگام تولد فرزند دوم کاملا طبیعی است. در این مورد نیز نقش شما و رفتارتان بسیار مهم است. قبل از هر چیز، آماده سازی فرزند اول برای تولد فرزند دوم را در برنامه داشته باشید. علاوه بر این، از راهکارهای زیر برای کاهش حسادت به دیگر خواهر و برادرها کمک بگیرید:
تضمین تداوم عشق و محبت‌تان به کودک
به فرزندتان اطمینان دهید که ذره‌ای از مهر و محبت‌تان کاهش نیافته است. مثلا بگویید: «مهم نیست چند نفر باشیم و چه اتفاقی بیافته، من و پدرت به‌اندازه تموم دنیا دوستت داریم.» این مسئله برای افزایش عزت نفس کودکان ضروری است.
بی توجهی به بدجنسی‌های کودک بزرگتر
اگر فرزند بزرگتر با بدجنسی به خواهر و برادرش آسیب می‌زند، تا حد امکان به رفتارش بیتوجهی نشان دهید؛ زیرا او معمولا این رفتارها را برای جلب توجه شما انجام می‌دهد. در عوض، به احساسات فرزند کوچکتر رسیدگی کنید تا برنامه فرزند بزرگتر برای جلب توجه شما به صورت کامل شکست بخورد.
توضیح درباره اینکه نبودن در مرکز توجه به معنای دوست‌داشتنی‌نبودن نیست
کودکان معمولا توجه بیشتر را به‌معنای دوست‌داشتنی‌بودن تعبیر می‌کنند. در نتیجه، اگر مدتی در مرکز توجه نباشند، دچار احساس بی‌ارزشی میشوند. شما باید به او توضیح دهید که همه نمی‌توانند همیشه به او توجه کنند و گاهی توجه‌شان به اتفاقات دیگر مانند تماشای تلویزیون یا صحبت با دیگر خواهر و برادرها جلب می‌شود.
حفظ و تداوم برنامه روزانه
تولد کودک جدید احتمالا برنامه روزانه شما را کم‌وبیش به هم می‌ریزد. سعی کنید این موضوع تا حد امکان باعث غفلت شما از فرزند بزرگتر نشود. برای مثال، اگر هر شب برنامه قصه‌خوانی داشتید، آن را حفظ کنید یا اگر همیشه صبحانه مفصلی با فرزندتان میل می‌کردید، به آن پایبند بمانید.
کمک‌گرفتن از نقش پدر بزرگ و مادر بزرگ در تربیت کودک
هیچ ایرادی ندارد که گهگاهی از دیگر دوستان، بستگان و پدر بزرگ و مادر بزرگ برای نگهداری و مراقبت از فرزندان کمک بگیرید. شما می‌توانید از این وقت‌های خالی برای تجدید و تحکیم روابط‌تان با فرزند بزرگتر استفاده کنید.
اجتناب از مقایسه فرزندان با یکدیگر
از مقایسه فرزند با خواهر و برادرها اکیدا اجتناب کنید. آن‌ها خودشان به‌اندازه کافی درگیر مقایسه‌گری‌های پوچ و بی‌حاصل هستند. اگر شما آب به آتش‌شان بریزید، شدت حسادت‌شان را چندین برابر حالت معمول می‌کنید. پس گفتن جملات زیر ممنوع است:
- «خواهرتو نگاه، ببین چقدر آروم نشسته تا غذا آماده شه!!»
- «کاش تو هم مثل برادرت با بقیه مودبانه رفتار می‌کردی!»
حسدورزی به دوستان و همسالان
مشابه احساس کودکان نسبت به خواهر و برادر، آن‌ها گاهی‌اوقات هم به مرکز توجه‌بودن یا لوازم و اسباب‌بازی‌های دوستان و همسالان‌شان حسادت می‌کنند. این موضوع در سنین پیش‌دبستانی و دبستانی تاحدودی طبیعی است. شما به‌راحتی می‌توانید این احساسات را مدیریت کنید، البته اگر مقایسه فرزند با دیگران را به‌صورت کامل کنار بگذارید.
حسادت به وسایل دیگران
بهانه گیری کودک بعد از مشاهده اسباب‌بازی جدید یا لباس قشنگ دیگر دوستش نیز پدیده‌ای شایع است. در این مواقع اگرچه نباید درخواست او را اجابت کنید، اما نادیده‌گرفتن احساساتش نیز رویه خوبی نیست. اتفاقا این موضوع فرصت خوبی برای مذاکره با کودک و توضیح قوانین و ارزش‌های خانوادگی به او است.
حسدورزی به موفقیت‌های دیگران (خصوصا در زمینه تحصیلی)
برخی کودکان از خودشان توقع زیادی دارند و اگر حتی در یک زمینه از دیگران عملکرد ضعیف‌تری داشته باشند، باز هم دچار حسادت میشوند. این موضوع معمولا تحت‌تاثیر ارزش‌های افراطی خاصی مانند بیش‌بهادادن به عملکرد تحصیلی در خانواده ایجاد می‌شود. راه چاره آن نیز مقدم‌شمردن وجود و ارزش شخصی کودک بر هر چیز و هر کس دیگری است. شما هرگز نباید ارزش و اهمیت فرزندتان را به هیچ موضوعی گره بزنید، زیرا این مسئله منجر به عزت نفس پایین کودک می‌شود.
نشانه های کودک حسود چیست؟
علائم حسادت در کودکان از روی رفتارهای زیر کاملا قابل مشاهده است:
- بدرفتاری با خواهر، برادر یا دیگر کودکان برای جلب توجه دیگران
- الگوبرداری یا تقلید افراطی از رفتار دیگران
- زیاده‌خواهی و خسیس بودن کودک
- مسخره‌کردن دیگر همسالان
- مقایسه دائم خود با اطرافیان
- حساسیت بیشازحد به انتقاد
- بدبینی نسبت به دیگران
- افزایش احساس ناامنی
- احساس تنفر از شخصی خاص
ریشه حسادت در کودکان
علت اصلی حسادت‌های کودکانه به احساس خودکم‌بینی و ناامنی‌شان برمی‌گردد. وقتی کودکی دچار احساس بی‌ارزشی و فقدان اعتماد به نفس شود، مدام خودش را با دیگران مقایسه میکند. این مقایسه‌ها علاوه بر مختل‌کردن فرآیند شکل گیری اعتماد به نفس در کودکان، آن‌ها را به‌سمت نفرت و رشک‌ورزی به دیگران سوق می‌دهد. بنابراین، حسادت فرزندتان را سرسری نگیرید، زیرا حاکی از فقدان عزت‌نفس او است و در بلندمدت به اختلالاتی مانند افسردگی و اضطراب در کودکان منجر می‌شود.
علت حسادت کودکان چیست؟
اگرچه عوامل زیادی در بروز حسادت کودکان دخیل هستند، اما به‌دلیل نقش پررنگ والدین در این زمینه، باید توجه ویژه‌ای به پیشگیری از موارد زیر داشته باشید:
لوس بار آوردن کودک
وقتی زیادی لی‌لی به لالای فرزندتان بگذارید و همه‌چیز را حاضر و آماده برایش فراهم کنید، طبیعی است که به یک کودک لوس تبدیل شود. لوس بارآمدن کودک هم منجر به خودشیفتگی او می‌شود. چنین کودکی نمی‌تواند کسی را بالاتر و بهتر از خود ببیند و به‌همین‌دلیل، مدام به دیگران حسادت میکند.
مقایسه کودک با دیگران
وقتی فرزندتان را با دیگران مقایسه کنید، او نیز همین کار را با خودش انجام می‌دهد. این کودکان وقتی نمی‌توانند در همه زمینه‌ها از دیگران پیشی بگیرند، گرفتار حسادت بیمارگون میشوند.
والدین بیشازحد حمایتگر
والدین هلیکوپتری اجازه مواجهه با چالش‌های زندگی را به فرزندشان نمی‌دهند. در نتیجه، فرزندان‌شان مهارت‌های لازم مرتبط با سن‌شان را به دست نمی‌آورند و با کوچک‌ترین تجربه شکستی احساس بی‌عرضه‌گی می‌کنند. خودکم‌بینی و فقدان اعتماد‌به‌نفس نیز به افزایش مقایسه‌گری‌ها و حسدورزی کودک می‌انجامد.
والدین بیشازحد کنترلگر
والدین سمی و مستبد با سخت‌گیری‌های بی‌حدوحصر و توقع تبعیت بی‌چون‌وچرای کودک از دستورات‌شان، به احساس خودارزشمندی فرزند لطمه می‌زنند. احساس بی‌ارزشی و فقدان عزت‌نفس نیز به افزایش حسادت در کودک منجر می‌شود.
رقابت ناسالم
افزایش تحمل شکست در کودکان از طریق آموزش برد و باخت، مسئله مثبت و سازنده‌ای است؛ اما برخی والدین برای نشان‌دادن برتری فرزندشان بر دیگر کودکان، او را در هر زمینه‌ای به رقابت تشویق می‌کنند. این مسئله نیز به‌مرور بذر مقایسه‌گری را در کودک می‌کارد و منجر به رشک‌ورزی او به دیگر همسالان می‌شود.
چگونه حسادت کودکان را از بین ببریم؟
حسادت کودک مشکلی ریشه‌ای است و یکروزه نیامده است که یکروزه هم برود. منظور اینکه ریشه‌کن‌‌شدن کامل آن، شاید ماه‌ها و حتی سال‌ها زمان ببرد. شما در طول این دوره نباید پلیدی افکار و اعمال کودک را مدام به رویش بیاورید و به او سرکوفت بزنید؛ بلکه باید:
احساسات کودک را تصدیق کنید
به جای بحث درباره غیرمنطقی‌‌بودن عواطف کودک، آن‌ها را تصدیق کنید؛ مثلا بگویید: «میدونم برات سخته که علی خیلی‌خوب شعرو خوند اما تو نتونستی.» تصدیق احساسات در آموزش کنترل هیجانات به کودکان نیز تاثیر زیادی دارد.
ابراز احساسات را آموزش دهید
وقتی فرزندتان نتواند احساسات و هیجاناتش درباره رفتارهای شما و اطرافیان را بیان کند، به رفتارهای ناسالمی مانند حسادت و تکانشگری کودکان رو می‌آورد. بنابراین شما باید به جای جلوگیری از بیان هیجانات، به آموزش ابراز احساسات به کودکان بپردازید؛ مثلا بگویید:
- «میدونم از دستم ناراحت شدی که حواسم به تو نبود و درگیر صحبت با دایی شدم، اما بهتر بود به جای زدن من، بهم بگی مامان من دیگه دارم خسته میشم.»
با شوخی و خنده جلوی شدت‌گرفتن حسادت را بگیرید
نباید و نمی‌توان به‌صورت مستقیم و با القای احساس گناه، افکار کینه‌توزانه کودک را سرزنش کرد. در عوض، باید در قالب شوخی و مزه‌پرانی مسیر ذهنی او را تغییر داد؛ مثلا می‌توانید با خنده بگویید:
- «فک کنم شیطنت فاطمه داره گل می‌کنه… تو خودت گلی که، گل میخوای واسه چی؟»
نقاط قوت کودک را تحسین کنید
اگر فرزندتان از احساس خودارزشمندی و شایستگی کافی برخوردار باشد هرگز گرفتار مشکلاتی مانند حسادت‌ورزی به همسالان نخواهد شد. پس تحسین و تمجید از نقاط قوت او، علاوه بر تقویت عزت‌نفس کودک، از بروز مشکلاتی مانند حسدورزی او نیز جلوگیری میکند:
- «پاس‌هات حرف نداره! به نظرم می‌تونی هافبک خیلی خوبی بشی.»
- «چه نقاشی قشنگی! تو واقعا هنرمندی (با خنده).»
تعریف و تمجید از دیگران را به فرزندتان بیاموزید
یکی از بهترین تکنیک‌ها برای اصلاح رفتار و افکار، چه در کودکان و چه بزرگسالان، انجام عملی متضاد با رفتار ناخواسته است. شاید در ابتدا مغزتان فریب رفتار یا گفتار متناقض‌تان را نخورد، اما بالاخره خواهد خورد! شما هم برای درمان حسادت فرزندتان به او کمک کنید تا افکار رشک‌ورزانه‌اش را با افکار نوع‌‌دوستانه جایگزین کند؛ مثلا اگر به دوستش در درس ریاضی حسادت میکند، به او بگوید:
- «تو واقعا استعداد ریاضی خیلی بالایی داری، واقعا از اینکه خیلی سریع اون معادله رو حل کردی تعجب کردم!»
فرزندتان را به خودشفقتی تشویق کنید
خودشفقتی یعنی با خود دوست‌بودن. آدم‌ها وقتی با خودشان مهربان باشند، کمتر به خودشان سرکوفت می‌زنند و در نتیجه، دست از مقایسه‌گری‌های پوچ و بی‌معنا برمی‌دارند. دقت داشته باشید که خودشفقتی ساختنی است؛ یعنی شما باید با تایید علایق و سلایق فرزند و آزادگذاشتن او برای حرکت در مسیر موردعلاقه‌اش، عشقش به خود را تقویت کنید.
روحیه همکاری و مشارکت را ترویج دهید
همکاری، مشارکت، تقسیم‌کردن و بخشیدن از دیگر رفتارهای متضاد با رشک‌ورزی هستند. بنابراین تشویق فرزند به تقسیم اسباب‌بازی‌ها با دیگر دوستان یا شرکت در انواع بازی های گروهی برای کودکان، در کاهش حسادت او موثر است.
سخن پایانی
حسادت تاحدی پدیده‌ای طبیعی و شایع در سنین پیش‌دبستانی و حتی دبستانی است. این پدیده طبیعی گاهی تحت‌تاثیر رفتارهای والدین و دیگر اطرافیان شدت می‌گیرد و حالتی بیمارگون پیدا میکند: رفتارهایی مانند عدم رسیدگی به نیاز توجهطلبی کودک یا لوس بارآوردن او، از این دست رفتارها هستند. این رفتارها به عزت‌نفس کودک آسیب می‌زنند و او را دچار احساس ناامنی می‌کنند. فقدان امنیت نیز به بروز احساس خصومت و در ادامه حسادت منجر می‌شود. بنابراین، برای ازبین‌بردن حسدورزی کودک باید با تصدیق احساسات و تمجید از نقاط قوت او، به‌مرور احساس خودارزشمندی فرزندتان را تقویت کنید.
سوالات متداول
- بیشترین میزان حسادت کودکان در چه سنی است؟
در حدود 3-5 سالگی و با افزایش احساس تملکخواهی و توجهطلبی کودک، حسادت او نیز افزایش مییابد. او در این بازه سنی تمایل شدیدی به عزیزدردانهبودن دارد و با هر کسی که مانع این امر شود، خصومت پیدا میکند. - با حسادت کودکان چه کنیم؟
تصدیق هیجانات، آموزش ابراز احساسات، تحسین نقاط قوت، تشویق خودشفقتی، ترویج مشارکت و آموزش تعریف و تمجید از دیگران به فرزند از موثرترین راهکارها در درمان این مشکل هستند. - کدام اشتباهات والدین باعث ایجاد حسادت در کودکان میشوند؟
لوس بارآوردن، حمایت افراطی، سختگیری بیشازحد، ترویج رقابت ناسالم، مقایسه فرزند با دیگران و بیتوجهی به نیاز توجهطلبی او از رایجترین اشتباهات والدین در ایجاد و افزایش این مشکل هستند.
