ندای درون همه‌ی ما گاهی صدایِ «از کجا آمده‌ام، آمدنم بهر چه بود؟!»اش در می‌آید و تا جواب هم نگیرد، آرام نمی‌شود. اولین و جدی‌ترین مواجهه‌ی ما با این این ندای درونی (که در روان‌شناسی بحران هویت می‌خوانندش) در نوجوانی است. بله! نوجوانی چالش و تغییر کم داشت، بحران هویت در نوجوانی هم به آن اضافه شد! اما بحران هویت چیست؟ خوب است یا بد؟ چرا در نوجوانی سروکله‌اش پیدا میشود؟ نشانه‌هایش چیست؟ و چگونه می‌رود؟ روشن‌سازی این مسائل، به والدین، نوجوانان، معلمان، مربیان و همه‌ی جامعه کمک می‌کند تا دوره‌ی نوجوانی را بهتر درک کنند و با چالش‌های این گروه سنی، برخوردی آگاهانه‌تر و دلسوزانه‌تر داشته باشند.
بحران هویت در نوجوانان چیست؟
ترکیبی از تعارض یا سردرگمیِ روان‌شناختی، وجودی، اجتماعی، تحصیلی و شغلی است. نوجوانان نه کارشان مشخص است و نه بارشان. آنها در دوره‌ی گذارِ از کودکی به بزرگسالی هستند. نوجوانی دوره‌ی پوست‌انداختن است:
- دوره‌ای که دیگر جهان‌بینی و طرز رفتار کودکی به کارشان نمی‌آید.
برای سازگاری با انتظارهای محیط بیرونی و نیازهای اساسی نوجوانی، آنها باید جسارت به خرج دهند. این جسارت‌‌ورزی در زیر سوال‌بردن باورهای قبلی و بحران هویت نِمود پیدا می‌کند. پس بحران هویت در نوجوانی پدیده‌ای طبیعی است که نوجوانان را برای ورود به دنیای بزرگسالی آماده می‌کند. در ادامه‌ی مقاله دربارهی چگونگی آن بیشتر صحبت می‌کنیم:
اهمیت بحران هویت در نوجوانی و گذر سالم از آن
بحران هویت در نوجوانی برای قبول مسئولیت‌های بزرگسالی حیاتی است. این بحران:
- به نوجوانان کمک می‌کند تا تکلیف سوال‌هایی مثل «من چه کسی هستم و می‌خواهم با زندگی چه کنم؟» را با خودشان روشن کنند.
- در پایان بحران هویت، اکثر نوجوان‌ها تصمیم‌شان را دربارهی اینکه «می‌خواهند چه کسی باشند» می‌گیرند.
تصمیمی که حسی از کنترل به آنها می‌دهد و از مهمترین ویژگی‌های نوجوان موفق است. بحران هویت به نوجوانان فرصت می‌دهد تا برای یک‌بار هم که شده، افکار، احساس‌ها و اهداف‌شان برای ادامه‌ی زندگی را بررسی کنند و دنیا را از چشم‌اندازی متفاوت ببینند. وارسی ارزش‌ها و اهداف در نوجوانی، منجربه پای‌بندی جانانه به آنها در بزرگسالی میشود.
- اما این‌ها در صورتی است که بحران هویت به هویت‌یابی ختم شود؛ درغیراین‌صورت، سردرگمی هویت گریبان نوجوان را می‌گیرد.
نشانههای بحران هویت در نوجوانان
علائم بحران هویت برای هر نوجوانی بسته‌به ویژگی‌های شخصیتی و عوامل محیطی‌اش متفاوت است. البته در میان این تفاوت‌ها، چند نشانه‌ی بارز مشابه هم وجود دارد:
احساس گمگشتگی
سرگیجه‌‌ی «ندانستن و ناتوانی در انتخاب‌کردن»، بااختلاف مهمترین نشانه‌ی بحران هویت در هر سنی، خصوصا نوجوانی، است. تا همین دیروز همه‌چیز برای‌شان روشن و انتخاب‌ها آسان بود، اما حالا همه‌چیز تیره‌وتار شده است. البته در حالت مطلوب، دوباره همه‌چیز سر جای خودش قرار می‌گیرد و احساس گم‌گشتی و ناامیدی نوجوان، جای خودش را به اهدافی واضح و روشن برای آینده می‌دهد.
گوشه‌گیری و بیعلاقگی به تعاملات اجتماعی
تا وقتی تکلیف‌مان با خودمان روشن نباشد، نه حال‌وحوصله‌ی برقراری تعامل با دیگران را داریم و نه احساس نزدیکی و صمیمیت با دیگران می‌کنیم. پیش‌نیاز صمیمی‌شدن نوجوان با دیگران، آگاهی او از اولویت‌ها و ارزش‌هایش در دوست‌یابی است. یکی از علائم ابهام در ارزش‌ها و سردرگمی نقش، گوشه‌گیری نوجوانان و عدم تمایل‌شان به تعامل با دیگران است.
چالش در تصمیمگیری
وقتی نمی‌دانیم چه می‌خواهیم، نمی‌توانیم تصمیم بگیریم. نوجوانان هنگام مواجهه با تصمیم‌های مهم زندگی‌شان، دچار تردید میشوند و تمرکزشان را از دست می‌دهند. برای همین است که آموزش مهارت حل مسئله به کودکان و نوجوان اهمیت زیادی دارد.
احساس تنهایی
درگیری نوجوانان با دنیای درون طبیعتا با نوعی احساس درک‌نشدن توسط اطرافیان همراه است. واقعا هم درک آن‌چه بر سر نوجوان می‌گذرد و همدلیکردن با او کار سختی است. نتیجه‌ی دل‌مشغولی به دنیای درون و درک‌نشدن از سوی بیرون، شکل‌گیری احساس تنهایی در نوجوانان است.
افزایش روحیه‌ی کنجکاوی، پرسشگری و تجربهگرایی
نوجوانان برای کاوش عمیق ارزش‌ها و باورهای شخصی نیاز به تجربه‌کردن دارند. آنها به ایده‌های مختلف فکر کرده و موقعیت‌های مختلف را تجربه می‌کنند. در این دوره‌ی سنی، والدین و اطرافیان باید بین نیاز به آزادی و استقلال‌طلبی نوجوان با مراقبت از او تعادل برقرار کنند. تنها دراین‌صورت است که بدون جلوگیری از فرآیند جست‌وجوی هویت، می‌توانند مراقب نوجوانان باشند.
شک و بدگمانی
چون به خودشان و اهداف و ارزش‌های‌شان اعتماد ندارند، به ارزش‌های دیگران هم نگاهی بدبینانه دارند. بحران هویت با ایدئال‌گرایی و کمال گرایی نوجوانان همراه است و باعث ردکردن ایده‌های ناکامل و مخالف با طرز فکرشان میشود. این مسئله تاحدودی آنها را به مراجع قدرت مانند والدین بدبین می‌کند و به لجبازی وا می‌دارد.
نشانه های بحران هویت نابهنجار در نوجوانی
در حالت مطلوب، بحران هویت در اواخر نوجوانی به اکتساب هویت منجر شده و علائم پیش‌گفته رفع میشوند. اگر غیر از این اتفاق بیفتد، نوجوان یا دچار «سردرگمی نقش» میشود یا شخصیتی وابسته پیدا می‌کند. بد نیست کمی بیشتر دربارهی نشانههای بحران هویت بخوانیم و بدانیم:
دیگری غالب
یکی از پیامدهای حل‌نشدن بحران هویت، تاثیرپذیری زیاد از اطرافیان است. آنها چون ارزش‌ها و اهداف خاصی در زندگی ندارند، سعی می‌کنند برای کسب رضایت دیگران زندگی کنند. این مسئله در بروز مشکلاتی مانند سندروم فومو یا ترس از دست دادن و اختلال شخصیت نمایشی در نوجوانان موثر است.
احساس افسردگی و اضطراب
وقتی ندانیم از زندگی چه می‌خواهیم، احساس پوچی می‌کنیم. احساس پوچی باعث بروز علائم اضطراب و افسردگی در نوجوانان میشود.
کاهش عزت‌نفس و اعتماد‌به‌نفس
بخش مهمی از احساس خودارزش‌مندی ما تحت‌تاثیر اهداف و برنامه‌هایی است که برای آینده‌مان داریم. وقتی نوجوان هدفی برای آینده‌اش نداشته باشد، احساس بی‌ارزشی وجودش را فرا می‌گیرد.
دیگر پیامدهای منفی حل‌نشدن بحران هویت
- بی‌توجهی به قوانین و محدویت‌ها و ابتلا به مشکلاتی مانند اختلال سلوک
- فکر به مرگ و اقدام به خودکشی در نوجوانان
- افزایش نوسان‌ها و تحریک‌پذیری‌های خلقی
- بروز علائم اختلال خواب در نوجوان
- بیعلاقگی به فعالیت‌های روزمره
- افت تحصیلی دانش‌آموز نوجوان
- ناهمخوانی بین حرف و عمل
- تغییر در اشتها و وزن نوجوان
- تحقیر و سرزنش خود
- فقدان تمرکز و توجه
- کمبود انرژی
پیشنهاد مطالعه: نحوه برخورد با تهدید به خودکشی در نوجوانان
علت شکل گیری بحران هویت نوجوانان
همان‌طور که گفتیم، بحران هویت پدیده‌ای کاملا طبیعی است. تغییرات این دوران به نوجوانان تلنگر می‌زند که دوران خوش‌گذرانی کودکی به سر رسیده و باید برای ادامه‌ی زندگی‌شان طرحی نو در بیندازند. برای روشن‌تر شدن نقش این تغییرات، بد نیست نگاهی اجمالی به آنها بیندازیم:
تغییرات جنسی و جسمی ناشی از بلوغ
بلوغ با تغییرهای جسمی و جنسی زیادی همراه است. با این تغییرها، نوجوانان به‌لحاظ جسمی و جنسی شباهت زیادی به بزرگ‌سالان پیدا می‌کنند. آنها برای اینکه به‌لحاظ اجتماعی، عقلی و شغلی هم در موقعیتی مشابه با بزرگ‌سالان قرار بگیرند، باید تکلیف برخی از مسائل را با خودشان روشن کنند.
رشد شناختی و تفکری
نوجوانان وارد مرحله تفکر انتزاعی میشوند. آنها حالا دیگر می‌توانند:
- از دیدگاه‌های مختلف مسائل را بررسی کنند.
- تفاوت بین نقطه‌نظر خود و دیگری را کامل بفهمند.
- احتمال‌های مختلف را در نظر بگیرند و براساس آنها انتخاب کنند.
مجموع این تغییرات باعث میشود که نوجوانان به فکر برنامه‌ریزی برای آیندهی زندگی‌شان بیفتند و مسیر منحصربه‌فرد خودشان را پیدا کنند.
انتظارات اجتماعی و محیطی
انتظار اطرافیان از یک نوجوان با انتظار او از یک کودک بسیار متفاوت است. ما توقع مسئولیت‌پذیری بیشتری از نوجوانان داریم. این مسئله کم‌کم باعث افزایش توقع آنها از خودشان میشود و جرقه‌های جست‌وجوی هویت را در ذهن‌شان می‌زند. حالا که از انتظارات صحبت شد، بد نیست نگاهی هم به توقعات نوجوانان از والدین بیندازید.
دلایل شکل گیری بحران هویت ناسالم در نوجوانان
در قسمت قبل، علل طبیعی و گذرای بحران هویت در دوران نوجوانی را بررسی کردیم. متاسفانه، جنس بحران هویت برای برخی نوجوانان متفاوت‌تر و پیچیده‌تر است. مسئله این است:
- جست‌وجوی هویت خودش یک بحران است. اگر بحران هیجانی، شناختی، اجتماعی، روان‌شناختی، تحصیلی، سلامتی و ایمنی دیگری بر آن سوار شود، واویلا میشود.
بروز بحران در زندگی هر فردی دردناک است، اما برای نوجوان‌ها در کنار درد، بر حل بحران هویت و شکل‌گیری شخصیت‌شان تاثیر منفی می‌گذارد. اما منظورمان از بحران چیست؟:
تجربه‌های دردناک و آسیب‌زا
تجربه‌هایی مثل کودک آزاری، ازدست‌دادن عزیزان، طلاق والدین، شکست تحصیلی، مسخره شدن در مدرسه و طردشدن از گروه هم‌سالان از رایج‌ترین تجربه‌های دردناک برای نوجوانان هستند. اتفاق‌های دردناک، ما را درگیر نشخوارهای فکری دربارهی بی‌معنابودن زندگی و بی‌ارزشی وجودمان می‌کند و باعث حل‌نشدن بحران هویت در نوجوانان میشود.
تغییرات ناگهانی
تغییرهای ناگهانی مثل جابه‌جایی محل زندگی و مدرسه را می‌توان جزو تجربه‌های دردناک برای کودکان و نوجوانان به حساب آورد. اما برای اینکه تمرکز بیشتری روی آن باشد، آن را زیر عنوانی جداگانه آوردیم.
- وقتی اتفاقی مثل جابه‌جایی خانه می‌افتد، کودکان و نوجوانان به تلاش زیادی برای سازگاری با محیط جدید نیاز دارند. کاری که ممکن است از پس آن برنیایند و دچار بحران شوند.
دلبستگی ناایمن
تاثیرهای شکل‌گیری دلبستگی ناایمن در کودکان به نوجوانی و بزرگسالی هم کشیده میشود. حل موفقیت‌آمیز بحران هویت به پشت‌گرمی و احساس ایمنی برای کاوش محیط و بررسی انتخاب‌های مختلف نیاز دارد؛
- یعنی جرات و جسارتی می‌خواهد که نوجوان ناایمن از آن بی‌بهره است.
سبک تربیتی ناسالم والدین
زورگویی و محدودکردن نوجوانان به سبک والدین هلیکوپتری و والدین سمی، برای‌شان سم است. آنها برای جست‌وجوی هویت به آزادی عمل نیاز دارند. اگر از این آزادی محروم شوند،
- تب استقلال‌طلبی و تجربه‌گرایی‌شان می‌خوابد و شکل‌گیری هویت ناتمام می‌ماند.
محیط ناسالم
ما خواهی‌نخواهی از محیط اطراف‌مان تاثیر می‌پذیریم و کم‌وبیش، همرنگ محیط‌مان می‌شویم. نوجوانان با مشاهده‌ی اطرافیان و الگوبرداری از آنها، کم‌کم هویتی ثابت، پایدار و منحصربه‌فرد از خودشان می‌سازند. حالا:
- اگر محیط اطراف نوجوان پر از تناقض، ناسازگاری و آسیب باشد، سردرگمی نوجوان دوبرابر میشود و حتی شاید دست به کارهای خطرناکی مثل مصرف مواد بزند.
پیشنهاد مطالعه: صحبت با کودک درباره مواد مخدر و اعتیاد
راهکار اتمام بحران هویت
بحران هویت فقط‌وفقط در یک‌صورت به‌خوبی و خوشی تمام میشود:
- نوجوان نقش یگانه‌ی خود در دنیا را پیدا کند و به هویتی پایدار و پربار دست یابد.
راهکارهایی زیادی در رسیدن نوجوان به این هدف، کمکش می‌کنند:
بازخوردهای درست اطرافیان
نوجوانان چیزهای کمی دربارهی دنیا و مافیها از جمله خودشان و استعدادهای‌شان می‌دانند.
- مشورت‌های دریافتی از اطرافیان، مهمترین منابع شناخت جهان و خودشان است.
پس بازخوردهای درست و به‌موقع اطرافیان، مسیر جست‌وجوی هویت را برای‌شان کوتاه‌تر می‌کند و به آنها کمک می‌کند تا زودتر راه‌شان را در این دنیا پیدا کنند.
پیشنهاد مطالعه: موضوع استعدادیابی کودکان و نوجوانان از چه قرار است؟
تجربهی چیزهای جدید
نوجوانان بر شناخت دنیای بیرون و کشف بخش‌های ناشناخته‌ی درون‌شان به تجربه نیاز دارند.
- هرچه دامنه‌ی تجربه‌های زیسته‌ی نوجوان بیشتر باشد، جنبه‌های بیشتری از خود را می‌شناسد و هویتش را بهتر و راحت‌تر تعریف می‌کند.
یادگیری مهارت های زندگی نوجوانی
مهارتهای زندگی نوجوانان مانند برنامه‌ریزی و هدف‌گزینی به آنها کمک می‌کند تا راحت‌تر از بین گزینه‌های مختلف، اولویت‌های خود را در زمینه‌های مختلفی مانند تحصیلی و شغلی انتخاب کنند. این مهارت‌ها نقش میانجی‌گرانه‌ی زیادی در حل موفقیت‌آمیز بحران هویت دارند.
دریافت همدلی از اطرافیان
حرکت رو به جلو نیازمند اطمینان از پشت سر است. نوجوانان برای اینکه بتوانند در مسیر پرچالش هویت‌یابی، رو به جلو حرکت کنند، نیاز به حمایت اطرافیان دارند. این حمایت، بیش از همه تحت‌تاثیر همدلی با دنیای نوجوان است. اینکه به او بفهمانیم:
- «احساس‌ها و انتخاب‌هایش را درک می‌کنیم و برای به‌نتیجه‌رسیدن تلاش‌هایش، هرکاری از دست‌مان بربیاید انجام می‌دهیم.»
آموزش خودمراقبتی به نوجوان
گاهی یادمان می‌رود که زندگی هیچ هدف عجیب‌وغریبی ندارد. به زبان خودمانی: «خبری نیست!…». برخی‌اوقات به‌دلایلی مانند کمال‌گرایی نوجوانان، آنها اهداف سطح بالا و غیرقابل‌دسترسی را برای خودشان تعیین می‌کنند و طبعا هم شکست می‌خورند. این شکست‌ها، آنها را ناامید می‌کند و حل بحران هویت را به تعویق می‌اندازد. پس:
- نوجوانان باید یاد بگیرند که با خودشان مهربان باشند و با روش‌هایی مانند مایندفولنس از جسم‌وروان‌شان مراقبت کنند.
تمرین روزنگار نویسی
نوشتن اتفاق‌های مثبت و منفی روزانه و احساس‌های خود دربارهی این رویدادها، درک ما از خودمان و آن‌چه می‌خواهیم را افزایش می‌دهد. این نوشتن‌ها فرآیند هویت‌یابی را برای نوجوانان سریع‌تر و عمیق‌تر پیش می‌بَرد.
پرهیز از راهبردهای اجتنابی
هنگام مواجهه با چالش‌ها و مشکلات 2راه بیشتر نداریم: بایستیم و بجنگیم یا عقب بنشینیم و تسلیم شویم. هویت‌یابی فرآیندی پرچالش است. گاهی نوجوانان از شکست‌خوردن می‌ترسند و فرار می‌کنند؛ مثل:
- نوجوان کمال‌گرایی که از ترس 20نشدن در همه‌ی درس‌ها، دچار اهمالکاری تحصیلی میشود.
باید به نوجوانان یاد داد که از شکست نترسند و برای خواسته‌های‌شان بجنگند. نهایتش این است: شد شد، نشد نشد…
عزت و احترام گذاشتن به نوجوان
نوجوان‌ها روی نگاه و نظر دیگران نسبت به خودشان خیلی حساس‌اند. پس:
- تحویل‌گرفته‌شدن توسط دیگران، حس خوبی به آنها می‌دهد و عزت‌نفس‌شان را بالا می‌برد.
افزایش عزت‌نفس نوجوان، در غلبه بر چالش‌های بحران هویت، عصای دستِ قدرت‌مندی برای نوجوانان است.
جدی گرفتن حرف‌ها و رفتارهای نوجوان
نباید با نوجوان‌ها مثل کودکان رفتار کرد. نوجوانان برای‌شان اهمیت زیادی دارد که نظرات‌شان شنیده شود و مثل بزرگ‌سالان با آنها رفتار شود. مراقب باشید:
- اگر دیگران آنها را جدی نگیرند، خودشان هم خودشان را جدی نخواهند گرفت و حل بحران هویت، بیشتر و بیشتر به تعویق می‌افتد.
سخن پایانی
تغییر و تحول‌های گذار از کودکی به بزرگسالی کم بود، بحران هویت هم به آن اضافه شد. نوجوانان برای ورود به دنیای پرتعهد بزرگسالی ابتدا باید سنگ‌های‌شان را با خودشان وا بکنند. آنها ابتدا باید جایگاه‌شان را در این دنیا درک کنند و بدانند می‌خواهند چه کسی بشوند و چه نقشی در این جهان داشته باشند. ابتدای فرآیند جست‌وجوی هویت در نوجوانی با علائمی مانند سردرگمی مشخص میشود. حل موفقیت‌آمیز این بحران به همت خود نوجوان و بازخوردهای درست اطرافیان بستگی دارد. متاسفانه اگر او نتواند بر این بحران غلبه کند، در دام پوچی و بی‌معنایی گرفتار میشود. پس اهمیت زیادی دارد که با مشورت‌های درست و فراهمسازی مقدمات لازم، در این مسیر به نوجوان کمک کنیم.
سوالات متداول
- بحران هویت در نوجوانی چیست؟
با ورود به دوران نوجوانی، مسئلهی تعیین جایگاه خود در جهان هستی و تصمیمگیری دربارهی مسائلی مانند آیندهی شغلی و تحصیلی برای نوجوانان بسیار مهم میشود. آنها برای رسیدن به جوابهای سوالهایشان دربارهی آیندهی خود، دچار احساسی از سردرگمی میشوند که نام روانشناختیاش بحران هویت است. - بحران هویت در نوجوانی چه نشانههایی دارد؟
احساس گمگشتگی، افزایش هیجانخواهی و تجربهگرایی، حس تنهایی و بیگانگی از محیط اطراف، ناتوانی در تصمیمگیری و بیعلاقگی به برقراری ارتباط با دیگران، از مهمترین نشانههای بحران هویت در نوجوانان هستند. - چگونه در غلبه بر بحران هویت به نوجوان کمک کنیم؟
ارائهی بازخورد درست به نوجوان مهمترین کاری است که میشود انجام داد. فراهمسازی تجربهی چیزهای جدید، آموزش مهارتهای زندگی، همدلیکردن، احترامگذاشتن و جدیگرفتن دنیای نوجوان از دیگر راهکارهای موثر در این زمینه هستند.
