فرض کنید از مسیری پرفرازونشیب در حال گذر هستید و خطرات ریز و درشتی ممکن است گریبان‌تان را بگیرد. مسیر گذر از سنین کودکی به نوجوانی و بزرگسالی هم مسیر پرچالشی است. خلاصه که تا کودک بزرگسال شود، دل او و والدینش کباب شود!… خردسالان از جنبه‌های عصب‌شناختی، روان‌شناختی، اجتماعی و تحصیلی به‌شدت آسیب‌پذیرند. به‌همین‌دلیل، همه‌ی ما چه در خانه، چه در مدرسه و چه جامعه، مسئول مراقبت از سلامت روان کودکان عزیزمانیم تا به‌سلامت از این مسیر پرمخاطره بگذرند. یکی از وظایف ما در راه مراقبت از فرزندان، آشنایی با شایعترین اختلالات رفتاری، علائم آن‌ها و نحوه‌ی پیشگیری از بروزشان در بچه‌ها است.
شایع ترین اختلالات رفتاری در کودکان
برخی از مشکلات زیر جزو اختلالات عصبی-رشدی هستند و برای اولین‌بار در دوران کودکی ظاهر می‌شوند. برخی‌دیگر بیش‌ازآنکه تحت‌تاثیر آسیب‌پذیری ژنتیکی باشند، با محیط کودک مرتبط هستند. به‌هرحال، باید آن‌ها را بشناسیم زیرا از مهمترین نشانه‌های نیاز فرزند به روان‌شناس کودک هستند.
کمبود توجه-بیشفعالی
بیشفعالی کودکان از شایعترین اختلالات رفتاری سنین کودکی است. حتما درباره‌ی اختلال بیشفعالی و علائم آن‌ها بخوانید تا به‌محض مشاهده‌ی علائم، با روان‌پزشکان و روان‌شناسان مشورت کنید. به این 2نکته هم دقت کنید:
- درباره‌ی تفاوت‌های بین شیطنت و بیشفعالی مطالعه کنید تا با یکدیگر اشتباه‌شان نگیرید.
- کودکان بیش‌فعال حتما باید تحت درمان‌های پزشکی و روان‌پزشکی قرار بگیرند تا دچار عواقب درمان نکردن بیشفعالی نشوند.
اختلالات رفتاری تخریبی
مخالفت‌گرایی شدید با صاحبان قدرت مانند والدین و معلمان و آسیب‌زدن به دیگران، 2ویژگی بارز اختلالات رفتاری تخریبی هستند. 2نوع شدید و شایع این اختلال عبارت‌اند از:
- اختلال سلوک
- اختلال نافرمانی مقابلهای
رفتارهای تخریبی گاهی از سنین دبستان و گاهی از نوجوانی شروع می‌شوند. این اختلال‌ها اگر درمان نشوند، ممکن است در بزرگسالی به‌سمت اختلال‌های جدی‌تری مثل شخصیت ضداجتماعی پیشروی می‌کنند. پس حتما باید در همان کودکی تحت درمان قرار گیرند تا به بزرگسالی نکشند.
ابتلا به اوتیسم
- مهارت ناکافی در برقراری ارتباط بین‌فردی،
- رفتارهای کلیشه‌ای،
- و علایق محدود
از مهمترین ویژگی‌های این اختلال هستند. کودکان اوتیستیک به‌دلیل مشکلات عصب‌شناختی‌شان نیازهای ویژه‌ای دارند که در مقاله‌ی آموزش کودکان مبتلا به اوتیسم با جزئیات بیشتری بررسی‌شان کرده‌ایم.
انواع فوبیا
براساس پژوهش‌ها ریشه‌ی اکثر فوبیاها به دوران کودکی باز می‌گردد، یعنی کودک تجربه‌ی تروماتیکی در برخورد با مسئله‌ی خاصی داشته و این تجربه‌ی دردناک منجربه فوبیا در کودک شده است. هرچه از زمان ابتلای کودک به فوبیا بگذرد، زخم کهنه‌تر و درمان سخت‌تر می‌شود. پس بهتر است به‌محض مشاهده‌ی علائم فوبیا، برای درمانش اقدام کنید.
- فقط مراقب باشید که ترس های کودکان را با فوبیا اشتباه نگیرید.
اختلال دزدی
دزدی در کودکان گاهی حالتی بیمارگونه می‌گیرد و ممکن است در ادامه منجربه اختلال جنون دزدی شود. بنابراین، اگرچه دزدی‌های کودکان اکثرا موقتی است، اما این مسئله به‌معنای نادیده‌گیری عمل آن‌ها نیست. شما باید بی‌کم‌وکاست درباره‌ی ارزش‌های اخلاقی و دلایل ناپسندبودن عمل دزدی به کودک توضیح دهید.
عادت های بد کودکان
برخی کودکان گرفتار عادتهای رفتاری بد و مضری می‌شوند. عادت‌هایی مثل
- دندان‌قروچه
- بدغذایی کودک
- دست‌کردن در بینی
- ناخن جویدن کودک
- اعتیاد به بازی‌های کامپیوتری
این عادتهای رفتاری معمولا به‌دلایلی مانند استرس و توجه‌طلبی وارد زندگی کودک می‌شوند. پس ابتدا باید علت زیربنایی‌شان را شناخت و برطرف کرد تا عادت بد نیز برطرف شود.
تیک و سندروم توره
به حرکات یا اصوات تکراری و غیرارادی مانند
- پلک‌زدن (چشمک‌زدن)
- و فین‌فین‌کردن،
تیک می‌گویند. اختلال توره شدیدتر است. در این اختلال کودک به‌مدت بیش از یک‌سال، همزمان تیک صوتی و حرکتی دارد. برای آگاهی بیشتر از تیک‌ها، علائم و درمان‌شان، نگاهی به مقاله اختلال تیک و سندروم توره در کودکان بیندازید.
لکنت زبان
- کشیدن برخی از حروف و صداها،
- مِن‌مِن‌کردن و توقف‌های بی‌وقفه در حین صحبت،
- و تکرار مداوم صدا یا کلمه‌ای خاص در جمله
از مهمترین ویژگی‌های لکنت زبان در کودکان هستند. لکنت از آن‌دست مشکلاتی است که عوامل مختلف زیستی، روان‌شناختی و محیطی در بروز و شیوعش موثر است. بنابراین، برای درمانش حتما باید از متخصصان سلامت کمک گرفت.
اختلالات خلقی
اختلال‌های خلقی مانند اضطراب و افسردگی کودک به‌خودی‌خود مشکل رفتاری نیستند، اما می‌توانند باعث تشدید اختلالاتی مانند سلوک شوند. به‌همین‌دلیل، بد نبود که در این‌جا نامی از آن‌ها بیاوریم و به‌ضرورت درمان‌شان اشارتی بکنیم. به‌خصوص اینکه علائم افسردگی و اضطراب در دوران کودکی پنهان هستند و ممکن است نادیده گرفته شوند. به‌هرحال:
- افسردگی و اضطراب در کودکی می‌تواند بلای جان بچه‌ها بشود و پیامدهای رفتاری، تحصیلی و روانی منفی زیادی به بار بیاورد.
اختلالات یادگیری
از مشکلات رفتاری شایع در مدارس هستند. نادیده‌گرفتن این اختلال‌ها مساوی است با افت تحصیلی و کاهش عزت نفس کودک بر اثر رفتارهای بد و تمسخر دیگران با او. پس حتما اختلالات یادگیری را بشناسید و درباره‌ی نحوه‌ی درمان‌شان کمی مطالعه کنید.
نشانه‌های مشکلات رفتاری کودکان
علائم هر کدام از مشکلات رفتاری بیان‌شده در بالا با دیگری فرق دارد. پس مسلما نمی‌توان نسخه‌ای برای تشخیص مشکلات رفتاری پیچید. اما میتوان از روی برخی علائم، حدس‌هایی درباره‌ی احتمال ابتلای کودکان به مشکلات رفتاری زد. علائمی مانند:
- ناتوانی در ابراز احساسات و کنترل هیجانات
- دعوا با دیگر کودکان و قلدری در مدرسه
- رفتارهای پرخطر مانند سوء‌مصرف مواد
- پرخاشگری و تکانشگری کودک
- گوشه‌گیری و کمحرفی کودک
- حرف گوش نکردن کودک
- فحاشی و بددهنی کودک
- نافرمانی و لجبازی کودک
- بیاحترامی به والدین
- کمبود توجه و تمرکز
- دروغگویی کودک
ریشه مشکلات رفتاری کودک
برای اختلالات رفتاری و روانی نمی‌توان ریشه‌ی خاصی پیدا کرد. این مشکلات معمولا ناشی از زنجیره‌ای از عوامل زیستی، روان‌شناختی، محیطی، اجتماعی و فرزند پروری هستند. به‌صورت کلی، عوامل زیر در بروز مشکلات رفتاری کودکان موثرند:
- نابهنجاری مغزی و کاهش یا افزایش انتقال‌دهنده‌های عصبی مانند سروتونین و آدرنالین
- ابتلا به ترومای دوران کودکی مانند تجربه‌ی کودک آزاری
- عوامل محیطی مانند نشست‌وبرخاست با دوستان ناباب
- عوامل تربیتی مانند سبک فرزندپروری نادرست
- ابتلای بیشتر پسرها به مشکلات رفتاری
آموزش‌های والدین برای درمان مشکلات رفتاری کودکان
همان‌طور که گفتیم، عوامل مختلفی در بروز مشکلات رفتاری کودکان دخیل‌اند. اما طبق پژوهش‌ها، تجربه‌ی بدرفتاری و رفتارهای خشونت‌آمیز مانند کودک آزاری و تنبیه کودک از دیگر عوامل موثرترند. پس اگر بتوان جلوی بروز تروماهای دوران کودکی را گرفت و ارتباطی گرم و ایمن با او برقرار کرد، احتمال بروز مشکلات رفتاری تاحدود زیادی کاهش پیدا می‌کند. علاوه‌بر این راهبرد کلی، راهکارهای زیر هم در این زمینه مفیدند:
راهکارهایی برای کمک به کودک در غلبه بر مشکلات رفتاری
کاربست راهکارهای موثر مدیریت رفتار در خانه می‌تواند به شما والدین و فرزندان‌تان در کنترل و رهایی از اختلالات رفتاری کمک کند. راهکارهایی مانند:
- ایجاد برنامه‌ی منظم و سازگار در خانه؛ دقت داشته باشید که هر چه نظم روزانه بیشتر باشد، احتمال بروز مشکلات رفتاری کمتر می‌شود.
- آموزش قانون به کودکان و وضع قوانینی شفاف و روشن
- تشویق و جایزه دادن به کودکان در زمان انجام رفتارهای مطلوب
- استفاده از تکنیک‌های بازدارنده‌ای مانند «تایماوت» برای مقابله با طغیانهای احساسی
پیشنهاد مطالعه: آزمون سلامت روان دانش‌آموزی
مراجعه به متخصص سلامت روان
اگر از پس مدیریت مشکل کودک بر نمی‌آیید یا مشکلات رفتاری باعث آسیب‌رساندن کودک به خود یا دیگری می‌شود، حتما باید از متخصصان سلامت روان کمک بگیرید. روان‌شناسان با استفاده از رویکردهایی مانند درمان شناختی رفتاری برای اختلالات کودکان و نوجوانان، به رفع مشکلات رفتاری کمک می‌کنند.
سخن پایانی
گذر از مسیر پرچالش زیستی-روانی-اجتماعی کودکی به بزرگسالی پر از مخاطره است و احتمال بروز مشکلات رفتاری در این مسیر زیاد است. پس باید مراقب بروز مشکلات رفتاری متعددی مانند بیشفعالی، اوتیسم، سلوک، تیک، فوبیا و عادتهای بد در کودکان بود. هرکدام از این مشکلات به‌تنهایی برای به‌خطرانداختن سلامت روان کودک کافی هستند. عوامل زیادی در بروز اختلالات رفتاری کودکان موثرند که تجربیات دردناک کودکی از مهمترین آن‌هاست. به‌همین‌دلیل، مراقبت از کودک و برقراری ارتباطی گرم و مثبت با او از همه‌چیز ضروری‌تر است.
سوالات متداول
- مشکلات رفتاری شایع دوران کودکی چه هستند؟
بیشفعالی، اختلالات تیک و سندروم توره، عادتهای بد کودکان، لکنت زبان، سلوک، نافرمانی مقابلهای، دزدی، فوبیا، اوتیسم، اختلالات خلقی و یادگیری از شایعترین مشکلات رفتاری در دوران کودکی هستند. - چگونه مشکلات رفتاری کودکان را تشخیص دهیم؟
از روی علائمی مانند پرخاشگری، فحاشی، بیاحترامی به والدین، لجبازی، کمحرفی، رفتارهای پرخطر مانند آتشافروزی، دعواهای مکرر با دیگر کودکان و درگیریهای قانونی میتوان بروز مشکل رفتاری را پیشبینی کرد. - برای مقابله با مشکلات رفتاری کودک چه کنیم؟
همدلی و برقراری ارتباطی صمیمانه برای شکلگیری دلبستگی ایمن، مهمترین و ضروریترین راهکار است. علاوهبرآن، راهکارهایی مانند تشویق، حفظ نظم روزانه و آموزش قانون و استفاده از روشهایی مانند تایماوت برای جلوگیری از طغیانهای احساسی هم موثرند.
