همه چیز درباره راست دست یا چپ دست بودن

در گذشته نسبت به چپ دست بودن و افراد چپ دست دیدگاه‌های منفی وجود داشت و بسیاری آن را یک نقص محسوب می‌کردند. حتی چپ‌دستی صفتی شیطانی تصور می‌شد به همین دلیل اغلب خانواده‌ها و معلمان سعی می‌کردند کودک را وادار به نوشتن با دست راست کنند. در مدارس نیز رایج بود که دست چپ این کودکان را می‌بستند تا مجبور به استفاده از دست راست خود شوند. اما در سال‌های اخیر چپ دست بودن یک ویژگی جالب دانسته می‌شود، برای آن در تقویم جهانی یک روز خاص در نظر گرفته‌اند و حتی برخی آن را نشانه هوش بالا می‌دانند. اما واقعا چپ دست یا راست دست بودن به چه علت است؟ آیا چپ دست بودن یک ویژگی نادر و غیر عادی است؟ اصلا چگونه بفهمیم کودک چپ دست است؟ در این مطلب می‌خواهیم از علل چپ دست یا راست دست بودن، چالش‌های افراد چپ دست و کودکانی که به هر دو دست مسلط هستند، صحبت کنیم.

نمیکره چپ و راست مغز در راست دستی و چپ دستی

قبل از هرچیز کمی با کارکرد مغز و نحوه فعالیت دو طرف بدن آشنا شویم. مغز از دو نیمکره تشکیل شده است که به هم متصل هستند. برخلاف شباهت ظاهری این دو بخش، تفاوت‌های بسیاری در شیوه ادراک، تجزیه و تحلیل آن‌ها وحود دارد. سمت چپ و راست بدن، توسط بخش مقابل در مغز هدایت می‌شوند. یعنی سمت راست بدن تحت فرمان سمت چپ مغز است و سمت چپ بدن بر اساس دستورات سمت راست مغز کار می‌کند. از طرفی میزان برخی از فعالیت‌ها یا استعداد در انجام بعضی کارها، مربوط به یکی از دو نیمکره مغز است.

اما برخی از عملکردهای بدن اصطلاحا غلبه طرفی دارند (یک سمت مغز بیشتر فعالیت‌های بدن را کنترل می‌کند). بر اساس نظر برخی از دانشمندان حتی از دوران جنینی، جنین انگشت یکی از دستان خود را می‌مکد که غلبه طرفی را نشان می‌دهد. از زمانی که یک سمت در فردی غلبه می‌کند، عملکردهایی مانند گفتار، مهارت‌های ریاضی، مهارت‌های خلاق و تجزیه و تحلیل اطلاعات توسط نیمکره غالب انجام می‌شوند. بنابراین این باور غلط است که در چپ‌دست‌ها، تمام فعالیت‌های مرتبط با نیمکره راست مغز قوی‌تر هستند. به طور مثال در ۹۹٪ راست‌دست‌ها مرکز کنترل گفتار در سمت چپ مغز است و در ۷۰٪ از چپ‌دست‌ها نیز سمت چپ مغز گفتار را کنترل می‌کند.

آغاز راست دست یا چپ دست شدن

اغلب افراد در دوره نوزادی از هر دو دست به طور مساوی استفاده می‌کنند. اما برخی از تحقیقات نشان می‌دهد ترجیح دادن یک دست در سال‌های اولیه زندگی، بیشتر از غلبه طرفی، به این بستگی دارد که جسم به کدام دست کودک نزدیک‌تر است. برخی از پژوهش‌ها هم نشان می‌دهند که از هر ۱۰ کودکی که در رحم شست دست راست خود را می‌مکیدند، در آینده راست دست شده‌اند. به همین دلیل احتمال اینکه راست دست یا چپ دست بودن جنبه ژنتیکی داشته و از دوران جنینی مشخص باشد، مطرح است.

علت چپ دست یا راست دست بودن

۱۰ الی ۱۲ درصد مردم در جهان چپ دست هستند. اما چرا فردی راست دست است یا چپ دست؟ هنوز یک دلیل قطعی و صددرصدی برای این مسئله مشخص نشده است. اما بر اساس یافته‌ها و تئوری‌ها عوامل زیر در چپ دست شدن کودکان نقش مهمی دارند:

ژنتیک

تا به حال یک ژن اختصاصی و منفرد کشف نشده است که بتوان راست دست یا چپ دست بودن را به آن نسبت داد. اما بر اساس شواهد، احتمالا تعدادی از ژن‌ها به صورت ترکیب با هم روی غلبه طرفی نقش دارند.

جنسیت

بر اساس آمارها، چپ دست بودن در پسران شایع‌تر است که برخی از محققان پیشنهاد کرده‌اند شاید به دلیل هورمون تستوسترون باشد.

تکامل جنینی

بسیاری از محققان می‌گویند چپ دست یا راست دست بودن فقط به دلیل اثرات ژنتیکی ایجاد نشده است. بلکه اثرات محیطی در دوره جنینی مانند میزان هورمون‌های مادر، که جنین در معرض آن قرار می‌گیرد نیز ممکن است در ترجیح طرفی اثر بگذارد.

الگوسازی

راست دست یا چپ دست بودن کودکان با تقلید از والدین و مراقبان دیگر نیز اتفاق می‌افتد. هرچند گاهی غلبه طرفی والدین با فرزندان متفاوت است.

آسیب مغزی

درصد کمی از محققان این نظریه را مطرح می‌کنند که انسان‌ها راست دست به وجود آمده‌اند. اما نوعی آسیب مغزی در اوایل پیدایش نوع بشر،  باعث به وجود آمدن افراد چپ دست شده است. فراموش نکنید که این فقط یک نظریه است و هنوز اثبات نشده است.

عملکرد جبرانی

گاهی چپ دست، راست دست یا یکسان‌دستی در افراد به دلیل بروز یک آسیب در یک دست و اجبار به استفاده و کار کردن با سمت دیگر به وجود می‌آید.

زمان تشخیص چپ دست و راست دست شدن کودکان

جالب است بدانید نوزاد در زمان تولد راست دست یا چپ دست محسوب نمی‌شود. انسان در بدو تولد از دو سمت بدن خود به یک اندازه استفاده می‌کند و بیشتر حرکات تند و انعکاسی دارد. اما در مراحل اولیه رشد، ممکن است رشد یک سمت بدن، میزان فعالیت توسط یک طرف، یا تجارب ذهنی کودک، منجر به فعالیت یک طرفه مغز شده و روی راست دست یا چپ دست شدن اثر بگذارد. از زمانی که کودک اجسام را به دست می‌گیرد (معمولا ۴ الی ۶ ماهگی)، می‌توان تا حدودی بر اساس اینکه کودک بیشتر کدام دست خود را جلو می‌آورد، با کدام دست اجسام را می‌گیرد یا انگشت کدام دست را می‌مکد، راست دست یا چپ دست بودن را تشخیص داد. هرچند احتمال اینکه بعد از مدتی الگوی استفاده کودک از بدن تغییر کند وجود دارد. از ۵ سالگی به بعد می‌توان به صورت دقیق‌تر این موضوع را تشخیص داد. شروع شکل گیری شخصیت کودک، اهمیت و مسائل موثر بر آن را هم مطالعه کنید.

تشخیص چپ دست یا راست دست بودن کودک

بسیار مهم است که کودکان تا سن ۵ یا نهایتا ۶ سالگی تقدم طرفی پیدا کرده باشند تا بتوانند با تمرکز و یکدستی بیشتری عمل کنند. از طرفی تقدم یک سمت بدن، در قوی شدن آن و در نتجیه انجام راحت‌تر کارها نقش مهمی دارد. نکته مهم دیگر اینکه غلبه طرفی باید به صورت کامل و درباره همه اعضا اتفاق بیفتد. در کودک راست دست، چشم، پا و گوش غالب نیز باید در سمت راست بدن باشد. گاهی برخی از اختلالات خواندن از همین موضوع ناشی می‌شوند که کودک غلبه دست راست و چشم چپ دارد. در چنین کودکانی معمولا با برعکس‌خوانی مواجه هستیم. به این صورت که کودک کلمه سرد را درس می‌خواند. سر و ته نوشتن، برعکس نقاشی کشیدن یا خالی گذاشتن حاشیه برگه‌ها نیز می‌تواند ناشی از غلبه طرفی ناقص در کودکان باشد.

پیشنهاد مطالعه: کودک درونگرا، کودک برونگرا

کودکانی که با هر دو دست مینویسند

یکسان دستی یا نوشتن با هر دو دست است و البته افرادی با این ویژگی، معمولا توانایی استفاده یکسان از هر دو پا را هم دارند. این ویژگی نسبت به چپ دست بودن نیز نادرتر اتفاق می‌افتد (کمتر از ۱درصد از جمعیت جهان). احتمال می‌رود که در این افراد غلبه طرفی به وجود نیامده است بنابراین اغلب تمرکز کردن روی یک کار در کودکان یکسان دست، دچار مشکل می‌شود. شاید جالب باشد بدانید که انیشتین و داوینچی از معروف‌ترین یکسان دست‌های دنیا هستند. نکات مهمی در مورد کودکان یکسان دست وجود دارد:

• قابلیت‌های بیشتری در انجام برخی فعالیت‌ها مثل موسیقی، ورزش‌هایی مانند شنا و فوتبال و کارهای هنری دارند.
• ویژگی یکسان دستی می‌تواند با پدیده جابجایی حسی (فیزیکی شدن احساسات مثلا شنیدن رنگ‌ها یا شخصیت داشتن اعداد) در ارتباط باشد.
• یکسان دست‌ها (یا دودست‌ها) و چپ دست‌ها به هم شباهت بیشتری دارند.
• بسیای از یکسان‌دست‌ها ابتدا چپ دست بوده‌اند.
• برخی از دودست‌ها در مهارت‌های فیزیکی تواناتر از مهارت‌های ذهنی هستند.
• بر اساس پژوهش‌ها، احتمال بروز ضعف در ریاضیات در دانش‌آموزان یکسان دست، ۹۰درصد بیشتر است.
• به دلیل عدم غلبه طرفی در این افراد، تمرکز پایین یا ابتلا به اختلال نقص توجه بیشتر دیده می‌شود (پیشنهاد می‌کنیم مطلب بیش فعالی کودکان را مطالعه کنید).
• در برخی از دودست‌ها، یک طرف بدن همچنان قدرت بیشتری دارد، در برخی هر دو طرف قدرت یکسان دارند. در برخی نیز هیچ سمتی قدرت کافی ندارد.
• یکی از ژن‌های موثر در ایجاد یکسان‌دستی، با افزایش شانس ابتلا به اسکیزوفرنی ارتباط دارد.

درباره اعتماد به نفس کودکان پیشنهاد می‌کنیم مطلب شکل گیری اعتماد به نفس در کودکان را بخوانید.

مشکلات کودکان چپ دست

از آن‌جایی که ۹۰درصد جمعیت راست دست هستند، طبیعتا امکانات مختلف و حتی اکثر ابزارها، برای راست‌دست‌ها بهینه و تولید شده‌اند. به همین دلیل چپ‌دست‌ها با برخی چالش‌ها دست و پنجه نرم می‌کنند:

• نوشتار فارسی از راست به چپ انجام می‌شود و یک فرد چپ دست برای نوشتن باید یا کاغذ را مایل بگذارد یا دست خود را به سمت راست صفحه کج کند. این موضوع خصوصا برای کودکان کمی مشکل است.
• کودکان چپ دست اغلب به صورت آینه‌ای می‌نویسند و این یک تمایل طبیعی است و ربطی به دیسلکسیا یا نارساخوانی ندارد. این مشکل معمولا به مرور زمان و با تمرین و تشویق کودک از بین می‌رود. روش‌های صحیح انگیزه‌بخشی به کودکان را در مطلب روش صحیح جایزه داد به کودکان چیست؟ بخوانید.
• بسیاری از ابزارهای مانند قیچی، برای راست‌دست‌ها طراحی شده‌اند. پیدا کردن وسایلی که برا چپ‌دست‌ها تولید شده باشد کمی مشکل است.
• برخی از تحقیقات نشان داده‌اند که اختلالات یادگیری، صرع و اوتیسم با چپ‌دست بودن مرتبط هستند.

سخن پایانی

بسیاری از افراد تصورمی‌کنند که راست دست یا چپ دست بودن مزیتی نسبت به دیری دارد. به همین دلیل از ابتدا کنجکاو هستند که کودک من راست دست است یا چپ دست؟ در گذشته تصور می‌شد که ژن‌های خاصی مسئول چپ دستی یا راست دستی می‌شود. اما امروزه شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد غلبه طرفی قبل از اتصال مغز و نخاع اتفاق می‌افتد. هرچند چپ دست یا راست دست بودن تا حدی نشانه غلبه متفاوت نیمکره‌های مغز است اما نه به این معنی که نیمکره دیگر فعال نیست. بنابراین بهتر است به جای توجه بیش از اندازه به موضوع چپ دست یا راست دست بودن کودکان، برای انجام راحت‌تر کارها آن‌ها را حمایت کنیم. به دلیل رواج بیشتر راست دستی بر چپ دستی، بسیاری از امکانات برای راست‌دست‌ها ساخته شده‌اند. این موضوع باید بیشتر مورد توجه قرار بگیرد و شرایط لازم برای راحتی کار چپ‌دست‌ها فراهم شود.

در پایان پیشنهاد می‌کنیم تا دو مقاله چگونه وابستگی کودک به مادر را کم کنیم و علت بهانه گیری کودک و راه حل آن درباره رفتار صحیح با کودکان وابسته را مطالعه کنید.

سوالات متداول

1. راست دست یا چپ دست بودن کودک از چه زمانی مشخص میگردد؟
   می‌توان از نوزادی با انجام آزمایش‌هایی یا دقت کردن به حرکات دست کودک، اینکه ابتدا کدام دست خود را برای گرفتن چیزها جلو می‌آورد تا حدودی این موضوع را پیش‌بینی کرد. اما در سن ۵ الی ۶ سالگی دیگر غلبه طرفی به طور کامل شکل گرفته است و می‌توان چپ دست یا راست دست بودن را دقیق‌تر مشخص کرد.
   
2. ویژگی های کودکان چپ دست چیست؟
   در کودکان چپ دست اغلب عملکردهای اساسی مانند گفتار، در نیمکره‌ای که غالب شده، یعنی نیمکره راست مغز انجام می‌شود.
   
3. آیا چپ دست بودن مزایایی دارد؟
   چپ دست یا راست دست بودن هیچ مزیتی بر دیگری ایجاد نمی‌کند. بنابراین به هیچ‌عنوان کودک خود را مجبور به استفاده از سمت خاصی نکنید. اما اگر تا سن ۵ یا ۶ سالگی کودک غلبه طرفی پیدا نکرده بود، می‌توانید به کاردرمانی یا تیم‌های توانبخشی مراجعه کنید.
   
4. چرا چپ دست بودن نادر است؟
   یکی از غیرمعمول‌ترین فرضیه‌ها برای توضیح نادر بودن چپ‌دستی این است که یک جهش ژنتیکی در گذشته دور، باعث شده است که مراکز زبانی مغز انسان به نیمکره چپ منتقل شوند و بنابراین راست دست بودن در جمعیت غالب شده است.