سال‌هاست که در سراسر دنیا زنگ خطر اضافه وزن و چاقی در کودک به صدا درآمده، اما کمتر کسی به آن توجه میکند. به هر صورت، حدود 20درصد از بچهها دچار اضافه وزن هستند و درمان چاقی کودکان به مسئله‌ای بسیار مهم برای والدین و متخصصان تبدیل شده است. با افزایش میزان اضافه وزن در کودکان، درمان آن سخت‌تر خواهد شد. بنابراین، باید به‌سرعت دست‌به‌کار شوید و به دنبال راهی برای کاهش اضافه وزن در کودکان باشید. ما نیز برای کمک به شما والدین، در این مقاله به بررسی علل، عوارض و بهترین روشهای درمان و پیشگیری از چاقی کودکان پرداخته‌ایم.
معیارها و تعریف چاقی کودکان
اضافه‌وزن و چاقی به‌عنوان تراکم بیش‌ازحد چربی در بدن تعریف می‌شود که به سلامت جسمانی آسیب می‌رساند. معمولا از شاخص توده بدنی (BMI) برای ارزیابی اضافه‌وزن و چاقی استفاده می‌شود. محاسبه شاخص توده بدنی ساده است و ازطریق تقسیم وزن بر مجذور قد (قد به‌توان 2) محاسبه می‌شود.
- در کودکان زیر 5سال، 2انحراف استاندارد بالاتر از میانگین به‌معنای اضافه‌وزن و 3انحراف استاندارد بالاتر از میانگین به‌معنای چاقی است (انحراف استاندارد شاخص توده بدنی کودکان زیر 5سال براساس آمارهای سازمان بهداشت جهانی).
- در کودکان 5 تا 19سال، یک‌انحراف استاندارد بالاتر از میانگین به‌معنای اضافه‌وزن و 2انحراف استاندارد بالاتر از میانگین به‌معنای چاقی است (انحراف استاندارد شاخص توده بدنی کودکان 5 تا 19سال براساس آمارهای سازمان بهداشت جهانی).
علائم چاقی در کودکان
به دلیل الگوی متناوب تغییرات قد و وزن در سنین رشد، تشخیص چاقی در کودکان کمی سخت‌تر از بزرگسالان است. به عبارت دیگر، در مراحل مختلف رشد، میزان ذخیره چربی بدن بچهها کم‌وزیاد می‌شود. به‌عنوان مثال، اکثر بچهها در حدود 3 سالگی کمی تُپُل و در اوایل نوجوانی کمی لاغر به نظر می‌رسند، زیرا نسبت قد به وزن در این سنین متغیر است. بنابراین، هر بچه‌ای که مقداری وزنِ اضافه دارد، لزوما دچار اضافه وزن نیست و تشخیص این موضوع با متخصصان تغذیه است. پیشنهاد می‌کنیم درباره این موضوع سری هم به مطلب رشد قد کودکان بزنید و راهکارهای ارائه شده را مطالعه کنید.
شاخص توده بدنی (BMI)، معیار مورد توافق متخصصان برای ارزیابی اضافه وزن و چاقی است. این شاخص، اطلاعاتی درباره تناسب قد به وزن ارائه می‌دهد، اما تغییرات رشدی را محاسبه نمی‌کند. اگر نگران اضافه‌وزن فرزندتان هستید، با متخصصان تغذیه کودک و نوجوان مشورت کنید؛ آنها با استفاده از نمودارهای رشدی، شاخص توده بدنی و آزمایشهای دیگر، به شما در تشخیص وزن فرزندان و مشکلات ناشی از آن کمک خواهند کرد.
علل چاقی در کودکان
وجه اشتراک اکثر عوامل چاقی کودکان به سبک زندگی ناسالم آنها مربوط است. سبک زندگی ناسالم، شامل موضوعاتی مانند تغذیه نامناسب، کم‌تحرکی و استرس زیاد است. البته عوامل ژنتیکی و زیستی نیز در اضافه‌وزن تأثیرگذار هستند.
تغذیه نامناسب
رژیم غذایی از مهم‌ترین عوامل چاقی محسوب می‌شود. عادات غذایی والدین و خانواده‌ها و مصرف بیش از حد غذاهای پرکالری و مواد قندی، باعث بالابردن نقطه چربی و بروز علائم اضافه‌وزن در فرزندان می‌شود. در سبد غذایی خانواده‌های دارای اضافه وزن، معمولا از موارد زیر به‌صورت افراطی استفاده می‌شود:
- خوراکی‌های پرکالری، مانند فست‌فودها و تنقلاتی مانند چیپس و پفک (استفاده بیش‌ازحد از روغن‌هایی با چربی اشباع)
- شکلات و انواع دسرها و قندهای ساده
- نوشیدنی‌های قندی مانند آبمیوه و نوشابه‌های انرژی‌زا
یکی از عوامل تغذیه نامناسب بچهها، بدغذایی کودک است. برای کسب اطلاعات بیشتر در این زمینه، مقاله بدغذایی کودک چه دلایلی دارد را مطالعه کنید.
فقدان تحرک بدنی و ورزش
کاهش تحرک بدنی با کاهش چربی‌سوزی و افزایش وزن بدن همراه است. وقت‌گذرانیِ بیش از حد در فعالیت‌های بدون تحرک، مانند تماشای تلویزیون یا انجام بازیهای کامپیوتری، به افزایش مشکل چاقی دامن می‌زنند. علاوه بر این، برنامه‌های تلویزیونی معمولا غذاهای ناسالم را تبلیغ می‌کنند و از این جهت نیز بر ذهن کودکان تأثیر می‌گذارند.
عوامل روانشناختی
استرس نیز بر چاقی در کودکان تأثیرگذار است. برخی بچهها از پرخوری به‌عنوان راهی برای مواجهه با هیجاناتی مانند استرس و بی‌حوصلگی استفاده می‌کنند. ناگفته نماند: آنها این عادت رفتاری را احتمالا از والدین آموخته‌اند!
عوامل ژنتیکی
اگر فرزندتان در خانواده‌ای چاق به دنیا آمده است، احتمالِ ابتلا به اضافه‌وزن در او بیش از دیگر کودکان است. خیلی مراقب این موضوع باشید: «اگر عوامل ژنتیکی با سبک زندگی بی‌تحرک و تغذیه ناسالم همراه شود، احتمالِ بروز اضافه‌وزن دوچندان خواهد شد».
بعضی از داروهای روان پزشکی
بعضی از داروهای تجویزی روانپزشکی مانند لیتیوم، آمی‌تریپ‌تیلین، پکسیل (پروزاک)، گاباپنتین و پروپرانولول، احتمالِ ابتلا به چاقی و مشکلات ناشی از آن را افزایش می‌دهند.
عوارض چاقی کودکان چیست
به دلیل شیوع چاقی در کودکان، بیماری‌های بزرگسالانه‌ای مانند دیابت و فشار‌خون بالا در آنها شیوع پیدا کرده است. مهم‌ترین عوارض چاقی کودکان را در ادامه به‌صورت خلاصه بیان می‌کنیم.
دیابت نوع 2
این بیماری بر میزان سوخت‌وساز قند در بدن تأثیر می‌گذارد. چاقی و سبک زندگی کم‌تحرک، مقاومت بدن نسبت به انسولین را افزایش می‌دهد و باعث ابتلای کودکان به دیابت نوع2 می‌شود.
کلسترول و فشار خون بالا
رژیم غذایی نامناسب، منجر به انسداد رگ‌ها با چربی می‌شود و کودک را به کلسترول و فشار خون بالا مبتلا میکند. این دو بیماری در ایجاد تصلب شرایین یا آترواسکلروز تأثیرگذار هستند و احتمال حمله یا سکته قلبی را افزایش می‌دهند.
درد مفاصل
اضافه‌وزن، منجر به بار اضافی بر عضلات لگن و زانوها می‌شود و احتمال درد و آسیب در عضلاتِ لگن، زانوها و کمر را افزایش می‌دهد.
بیماری های تنفسی
بیماری آسم در کودکانِ دارای اضافه‌وزن شیوع بیشتری دارد. علاوه بر این، چاقی احتمالا ابتلا به وقفه تنفسی خواب (یک اختلال روانپزشکی جدی که باعث قطع موقت تنفس در طول خواب می‌شود) را افزایش می‌دهد.
بیماری کبد چرب
این بیماری معمولا بدون نشانه خاصی در بدن شروع به رشد میکند و منجر به ایجاد رسوبات چربی در کبد و در نهایت، زخم‌شدن و آسیب‌دیدنِ کبد می‌شود.
مشکلات روانی-اجتماعی
چاقی کودکان باعث تمسخر و آزار و اذیت آنها توسط دیگر همسالان می‌شود و با ازدست‌دادن عزت‌نفس و افزایش خطر ابتلا به اضطراب و افسردگی همراه است.
پیشگیری و درمان چاقی کودکان
روشهای زیر در درمان و پیشگیری از چاقی کودکان به شما کمک خواهند کرد. با این وجود، مشورت با متخصصان تغذیه ضروری است، زیرا گاهی چاقی به دلیل عوامل زیستی و پزشکی است و نیاز به دارودرمانی یا حتی جراحی دارد.
پیشنهاد مطالعه: کنترل تغذیه کودک در عید نوروز
الگو برداری از سبک زندگی سالم والدین
یکی از بهترین روش‌ها برای ایجاد سبک زندگی سالم در فرزندان، الگوبرداری از والدین است.، پس با رعایت نکات زیر، در فرآیند کاهش وزن به آنها کمک کنید:
- عادات رفتاری شما در تغذیه دانش آموزان ابتدایی و دیگر کودکان تأثیر زیادی دارد. بنابراین، قبل از تشویق فرزندان به رعایت سبک زندگی سالم، از خودتان شروع کنید.
- به‌جای تماشای تلویزیون یا وب‌گردی، با انجام رفتارهایی مانند پیاده‌روی یا دوچرخه‌سواری، نمونه‌ای از سبک زندگی پرتحرک به فرزندتان ارائه دهید
- هنگام استفاده از فضای مجازی، آموزش‌های مفید در رابطه با پیشگیری از چاقی برای فرزندتان فراهم کنید.
- انجام فعالیت‌هایی مانند بازی در پارک یا رفتن به استخر، به آنها نشان می‌دهد که فعالیت لذت‌بخش است.
- اگر تغییرات در تغذیه و سبک زندگی توسط تمام اعضای خانواده اجرا شود، بهتر مورد پذیرش فرزند قرار می‌گیرد.
افزایش فعالیت جسمانی و ورزش
نیازی به برنامه سخت تمرینی و ورزشِ اضافی برای کودکانِ چاق نیست؛ آنها از میزان ورزش مشابه با دیگر بچهها، کالری بیشتری میسوزانند. برای برنامه‌ریزی اجرای فعالیت بدنی مناسب برای کودکان، به نکات زیر توجه کنید:
- همه کودکان به حدود 60 دقیقه فعالیت فیزیکی برای حفظ سلامت بدن و پیشگیری از اضافه وزن نیاز دارند. البته نیازی به توالی و فشار زیاد نیست؛ چندین فعالیت کوتاه 10 یا 5 دقیقه‌ای، به‌خوبی یک‌ساعت ورزش مداوم تأثیرگذار است.
- برای بچه‌های کوچک‌تر، ورزش را در قالب بازیهای پرتحرک، مانند هفت‌سنگ، بالابلندی، نجات‌بازی یا قایم‌باشک ارائه دهید.
- برای کودکان بزرگ‌تر، فعالیت‌های سنگین‌تری مانند دوچرخه‌سواری، پیاده‌روی تا مدرسه، شنا و هنرهای رزمی را پیشنهاد کنید.
- اگر فرزندتان به فعالیت جسمانی علاقه ندارد، از تمرینات سبک، جذاب و کوتاه شروع کنید و به‌مرور، مدت زمان آن را افزایش دهید.
- دست کودک را در انتخاب نوع تمرین یا فعالیت باز بگذارید، زیرا ورزش‌های موردعلاقه را به احتمال بیشتری انجام خواهند داد.
افزایش وعده های غذایی و کاهش حجم آنها
یکی از بهترین راهکارهای کاهش وزن در کودکان، تقسیم وعدههای غذایی بزرگ به چند وعده کوچک است. رعایت نکات زیر، در این زمینه به شما کمک خواهند کرد:
- از وعدههای غذایی سبک شروع کنید و کودک را به پرخوری عادت ندهید.
- کودک را مجبور به خوردن تمام وعده غذایی یا بیش از مقدار مورد نیاز بدن‌شان نکنید.
- از بشقاب‌های بزرگسالان برای غذادادن به کودک استفاده نکنید، زیرا آنها را تشویق به پرخوری میکند.
- از غذاهای پرکالری آگاه باشید و مصرف آنها را محدود کنید.
- میزان کالری مصرفی و دریافتی فرزندتان را به‌صورت مداوم بررسی و آن را در حالتی متعادل حفظ کنید. همچنین، برای بهبود عملکرد تحصیلی کودکان، از مقاله تغذیه دانش آموزان در امتحانات استفاده کنید.
خوردن وعدههای غذایی سالم
مصرف غذاها، نوشیدنی‌ها و تنقلات پرچرب، پرکالری، پرنمک و سرشار از قند را محدود کنید. رعایت موارد زیر در تهیه غذای سالم برای کودکان به شما کمک خواهد کرد:
- مصرف منظم میوه‌ها، سبزیجات و غلات کامل مانند آرد سبوس‌دار یا برنج قهوه‌ای را فراموش نکنید.
- به‌جای گوشت پرچرب، از غذاهای دریایی، فرآورده‌های سویا، تخم‌مرغ، گوشت کم‌چرب، مرغ، حبوبات و نخود استفاده کنید.
- به‌جای میلک‌شیک یا بستنی، اسموتی‌های میوه و سبزیجات را با ماست بدون چربی یا کم‌چرب درست کنید. اگر فرزندتان علاقه زیادی به بستنی دارد، از مقاله مصرف بستنی برای کودکان کمک بگیرید.
- به‌جای مصرف شیر پرچرب یا خامه، از شیر کم‌چرب یا بدون چربی استفاده کنید. جایگزین‌های شیر مانند نوشیدنی بادام و سویا نیز گزینههای مناسبی هستند.
- مصرف آب را جایگزین نوشابه‌های انرژی‌زا و قهوه و کافئین برای کودکان و نوجوان کنید.
کاهش استفاده از صفحه نمایش و افزایش خواب
یکی از دلایل سبک زندگی کم‌تحرک، استفاده کودکان از دستگاه‌های الکترونیک مانند گوشی همراه یا تلویزیون است. بنابراین، میزان زمانی که فرزندتان صرف سرگرمی‌های ایستا، مانند تماشای تلویزیون، بازیهای ویدئویی و بازی با وسایل الکترونیکی میکند را محدود کنید. در این زمینه می‌توانید از مقاله قوانین استفاده از موبایل برای کودکان و نوجوانان هم کمک بگیرید.
از نظر کارشناسان، کودکان دبستانی نباید بیش از 2 ساعت در روز تلویزیون تماشا کنند. علاوه بر این، استفاده از دستگاه‌های الکترونیکی مانند موبایل، در زمان خواب باید کاملا قطع شود، زیرا کم‌خوابی یکی از دلایل اضافه وزن و چاقی در برخی کودکان است.
سخن پایانی
اضافه‌وزن و چاقی به یکی از مشکلات شایع در دوران کودکی تبدیل شده است. تغذیه نامناسب، سبک زندگی کم‌تحرک، استرس، ژنتیک و مصرف برخی داروهای روانپزشکی از شایع‌ترین علل چاقی در کودکان است. اضافه‌وزن، احتمال ابتلای بچهها به مشکلاتی مانند دیابت نوع 2، کلسترول و فشار خون بالا، درد مفاصل، بیماری‌های تنفسی و مشکلات هیجانی-اجتماعی را افزایش می‌دهد. بنابراین پیشگیری و درمان چاقی کودکان با استفاده از روش‌هایی مانند افزایش فعالیت جسمانی و خوردن وعدههای غذایی مناسب باید جدی گرفته شود.
سوالات متداول
- برای جلوگیری از چاقی کودکان چه کنیم؟
سرمشقگیری از سبک زندگی سالم والدین، افزایش فعالیت جسمانی و ورزش، افزایش وعدههای غذایی و کاهش حجم آنها، خوردن وعدههای غذایی سالم و کاهش استفاده از وسایل الکترونیک، بهترین و موثرترین روشهای پیشگیری از چاقی کودکان هستند. - چگونه اضافه وزن کودک را تشخیص دهیم؟
تناسب قد به وزن، در مراحل رشدی مختلف، مدام در حال تغییر است و به همین دلیل، تشخیص چاقی کودکان را کمی مشکل میکند. متخصصان تغذیه با بررسی نمودارهای رشدی، شاخص توده بدنی و آزمایشهای دیگر، در این زمینه به شما کمک خواهند کرد. - دلایل چاقی در کودکان چیست؟
تغذیه نامناسب، فقدان تحرک بدنی، استرس، ژنتیک و برخی داروهای روانپزشکی، از علل اصلی چاقی در کودکان هستند.
