پیتر دراکر پیشگام حوزه رهبری می‌گوید: «نمی‌توانید دیگران را مدیریت کنید مگر اینکه ابتدا خودتان را مدیریت کنید». حتما افراد زیادی را دیده‌اید که ضریب هوشی بالایی دارند اما در مهارتهای غیر درسی مانند گفتگو، کنترل هیجان، ارتباطات اجتماعی و تصمیم‌گیری بسیار ضعیف عمل میکنند. اینجا پای مولفه‌ای به نام هوش هیجانی به میان می‌آید که میتوان گفت ارتباط چندانی با هوش کلاسیک یا IQ ندارد. هوش هیجانی یکی از مهارتهای اساسی خصوصا در دوره نوجوانی است که در این مقاله از مفهوم آن صحبت کرده‌ایم.
اثر هوش هیجانی در زندگی نوجوانان چیست؟چگونه میتوان هوش هیجانی نوجوانان را اندازهگیری کرد؟ آیا هوش هیجانی در نوجوانان پسر و دختر متفاوت است؟ اهمیت هوش هیجانی در نوجوانی چیست؟ و در نهایت در مهمترین بخش مطلب به روش‌هایی برای تقویت و افزایش هوش هیجانی برای نوجوانان پرداخته‌ایم.
تعریف هوش هیجانی
هوش هیجانی به معنای توانایی درک، تفسیر، و مدیریت هیجان‌های خود و دیگران است. این مهارتها شامل تشخیص احساسات، تعبیر درست از آن‌ها، مدیریت استرس، تعامل اجتماعی موثر و ایجاد روابط مثبت می‌شوند. هوش هیجانی را بر اساس مهارتهای مختلف سنجش میکنند:
- خودآگاهی
- خودتنظیمی
- انگیزه درونی
- همدلی
- مهارت های اجتماعی
اهمیت هوش هیجانی در نوجوانان
نوجوانان در دوره بلوغ با تغییرات ذهنی، جسمی، اجتماعی و هیجانی بسیاری روبرو می‌شوند که برای عبور از آن‌ها نیازمند مهارتهای هوش هیجانی هستند. هر چیزی که بر توانایی‌های یک فرد برای درک خود و محیط اطراف تأثیر بگذارد، بر میزان موفقیت و خوشحالی بلندمدت نیز اثرگذار خواهد بود. بسیاری از روانشناسان معتقدند که سطح هوش هیجانی یا EQ یک فرد میتواند حتی مهمتر از IQ او باشد. EQ یک فرد پیش‌بینی واضح‌تری از کیفیت روابط احتمالی، موفقیت و شادی در آینده است. هوش هیجانی توانایی درک و تشخیص احساسات و واکنش‌های خود و دیگران و در واقع سطح بالای خودآگاهی است.
توانایی کنترل، مدیریت و تنظیم خلق و خو، احساسات و پاسخ دادن از طریق خود مدیریتی است. مهارت ایجاد انگیزه در خود و سپس انجام اقدامات مناسب برای تعهد و پیگیری است. توانایی تشخیص و درک احساسات دیگران، ایجاد ارتباط و جلب اعتماد است.
بسیاری از نوجوانان هر روز با استرس و فشار دست و پنجه نرم میکنند. اما افرادی که مهارتهای لازم برای مقابله با این استرس‌ها را دارند، شانس بیشتری برای سلامت بیرون آمدن از شرایط سخت پیدا میکنند. داشتن مهارتهای هوش هیجانی به خلاص شدن از شر اضطراب کمک کند. در مقابله با تغییرات خلقی بلوغ و جلوگیری از افسردگی کارساز است. نیاز به محرک‌ها و پاداش‌های بیرونی را کاهش میدهد. منجر به روابط موثرتر در خانواده، محل تحصیل و محل کار می‌شود.
تفاوت هوش هیجانی دختران و پسران
هوش هیجانی یک مهارت اساسی در زندگی است که به افراد کمک میکند تا احساسات خود و دیگران را بهتر درک کنند و به موقعیتهای هیجانی مختلف پاسخ مناسبی بدهند. این مهارتها برای همه نوجوانان بسیار مفید هستند، اما تفاوت‌هایی در توانایی‌های هوش هیجانی دختران و پسران وجود دارد:
- دختران در تشخیص و تعبیر از احساسات عملکرد بهتری دارند.
- دختران بیشتر و بهتر احساسات و نیازهای خود را ابراز میکنند.
- دختران نسبت به احساسات دیگران همدلی و حساسیت بالاتری دارند.
- مهارتهای ارتباطی دختران بهتر است.
- در مقابل پسران معمولا در مدیریت هیجانات خود بهتر عمل میکنند.
- پسران معمولاً عملکرد بهتری در مقابله با استرس دارند.
این تفاوتها میتواند به پسران در مواقعی که باید از هیجانات منفی خود دفاع کنند، به آن‌ها کمک کند. در هر صورت، هوش هیجانی مهارتی قابل آموزش است که به تمرین و تلاش نیاز دارد. هرچند اقتضائات اجتماعی و فرهنگی منجر به تفاوت‌هایی در توانمندی‌های اولیه هوش هیجانی در دختران و پسران نوجوان است، اما نباید از آموزش و تمرین غافل شد. در برنامه‌های تربیتی و آموزشی برای نوجوانان، باید به توجه به این تفاوتها و نیازهای دختران و پسران به بهترین شکل به آموزش مهارتهای هوش هیجانی پرداخت.
گام های افزایش هوش هیجانی در نوجوانان
خبر خوب این که هوش هیجانی آموختنی است و میتوان آن را طی زندگی تقویت کرد. با افزایش هوش هیجانی، نوجوانان میتوانند به بهترین شکل از زندگی خود بهره‌برند. با ترکیب راهکارهایی که در ادامه گفته‌ایم و تلاش مستمر، نوجوانان میتوانند هوش هیجانی خود را تقویت کرده و در آینده به بهبود زندگی شخصی و اجتماعی دست یابند. پیشنهاد می‌کنیم راجع به ۱۳ مهارت توسعه فردی برای دانش آموزان نیز مطالعه کنید.
صحبت کردن از احساسات
به عنوان والدین باید درباره احساسات آن‌ها جستجو کنید. اما به جمله‌های کلی مثل «حالت چطوره» بسنده نکنید و عمیق‌تر شوید. به عنوان مثال، می‌توانید بپرسید چه احساس دیگری داری؟ آیا این احساس خوشایند، ناخوشایند، خنثی است؟ این نوع سوال پرسیدن با جزییات، توانایی نوجوان برای نامگذاری احساسات را تقویت و آگاهی‌شان نسبت به احساسات و هیجانات لحظه‌ای را بیشتر میکنند. به این ترتیب نوجوان درک میکند که احساسات در یک کلمه قابل توصیف و انتقال نیستند. بلکه باید حال خود را برای دیگران شرح دهیم تا متوجه نیاز و احساس ما شوند.
مدیریت هیجان
نوجوانان میتوانند یاد بگیرند که چگونه با هیجانات منفی خود مثل خشم یا اضطراب کنار بیایند. تمرین‌هایی مثل تنفس عمیق و تفکر مثبت به آن‌ها کمک میکند. حساسیت‌های نوجوانتان را بشناسید و روی آن‌ها پافشاری نکنید. از طرفی مانند آنچه درباره احساسات گفتیم، بعد از اینکه واکنش‌ها یا تکانه‌های رفتاری (مثل خشم و عصبانیت) نوجوان فروکش کرد، راجع به آن‌ها صحبت کنید. این کار کمک میکند تجزیه تحلیلی و سرنخی از علت هیجانات در او شکل بگیرد و به مرور بتواند احساسات را به کلام تبدیل کند، نه به عمل و واکنش.
تقویت مهارت های اجتماعی
آموزش مهارتهای ارتباطی موثر به نوجوانان کمک میکند تا بهتر با دیگران ارتباط برقرار کنند. این مهارتها شامل گوش دادن فعال به دیگران، ایجاد ارتباط چشمی، انتقال احساسات و نیازهای خود، توانایی مواجهه با نظرات منفی و مثبت دیگران، قدرت نه گفتن و تعبیر درست از احساسات دیگران است.
تمرین تفکر مثبت
تفکر مثبت نقش مهمی در هوش هیجانی دارد. نوجوانان میتوانند با تمرین تفکر مثبت، به بهبود روحیه و افزایش بهره‌وری خود بپردازند. این تمرین‌ها شامل توجه به نکات مثبت درونی و بیرونی، مدیریت خودانگیختگی و پذیرش هیجانات مثبت و منفی می‌شوند.
افزایش خودآگاهی
خودآگاهی به معنای داشتن آگاهی از احساسات، نیازها، و تفکرات خود است. نوجوانان میتوانند با تمرین خودآگاهی به بهبود هوش هیجانی‌شان بپردازند. این تمرین شامل نوعی دفترچه یا یادداشت‌برداری در مورد احساسات و رویدادهای روزمره است. مدیتیشن، یوگا، نوشتن خاطرات و افکار روزانه و مراجعه به درمانگر از راه‌های افزایش خودآگاهی هستند.
یکی دیگر از راه‌های بسیار مهم خودآگاهی، کشف احساسات در بدن است. از نوجوان بخواهید وقتی با یک احساس یا هیجان روبرو می‌شود، به دنبال محل آن در بدن بگردد. مثلا تپش قلب، تهوع، سردرد و هر حالت بدنی دیگری که نشان میدهد بدن به محرک درونی و بیرونی در حال واکنش است. به این ترتیب نوجوان درک میکند که احساسات بدنی اغلب پیام‌رسان‌های خوبی هستند و باید از آن‌ها در جهت خودتنظیمی بهره برد. در این مورد ۵ تکنیک کاربردی نیز در مطلب خود مدیریتی برای دانش آموزان را توضیح داده‌ایم.
تجربه سازی
مغز مانند یک ماهیچه است که برای عملکرد بهتر علاوه بر آموزش نیاز به تکرار وتمرین دارد. تجربه مواجهه با موقعیتهای هیجانی مختلف میتواند به تقویت هوش هیجانی کمک کند. زمانی که نوجوانان با مواجهه با احساسات مانند خشم، اضطراب یا ترس روبرو می‌شوند، این تجربه‌ها میتوانند به توسعه هوش هیجانی آن‌ها کمک کنند.
تعامل با رواندرمانگر
تعامل با یک مشاور یا متخصص روان‌شناسی میتواند به نوجوانان کمک کند تا به بهبود هوش هیجانی خود بپردازند. این تعامل به خودشناسی، شناسایی مسائل و چالش‌های فردی، خودآگاهی و ارائه راهکارهای مناسب برای افزایش هوش هیجانی کمک میکند.
آموزش حل مسئله
حل مسئله هم لازم و هم ملزوم هوش هیجانی است. نوجوانی با هوش هیجانی بالا، توانایی شناخت و حل مسئله و چالش‌های زندگی را دارد. آموزش این مهارت روش‌های مختلفی دارد که در مطلب آموزش مهارت حل مسئله به آن پرداخته‌ایم.
آموزش حل تعارض
مهارت حل تعارض به معنای توانایی دیدن دیدگاه دیگران، توانایی مصالحه، گذشت، مذاکره و تطبیق‌پذیری با افراد است. این مهارت قدرتمند در تمام طول زندگی و روابط شخصی و کاری به نوجوان کمک خواهد کرد. حل تعارض را میتوان در قالب تمرین و تکرار کارهای تیمی و گروهی به نوجوانان آموزش داد. پیشنهاد می‌کنیم در این مورد از روش های آموزش کار گروهی در مدرسه کمک بگیرید.
تمرین خوب گوش دادن
هوش هیجانی فقط به شناخت احساسات خود مربوط نیست، بلکه بخشی از این هوش، مربوط به قدرت درک و همدلی با احساسات دیگران است. ما احساسات دیگران را بیشتر از طریق بینایی، در چهره و حرکات بدن تشخیص می‌دهیم. اما بخش مهمی از آن نیز میتواند با گوش دادن، لحن صدا، تن صدا و وازه‌هایی باشد که دیگران به کار می‌برند. توجه نوجوان را به خوب گوش دادن و صبر هنگام صحبت دیگران جلب کنید.
تقویت انگیزه های درونی
یکی از قدم‌های مهم در افزایش هوش هیجانی نوجوانان این است که از دادن مداوم پاداش به ان‌ها اجتناب کنیم. در غیر این صورت انگیزه درونی برای آن‌ها باقی نمی‌ماند. نوجوان باید بر اهداف کوچک و قابل دستیابی (که جزئی از هدف بزرگتر و دورتر است) تمرکز کند. رسیدن به نتیجه مطلوب در پایان هر قدم میتواند همان پاداش باشد. در این صورت تعهد درونی برای ادامه تلاش و پشتکار در نوجوان تقویت می‌شود. حتی اگر پاداش بیرونی یا رسیدن به نتیجه در میان نباشد.
سخن پایانی
هوش هیجانی یک مهارت بسیار مهم در زندگی نوجوانان است که اهمیت آموزش و توسعه آن از دست داده نشود. از آنجا که نوجوانی دوره‌ای پر از تغییرات و چالش‌هاست، داشتن هوش هیجانی قوی میتواند به آن‌ها در مواجهه با این چالش‌ها کمک کند و ارتقاء روابط اجتماعی و شخصی آن‌ها را تسهیل نماید. توسعه هوش هیجانی در نوجوانان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و باید در برنامه‌های تربیتی و آموزشی در خانواده و مدرسه، مدنظر قرار بگیرد.
سوالات متداول
- هوش هیجانی چیست و چرا در نوجوانی اهمیت دارد؟
هوش هیجانی مجموعهای از مهارتها و تواناییهاست که به افراد کمک میکند تا احساسات خود و دیگران را بهتر درک کنند و بتوانند به موقعیتهای هیجانی پاسخ دهند. در نوجوانی، تغییرات شدیدی در هیجانات و فشارهای زندگی رخ میدهد، بنابراین هوش هیجانی در این دوره از زندگی بسیار اهمیت دارد. این مهارتها به نوجوانان کمک میکنند تا تصمیمگیریهای موفقتری انجام دهند، هیجانات خود را مدیریت کنند، ارتباطات موثرتری برقرار کنند، و در زندگی شخصی و تحصیلی موفقتر عمل کنند. - چگونه میتوان هوش هیجانی را در نوجوانی اندازه گیری و بررسی کرد؟
هوش هیجانی در نوجوانان میتواند از طریق مقیاسها و آزمونهای متخصصی اندازهگیری شود. مثلا میتوان به مقیاس هوش هیجانی جوزان و پیتیت (Emotional Intelligence Scale for Adolescents – EISA) اشاره کرد. علاوه بر این مقیاسها، مشاوره روانشناختی و ارزیابیهای فردی میتوانند به تشخیص و اندازهگیری هوش هیجانی نوجوانان کمک کنند. - چگونه میتوان هوش هیجانی را در نوجوانی افزایش داد؟
تقویت هوش هیجانی در نوجوانان نیازمند تلاش و آموزش است. مهارتهای هوش هیجانی با تمرین و آگاهی توسعه مییابند. برای تقویت هوش هیجانی در نوجوانان میتوان از راهکارهای مختلفی مثل آموزش مدیریت هیجانات، توانایی ارتباطی، تمرینهای تفکر مثبت و تجربه مواجهه با موقعیتهای هیجانی مختلف استفاده کرد. - هوش هیجانی نوجوانان دختر و پسر چه تفاوتی دارد؟
در برخی از اجزای هوش هیجانی، تفاوتهای جنسیتی وجود دارد. به عنوان مثال، دختران ممکن است در تشخیص احساسات بهترین عملکرد را داشته باشند و بهتر بتوانند احساسات خود و دیگران را شناسایی کنند. از سوی دیگر، پسران ممکن است در مدیریت هیجانات خود بهتر عمل کنند و بهتر در مقابله با استرس و خشم عمل کنند. با این حال، این تفاوتها تا حدی تخصصی هستند و هر دو جنس میتوانند این مهارتها را توسعه دهند. - آیا هوش هیجانی میتواند در طول زمان تغییر کند؟
بله، هوش هیجانی میتواند در طول زمان تغییر کند. این مهارتها قابل بهبود و توسعه هستند و نوجوانان با تمرین و تلاش میتوانند هوش هیجانی خود را افزایش دهند. تجربه، آموزش و تمرین مهارتهای مختلف هوش هیجانی میتواند به بهبود این مهارتها کمک کند.
