آیا تابه‌حال متوجه شده‌اید که برخی از شاعران بزرگ در آثارشان از کلمات یا اشعار دیگران استفاده می‌کنند؟ شاید فکر کنید که این کار فقط یک نقل‌قول ساده است، اما در واقع این یکی از تکنیک‌های جالب در شعر و نثر فارسی به نام آرایه تضمین است.
در این مقاله قصد داریم به دنیای جذاب آرایه تضمین وارد شویم و بفهمیم که این تکنیک چگونه در شعرهای بزرگان ادب فارسی مانند حافظ و سعدی به‌کار رفته است.
ما به شما توضیح خواهیم داد که آرایه تضمین چیست، انواع مختلف آن در شعر چگونه است و چگونه می‌توانیم این آرایه را در اشعار تشخیص دهیم. پس اگر علاقه‌مند به این آرایه ادبی جذاب هستید، ادامه این مقاله را از دست ندهید.
آرایه تضمین چیست؟
آرایه تضمین یکی آرایه های ادبی و از تکنیک‌های جالب و کاربردی در شعر و نثر فارسی است که در آن نویسنده یا شاعر بخشی از کلام شاعر یا نویسنده دیگری را عیناً در متن خود می‌آورد. این کلام می‌تواند شامل آیه‌ای از قرآن، حدیثی از پیامبر یا ائمه، یا مصراعی از یک شاعر بزرگ باشد.
تضمین در لغت به معنای “ضمانت‌کردن” یا “گنجاندن چیزی در کلام” است. شاعر یا نویسنده با استفاده از این تکنیک، به طور ضمنی یا مستقیم به آثار گذشته اشاره می‌کند و با این کار، مفهومی عمیق‌تر و غنی‌تر به اثر خود می‌بخشد.
برای توضیح آرایه تضمین، می‌توان به یکی از اشعار نظامی گنجوی اشاره کرد:
بسم‌الله الرحمن الرحیم هست کلید در گنج حکیم
در این بیت، نظامی به طور مستقیم از عبارت قرآنی «بسم‌الله الرحمن الرحیم» استفاده کرده است. این بیت، یک مثال برای تضمین است که در آن، کلام دیگری، در اینجا یک عبارت قرآنی، در شعر وارد شده و به اثر شاعر عمق معنایی می‌دهد.
شاعر یا نویسنده ممکن است از آرایه تضمین به دلایل مختلفی استفاده کند. گاهی اوقات هدف آن است که با استفاده از یک آیه یا حدیث مشهور، مفهوم یا پیام خاصی را به خواننده منتقل کنند. در برخی موارد، ممکن است برای نشان‌دادن تسلط خود بر ادبیات گذشته و همچنین پیوند با فرهنگ و تاریخ ادبی باشد.
اولین نفری باشید که از اخبار و اطلاعیه‌های مرتبط با پایه تحصیلیتان باخبر می‌شود!
انواع تضمین در شعر
در دنیای شعر و نثر فارسی، آرایه تضمین به دو نوع اصلی تقسیم می‌شود: تضمین آشکار و تضمین پنهان.
تضمین آشکار
در این نوع تضمین، شاعر یا نویسنده به‌وضوح نام یا نشانه‌ای از صاحب‌سخن را ذکر می‌کند. این کار به‌منظور احترام به اثر اصلی و همچنین نشان‌دادن آگاهی و تسلط نویسنده بر ادبیات گذشته است.
مثال برای تضمین آشکار:
در شعر زیر از سعدی، به‌وضوح نام فردوسی آورده شده است
چه خوش گفت فردوسی پاکزاد که رحمت بر آن تربت پاک باد
«میازار موری که دانه‌کش است که جان دارد و جان شیرین خوش است»
در این مثال از تضمین در شعر سعدی، بیت دوم از فردوسی است و به‌وضوح نام او ذکر شده است.
تضمین پنهان
در این نوع تضمین، شاعر یا نویسنده بدون ذکر نام صاحب‌سخن، از کلام او استفاده می‌کند. این کار معمولاً زمانی انجام می‌شود که سخن مورد استفاده بسیار مشهور باشد و مخاطب به‌راحتی آن را شناسایی کند.
مثال برای تضمین پنهان:
در شعر زیر از شهریار، مصراع دوم از حافظ است، اما نام او ذکر نشده است.
نه او نمرده است که من زنده‌ام هنوز
او زنده است در غم و شعر و خیال من…
آن شیرزن بمیرد؟! او شهریار زاد
«هرگز نمیرد آن که دلش زنده شد به عشق»
در این مثال، مصراع دوم، از حافظ است (هرگز نمیرد آن که دلش زنده شد به عشق/ ثبت است بر جریده عالم دوام ما) و به‌وضوح نام او ذکر نشده است.
شما هم نمی‌دانید تفاوت تضمین و تلمیح در چیست؟، جواب این سوال را در مقاله آرایه تلمیح پیدا کنید.
تشخیص آرایه تضمین
شناسایی آرایه تضمین در شعر و نثر می‌تواند به درک بهتر آثار ادبی و همچنین پیوند آن‌ها با آثار گذشته کمک کند. اما چگونه تضمین را تشخیص دهیم. در ادامه یک راهنمای گام‌به‌گام برای شناسایی تضمین در شعر یا نثر برای شما آماده کرده‌ایم:
- بررسی وجود آیه، حدیث یا بیت آشنا در متن
اولین قدم برای تشخیص آرایه تضمین، این است که هنگام خواندن یک اثر، به جستجوی آیه‌ای از قرآن، حدیثی از پیامبر یا ائمه، یا مصراعی از شاعران بزرگ مانند حافظ، سعدی و فردوسی بپردازید. این‌ها معمولاً مواردی هستند که در متن به طور غیرمستقیم یا مستقیم ذکر می‌شوند. - توجه به علامت‌هایی مثل گیومه یا اشاره به نام شاعر
بسیاری از اوقات، اگر یک شاعر از کلام دیگران استفاده کرده باشد، ممکن است از علامت گیومه («») برای نشان‌دادن نقل‌قول استفاده کند. همچنین، در بعضی موارد، نام شاعر یا منبع نیز ذکر می‌شود تا مشخص شود که این جمله از کجا آمده است. - تحلیل ارتباط تضمین با محتوای شعر
بررسی کنید که این نقل‌قول چگونه به محتوای کلی شعر یا نثر ارتباط دارد. آیا این بخش از کلام دیگران برای تقویت مفاهیم معنوی یا اخلاقی در متن به‌کاررفته است؟ یا شاید این کلام برای توصیف یک وضعیت خاص در شعر استفاده شده باشد؟ ارتباط میان تضمین و متن اصلی می‌تواند به شما کمک کند تا بفهمید چرا نویسنده از آن استفاده کرده است.
پیشنهاد مطالعه: آرایه اغراق چیست؟
مثال‌هایی از آرایه تضمین
در این بخش، با بررسی آرایه تضمین با مثال‌های مختلف، به درک عمیق‌تری از این تکنیک ادبی خواهیم رسید.
تضمین در شعر حافظ
حافظ شیرازی، به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین شاعران فارسی‌زبان، در اشعار خود بارها از آرایه تضمین بهره برده است.
در ادامه به چند نمونه اشاره می‌کنیم:
- در این بیت، حافظ از آیه‌ای از قرآن استفاده کرده است:
چشم حافظ زیرِ بام قصرِ آن حوری سرشت شیوۀ جَنّات تَجری تَحتِهَا الاَنهار داشت
در اینجا، حافظ به‌وضوح از آیه 8 سوره بینه استفاده کرده است.
- در این بیت، حافظ از شعری از رودکی بهره برده است:
خیز تا خاطر بدان ترک سمرقندی دهیم کز نسیمش بوی جوی مولیان آید همی
در اینجا، حافظ به طور مستقیم از شعر رودکی (بوی جوی مولیان آید همی/ یاد یار مهربان آید همی) استفاده کرده است.
تضمین در آثار دیگر شاعران
علاوه بر حافظ، دیگر شاعران نیز از آرایه تضمین بهره برده‌اند:
- در این بیت، سعدی از شعری از فردوسی استفاده کرده است:
زینهار از قرینِ بد، زِنهار! وَ قِنا رَبَّنا عَذابَ النّار
در اینجا، سعدی به‌وضوح از قسمتی از آیه قرآن استفاده کرده است.
- در بیت زیر، شفیعی کدکنی از شعری از سعدی بهره برده است:
گفتی: «به روزگاران مهری نشسته» گفتم: «بیرون نمی‌توان کرد، حتی به روزگاران»
در اینجا، شفیعی کدکنی به‌وضوح از شعر سعدی (سعدی به روزگاران مهری نشسته در دل/ بیرون نمی‌توان کرد الا به روزگاران) استفاده کرده است.
نتیجه‌گیری
در این مقاله، به بررسی آرایه تضمین و کاربرد آن در شعر و نثر فارسی پرداختیم. این تکنیک ادبی که به استفاده از کلام دیگران در اثر خود اشاره دارد، نه‌تنها به غنای معنایی آثار افزوده؛ بلکه ارتباط شاعر یا نویسنده با گذشته ادبی را نمایان می‌کند.
با معرفی انواع تضمین، از جمله تضمین آشکار و تضمین پنهان، توانستیم تفاوت‌های این دو نوع را روشن کرده و کاربرد آن‌ها را در آثار بزرگان ادب فارسی مانند حافظ و سعدی نشان دهیم.در نهایت، آرایه تضمین نه‌تنها ابزاری است برای احترام به آثار پیشینیان، بلکه راهی است برای انتقال مفاهیم عمیق‌تر و گسترش افق‌های معنایی در ادبیات.
