کبوترها از فاصله 200 کیلومتری قادر به یافتن خانه‌وکاشانه خود هستند. پرستوها هر زمستان هزاران کیلومتر به سمت جنوب حرکت می‌کنند و در بهار دوباره به لانه خود در شمال مهاجرت می‌کنند. چه چیزی باعث مهارت مسیریابی فوق‌العاده این پرندگان می‌شود؟ گمانه‌زنی‌های زیادی دراین‌باره مطرح شده‌است؛ مثل اینکه سیگنال شنوایی خوبی دارند یا بر اساس ارتفاع خورشید حرکت می‌کنند. ما از قدرت بویایی یا رادار تشخیص ارتفاع خورشید برخوردار نیستیم، اما توانایی فوق‌العاده‌ای به نام هوش دیداری فضایی داریم که یکی از بارزترین انواع هوش در کودکان است. در این مقاله به بررسی اینکه هوش فضایی چیست و به چه درد می خورد؟ می‌پردازیم.
هوش فضایی چیست؟
نیاکان ما هر روز صبح برای تهیه غذا از خانه خارج می‌شدند و مکان‌های مختلف را برای یافتن آن جست‌وجو می‌کردند. آن‌ها گاهی کیلومترها از خانه و کاشانه فاصله می‌گرفتند اما با استفاده از علائم دیداری-فضایی دوباره به نقطه آغاز (خانه) برمی‌گشتند. واضح‌ترین کارکرد هوش فضایی، مهارت مسیریابی و توانایی ترسیم ذهنی موقعیت مکان کنونی و مقصد است. تعریف کتابی هوش تصویری-فضایی اینگونه است: «توانایی تولید، حفظ، بازیابی و چرخش (تبدیل) ذهنی تصاویر دیداری به شکلی که اجزای اصلی آن‌ها حفظ شود.» تعاریف ساده‌تری و ملموس‌تری هم برای آن وجود دارد:
فرض کنید دنبال آدرس می‌گردید و فردی آدرس را برای‌تان توضیح می‌دهد. در این مواقع شما به ترسیم ذهنی مسیر کنونی تا مقصد می‌پردازید؛ همین فرآیند ذهنی پردازش مسیر از طریق هوش فضایی قابل انجام است. نام دیگر این نوع هوش، «چشمِ سر» است: چشمِ ظاهر ما را قادر به دیدن محیط اطراف و چشمِ باطن ما را قادر به تجسم و بازآفرینی آن می‌کند. به‌عنوان مثال، یک نقاش زبردست به‌گونه‌ای شما را چهره‌نگاری می‌کند که واقعی‌تر از خودتان و خیال‌انگیزتر از رویای‌تان باشد. اگر به‌دنبال آزمون مناسبی برای سنجش هوش فرزندتان هستید، حتما مقاله معرفی ۷ تست هوش برای کودکان و نوجوانان را مطالعه کنید.
هوش فضایی به چه دردی می خورد؟
تقریبا در تمام فعالیت‌ها به حداقلی از این هوش نیاز داریم. بدون این توانایی در هیچ زمینه‌ای به مهارت و تخصص نخواهیم رسید، اما چرا؟ زیرا برای کسب هر مهارتی باید ابتدا سلسله‌مراتب انجام آن را در ذهن‌مان تجسم کنیم و انجام این کار بدون هوش فضایی دیداری ممکن نیست. به مثال‌های زیر دقت کنید:
- برای پیداکردن حروف روی صفحه‌کلید گوشی، البته بدون نگاه‌کردن به آن‌ها، از این مهارت استفاده می‌کنیم.
- معماران و مهندسان با این مهارت ظاهر و باطن ساختمان را طراحی می‌کنند.
- کمال‌الملک هم برای کشیدن نقاشی فوق‌العاده زیبای تالار آیینه از این مهارت استفاده کرد.
- همچنین ما برای تجسم اشکال هندسی و چرخش ذهنی آن‌ها از این مهارت استفاده می‌کنیم. به‌نظرتان دو شکل زیر یکسان هستند یا جهت‌گیری متفاوتی دارند؟
تصویر بالا یکی از نمونه‌های ابتدایی تست هوش فضایی محسوب می‌شود و مهارت موردنیاز برای تشخیص آن را مهارت چرخش ذهنی میگویند.
مراحل رشد هوش فضایی در کودکان
هوش فضایی هم مشابه با هر توانایی دیگری با بزرگ‌تر شدن کودک به تکامل می‌رسد. دانستن مراحل رشد این مهارت باعث درک بهتر آن و طراحی تمرینات مناسب برای رشد آن در بچه‌های سنین مختلف می‌شود. گاردنر اولین روان‌شناسی است که هوش را به انواع مختلفی تقسیم کرد و هوش تصویری فضایی گاردنر یکی از انواع هوش بیان‌شده توسط اوست. به اعتقاد او هوش فضایی از طریق 4 مرحله زیر رشد می‌کند.
1. درک فضای سه بعدی
تشخیص تفاوت‌ها و شباهت‌های اشکال هندسی و درک فضای 3 بعدی، اولین قدم برای رشد هوش فضایی کودک پیشدبستانی است؛ مانند یادگیری مهارت موسیقی که بر پایه شناسایی تفاوت صداها و اصطلاحا نت‌ها است. کودکان دارای مهارت دیداری-فضایی بالا تمایل بیشتری به درک اطلاعات ارائه‌شده در قالب فضایی دارند. مثلا از حدود 2 سالگی به حل پازل، کار با لگو و جورچین و خواندن تابلوهای راهنمایی‌ورانندگی علاقه دارند. این مرحله مقدم بر تأثیرات فرهنگی‌وآموزشی و نشان‌دهنده استعداد ژنتیکی کودک است. همچنین برای اطلاع از سن استعدادیابی کودکان می‌توانید از مقاله استعدادیابی کودکان و نوجوانان استفاده کنید.
2. یادگیری نمادهای فضایی موجود در فرهنگ
ما موضوعات را ابتدا از طریق الگوهای نمادین و ملموس یاد می‌گیریم. مثلا آهنگ‌های متداول در یک فرهنگ، درک ما از موسیقی را شکل میدهند و نقاشی‌های ما برگرفته از فضای معماری و محیط اطراف ما است. کودکان در حدود 7 سالگی و از طریق هنرهای تجسمی، مانند نقاشی، فضاها را بهصورت نمادین و عینی ترسیم می‌کنند. مثلا به رسم پله‌های خانه و دیگر مناطق آن بر اساس الگوی رایج در فرهنگ‌شان می‌پردازند. درک دقیق‌تر و عمیق‌تر سیستم نمادین فضاهای فرهنگی، نشان‌دهنده هوش فضایی بالاتر کودک است.
3. ترکیب و پیاده سازی سیستم های نمادین
کودکان به‌مرور درک پیچیده‌تری از نمادهای فضایی و شیوه چیدمان آن‌ها پیدا می‌کنند. وقتی کودک با استفاده از ترکیب‌کردن سیستم‌های نمادین در پی رساندن پیامی خاص به مخاطب است، به مرحله سوم وارد شده‌است. مثلا وقتی کودک خودش را در خانه تک‌وتنها ترسیم می‌کند که در گوشه‌ای کز کرده‌است، احتمالا به دنبال نشان‌دادن احساس ناراحتی از کسی یا چیزی است. روان‌شناسان برای بررسی مشکلات روانی کودکان معمولا با استفاده از آزمون گودیناف یا آدمک، نقاشی آن‌ها را تفسیر می‌کنند.
4. استفاده از هوش فضایی در فعالیت های حرفه ای و شغلی
همان‌گونه که تسلط بر نت‌های موسیقی و توان ترکیب آن‌ها، ما را به یک آهنگساز تبدیل می‌کند، توان ترکیب ابعاد فضایی نیز ما را به یک حرفه‌ای در شغلی خاص تبدیل خواهد کرد. مثلا اگر توانایی ترکیب و تبدیل اشکال را به شیوه‌ای خلاقانه به دست بیاوریم، احتمالا در معماری موفق خواهیم شد؛ یا اگر الگوهای پیچیده‌ای با استفاده از نرم‌افزارهای رنگ‌آمیزی طراحی کنیم، احتمالا گرافیست موفقی خواهیم شد. نوجوانان کم‌کم به سمت توانایی استفاده از هوش فضایی در فعالیت‌های شغلی و حرفه‌ای حرکت می‌کنند.
آزمون مناسب برای ارزیابی هوش فضایی
آزمون‌ها و خرده‌آزمون‌های مختلفی برای ارزیابی هوش فضایی در کودکان و بزرگسالان وجود دارد؛ مثلا:
- خرده‌مقیاس مکعب‌ها در تست هوش وکسلر برای کودکان و بزرگسالان،یکی از بهترین گزینه برای ارزیابی هوش انتزاعی-فضایی است.
- خرده‌آزمون پردازش دیداری-فضایی در تست هوش استنفورد بینه نیز برای این هدف مناسب است.
- آزمون مکعب‌های کهس بهصورت تخصصی برای ارزیابی هوش انتزاعی-فضایی ساخته شده‌است.
- آزمون ریون کودکان که به آن «تست هوش تصویری» هم گفته می‌شود، گزینه دیگری برای ارزیابی میزان مهارت دیداری-فضایی است.
چگونه هوش فضایی را تقویت کنیم؟
خوشبختانه هوش فضایی در هر سنی و در هر حوزه‌ای قابل ارتقا است. البته اگر تمرینات از دوران کودکی شروع شود بازدهی بیشتری خواهد داشت. برای اطلاع از اینکه چرا بعضی مهارت‌ها تا بزرگسالی قابل ارتقا هستند و بعضی دیگر نه، مقاله تست هوش کتل چیست؟ را مطالعه کنید.
البته آموزش‌های اولیه برای افزایش هوش کودک باید کاملا عینی و ملموس باشند و آرام‌آرام به‌سمت آموزش‌های انتزاعی‌تر حرکت کنند. روشهای زیر جزو بهترین و کاربردی‌ترین روشهای افزایش هوش تصویری-فضایی هستند. همچنین اگر به دنبال یافتن و تقویت مهارت‌های موردنیاز فرزندان در سن مدرسه هستید، مقاله 13 مهارت توسعه فردی اساسی برای دانش آموزان را مطالعه کنید.
استفاده از واژگان فضایی در تعاملات روزمره
هرچه بیشتر از واژگان دیداری فضایی (مانند مثلث، بزرگ، بلند یا خمیده) استفاده کنید، کودکان در تست‌های هوش فضایی بهتر عمل می‌کنند. بچه‌ها از طریق کلمات فکر می‌کنند و با استفاده از نام اشکال هندسی و ویژگی‌های آن‌ها، روابط فضایی را بهتر یاد می‌گیرند. همچنین هنگام استفاده از این واژگان، کودک را نیز به حرف بیاورید. مثلا بگویید: «فک کنم اسباب‌بازی افتاده زیر میز! به نظر تو زیر میز افتاده یا روی میزه؟» بعضی از اصطلاحات رایج دیداری-مکانی را در ادامه بیان می‌کنیم:
| نوع اصطلاح | مثال |
| اشکال هندسی | مربع، دایره، مثلث، کروی، پنج‌ضلعی |
| صفات بعدی | بزرگ‌وکوچک، کوتاه‌وبلند، چاق‌ولاغر |
| ویژگی‌های فضایی | صاف، خم، منحنی، زاویه، نوک‌تیز، گوشه، لبه |
| روابط فضایی | راست، چپ، در درون، در بیرون، زیر، در بالای، در جلوی، پشت |
آموزش و تشویق کودک به استفاده از حرکات دست برای توضیح روابط فضایی
وقتی هنگام توضیح یک مطلب به فرزندتان از حرکات دست استفاده کنید، او بهتر و سریع‌تر یاد می‌گیرد. علاوه بر این، وقتی بچه‌ها از حرکات دست برای بیان روابط اشیاء استفاده می‌کنند، ضریب هوش فضایی‌شان افزایش پیدا می‌کند. بنابراین، در توضیح روابط مکانی از دست‌های‌تان استفاده و کودک را نیز به این کار تشویق کنید.
خواندن کتاب های تصویری
کتابهای تصویری فرصتی ایدئال برای افزایش قدرت تصویرسازی در کودکان فراهم می‌کنند، زیرا آن‌ها به الگوهای تصویری علاقه بیشتری دارند و بهصورت عینی و تصویری بهتر یاد می‌گیرند. اگر هنگام خواندن این کتاب‌ها از واژگان کلامی هم استفاده کنید، تأثیر بسیار بیشتری بر افزایش هوش فضایی خواهد داشت.
بازی با لگو و جورچین
آجرهای خانه‌سازی و دیگر اشکال ساختنی، از بازیهای سنتی موردعلاقه کودکان هستند که در مقاله مقایسه اسباب بازی سنتی با دیجیتال به تفصیل مزایای آن را شرح داده‌ایم. ابتدا خودتان یک خانه یا هر چیز دیگری بسازید و سپس کودک را به الگوبرداری از شکل و رنگ آن تشویق کنید. وقتی کودک در ساختارهای ساده مهارت پیدا کرد، پیچیدگی کار را افزایش دهید. در حین ساخت اشکال مختلف، از بیان کلامی و سناریوسازی هم استفاده کنید. مثلا بگویید: «خب، فک کنم در خونه رو بلندتر بزاریم بهتره که بتونیم بدون خم‌شدن ازش رد شیم» یا «بیا یه اتاق هم واسه خواهرت درست کنیم که راحت‌تر باشه».
بازی با تانگرام (تانگو) و دیگر پازل های پایان باز
تانگرام یک پازل چینی باستانی و دارای هفت قطعه است. قطعات این پازل را می‌توان به اشکال مختلفی از حیوانات و اشیاء تبدیل کرد. این ابزار تأثیر افزایشی ثابت‌شده‌ای بر هوش فضایی دارد. از پازل‌های دیگر هم برای افزایش این مهارت در فرزندتان استفاده کنید. بر اساس تحقیقات، بچه‌هایی که زمان بیشتری را به حل پازل اختصاص میدهند مهارت دیداری-مکانی بیشتری دارند. هرچند پازل‌های دارای یک راه‌حل هم خوب هستند، اما پازل‌های دارای چند راه‌حل تأثیر بیشتری در افزایش مهارت تصویری-فضایی دارند.
مواجهه‌سازی کودک با نقشه خوانی
در حین نقشهخوانی، روابط مکانی را در ذهن‌مان تجسم و مسیر را پیش‌بینی می‌کنیم. مسیریابی از طریق نقشه با مسیریابی چشمی و تجربی متفاوت است و باعث تقویت هوش انتزاعی-فضایی کودک می‌شود. بهصورت کلی، نقشهخوانی باعث فهم روابط فضایی و تفکر ذهنی درباره آن‌ها در سطحی گسترده‌تر و پیچیده‌تر می‌شود.
استفاده از اوریگامی یا بازی با تا کردن کاغذ
از بازیهای کاغذی خاطره‌انگیز مثل هواپیمای کاغذی هم استفاده کنید. تمرین تا زدن کاغذ، باعث تقویت توانایی تازدن ذهنی آن و درنتیجه افزایش چرخش ذهنی و هوش فضایی می‌شود. بازی با کاغذ و بازیهای مشابه به تقویت هوش جنبشی حرکتی کودکان هم کمک می‌کنند.
شغل های مناسب افراد با هوش تصویری – فضایی بالا
مانند دیگر مهارت‌ها، هوش فضایی بالا موجب موفقیت فرد در برخی حوزه‌های شغلی و حرفه‌ای می‌شود.موارد زیر، جزو مناسب‌ترین شغل‌های افراد با هوش تصویری-فضایی بالا هستند:
- عکاس
- گرافیست
- معمار
- نقاش و مجسمه‌ساز
- متخصص ژنتیک و بیوشیمی
- روان‌درمانگر و روان‌شناس بالینی
- فیزیک نظری و مهندسی مکانیک
- طراح صنعتی
- جغرافی‌دان
- نقشه‌کش و نقشه‌بردار
فقط یک نکته: این شغل‌ها لزوما با یکدیگر تناسب ندارند، زیرا هوش دیداری-فضایی دارای دو قابلیت نسبتا مجزای جهت‌یابی مکانی و بازنمایی دیداری است. مهارت در هر کدام از این دو باعث افزایش نمره کلی فرد می‌شود.
بیشتر بخوانید: تقویت هوش مالی در کودکان
سخن پایانی
تقریبا برای انجام هر کاری و کسب مهارت در هر زمینه‌ای به میزانی از هوش فضایی نیازمندیم. خوشبختانه این استعداد با تحریک‌های محیطی قابل افزایش است، پس حتما برای افزایش آن در فرزندتان برنامه‌ریزی کنید. توجه داشته باشید که آموزش‌های اولیه باید کاملا ملموس، عینی و متناسب با سن و درک کودک باشند. اگر فرزندتان به بازی‌هایی مانند جورچین، پازل و آجرچینی علاقه زیادی دارد، احتمالا از هوش دیداری-فضایی بالاتری نسبت به دیگر همسالان برخوردار است؛ او را بهصورت تخصصی آموزش دهید و برای حرفه‌هایی مانند معماری، عکاسی و طراحی گرافیک در آینده آماده کنید.
سوالات متداول
- هوش تصویری فضایی چیست؟
بازآفرینی صحنهها بدون حضور در موقعیت و توانایی تصور یک مکان، شئ یا هر چیز دیگری همراه با تجسم آن از زوایای مختلف و با جزئیات کامل را هوش فضایی میگویند. - روشهای مناسب افزایش هوش فضایی در کودکان چیست؟
استفاده از واژگان بصری-فضایی در تعاملات روزمره، خواندن کتابهای تصویری، بازی با لگو، جورچین و پازل، نقشهخوانی و استفاده از اوریگامی جزو بهترین روشهای افزایش هوش فضایی در کودکان هستند. - بازیهای مناسب هوش فضایی پیشدبستانی چه هستند؟
آجرچینی و لگو، طراحی و نقاشی، خمیربازی، گشتوگذار در طبیعت، بازیهای صفحهای مانند پازل، اوریگامی و عکسگرفتن، از بازیهای مناسب برای افزایش هوش کودکان پیشدبستانی هستند.
