فرزند ۴ ساله شما وارد اتاق میشود در حالی‌که دهانش پر از شکلات است اما با اختراع یک داستان خیالی میگوید دوست فضانوردش تمام شکلات‌ها را خورده است. آیا باید به او بگویید چقدر واضح دارد دروغ میگوید؟ باید به این کلک بچه‌گانه و بانمک بخندید؟ آیا فرزندتان یک دروغگوی کوچولو است؟ یا او واقعا در خیالش یک دوست فضانورد دارد؟ آیا او دروغ می گوید یا فقط می خواهد با خیال پردازی توجه ما را جلب کند؟ این فقط یک مثال بود اما والدین زیادی با داستان‌سرایی‌های فرزندشان روبرو میشوند و نمی‌توانند تشخیص دهند کودک دروغ میگوید یا صرفا تخیل می‌کند. در این مقاله می‌خواهیم نگاهی به علل و روش های تشخیص تفاوت خیال پردازی و دروغگویی کودکان بپردازیم.
سن خیالپردازی کودکان
کودکان از سن ۲ سالگی با درک روابط اجتماعی و شکل‌گیری مفاهیم انتزاعی، به مرور خیالپردازی را آغاز می‌کنند. حتی داشتن دوست خیالی در کودکی نیز در این سن طبیعی است. به شرط اینکه ارتباط کودک با دنیای واقعی قطع نشده باشد. طبیعتا خیالپردازی در سنین بالاتر نیز ادامه پیدا می‌کند اما نوع و میزان آن با افزایش سن تغییر می‌کند.
چرا کودک خیالپردازی می کند ؟
سال‌ها تخیل به عنوان راهی برای فرار کودکان از واقعیت در نظر گرفته می‌شد و زمانی که به سن خاصی رسیدند، تصور می‌شد که خیال را کنار می‌گذارند و با دنیای واقعی سروکار دارند. اما امروزه کارشناسان کودک تخیل و نقشی که در درک واقعیت ایفا می‌کند را پراهمیت می‌دانند. بازی های خیالی کودکان برای رشد فرآیندهای ذهنی ضروری است و به کودک کمک می‌کند واکنش‌های عاطفی خود را کنترل کند.
خیالپردازی کودکان نگران کننده است ؟
به عنوان والدین نه تنها باید بازی تخیلی را تشویق کنیم، بلکه می‌توانیم در آن شرکت کرده و با آنها همبازی شویم. از طرفی در مواردی که خیالپردازی زیاد اتفاق می‌افتد، صحبت در مورد تخیل فرزندتان به بازگشت کودک به واقعیت کمک می‌کند. وقتی تخیل او را تصدیق می‌کنید، به آنها یاد می‌دهید که مرز بین دروغ و تخیل را ببینند. اما اگر این موضوع منجر به فلج شدن زندگی روزانه کودک میشود، باید حتما در مورد آن با روانشناس کودک مشورت کنید.
سن دروغگویی در کودکان
کودکان معمولاً از سنین پیش دبستانی، بین ۲ تا ۴ سالگی شروع به دروغ گفتن می‌کنند. تلاش‌های عمدی کودک برای فریب دادن دیگران ممکن است والدین را نگران کند، زیرا می‌ترسند فرزندشان به یک دروغگوی متبحر تبدیل شود. اما از منظر رشد، دروغگویی کودکان خردسال به ندرت باعث نگرانی است.
چرا کودک دروغ می گوید ؟
دروغگویی در واقع یک رفتار معمولی و متناسب با سن کودکان در مراحل خاصی از دوران کودکی است. بسیاری از کودکان یا برای اجتناب از تنبیه یا برای اینکه داستان‌هایشان جالب‌تر به نظر برسند، دروغ می‌گویند. نقش والدین در اینجا این است که به کودک کمک کنند تا فانتزی را از واقعیت تشخیص دهد و آنها را راهنمایی کنند که مخلوط کردن بین واقعیت و خیال درست نیست. به عنوان مثال، یک کودک ممکن است زمانی که نمی‌خواهد زود بخوابد دروغ بگوید، بنابراین برای باج‌گیری عاطفی مادرش وانمود می‌کند که گرسنه است و این باعث میشود تا تمام شدن کارتون مورد علاقه‌اش، حواس او را پرت کند.
دروغگویی کودک نگران کننده است ؟
دروغ گفتن اغلب یکی از اولین نشانه‌هایی است که کودک دارای ذهنیت است و وقایع ذهنی می‌سازد. یعنی آگاهی پیدا کرده است که دیگران تمایلات، احساسات و باورهای متفاوتی نسبت به او دارند. وقتی کودک ادعا می‌کند “بابا گفت من می‌تونم بستنی بخورم”، از این آگاهی برای ایجاد باور نادرست در ذهن دیگران استفاده می‌کنند. در حالی که ممکن است دروغ گفتن از نظر اجتماعی مطلوب نباشد، توانایی دانستن آنچه دیگران فکر و احساس می‌کنند یک مهارت اجتماعی مهم است. این توانمندی با جهت‌دهی و رفتار صحیح والدین در قبال کودک، می‌تواند به همدلی، همکاری و مراقبت از دیگران تبدیل میشود.
برخورد صحیح با دروغ کودک چیست ؟
وقتی کودک شروع به دروغ گفتن می‌کند تا داستان‌هایش هیجان‌انگیز به نظر برسند که به احتمال زیاد به عادت تبدیل میشود، والدین باید بر اهمیت صداقت تاکید و کودک را راهنمایی کنند تا عواقب بی‌اعتمادی را درک کند. بهترین راه برای آموزش صداقت این است که با کودکان و همچنین دیگران صادق باشیم و نمونه‌های واقعی از صداقت خودمان یا دیگران به کودکان نشان دهیم تا الگوبرداری کنند.
فرق خیالپردازی و دروغگویی در کودکان
داستان های درون سر کودکان فیلمنامه‌ای است که آنها را به تجربه بازی کردن و شناخت خود و دیگری سوق می‌دهد. کودکان از دو سالگی مرحله خیالپردازی را آغاز می‌کنند. در این مرحله داستان اختراع می‌کنند و نمی‌توانند واقعیت را از خیال متمایز کنند.
تشخیص خیال پردازی و دروغ در کودکان
گاهی اوقات ما با توهم تلاش برای تربیت فرزندانی بی‌نقص و صادق، با از بین بردن قوه تخیل، می‌خواهیم از آنها در برابر دروغگو بودن محافظت کنیم. اما اغلب تخیلات کودک را با دروغگویی اشتباه می‌گیریم.
کودک چند سال دارد ؟
خیالپردازی و دروغگویی کودکان در سنین متفاوتی بروز پیدا می‌کنند. دروغگویی به شناخت حداقلی از روابط، درونیات و عواقب نیاز دارد. بنابراین رنج سنی دروغگویی بالاتر است و عموم کودکان تا ۴ سالگی تصور و بینشی نسبت به دروغ گفتن ندارند و در واقع مانند بزرگسالان به دروغ نگاه نمی‌کنند. اما اکثر خیالپردازی های کودکان بین ۶ تا ۹ سالگی به اتمام می‌رسند یا کمرنگ میشوند. در واقع والدین باید بتوانند در این سنین ارتباط کودک و واقعیت را بیشتر کنند. البته این موضوع ۱۰۰درصدی نیست و در شرایط خاصی ممکن است کودکان خیالپردازی‌های توهم گونه داشته باشند که قابل تشخیص است.
در چه موقعیتی دروغ می گوید ؟
والدین باید بدانند چه زمانی کودک از تخیل و چه زمان از دروغ استفاده می‌کند. مثلا می‌توانید درباره زمان و مکان اتفاقاتی که تعریف می‌کند بپرسید “در مدرسه بود، در خانه یا در ذهنت؟”. گاهی کودک چیزهای لذت‌بخش ذهنش را به داستان‌هایی تبدیل می‌کند و متوجه مرز بین خیال و واقعیت نیست. در این صورت نیت فریب دادن ندارد بلکه روان ناخوداگاه او برایش موقعیت‌های خوشایند خلق می‌کند. اما:
- آیا کودک در زمانی که ترسیده یا مضطرب است داستان سرایی می‌کند؟
- آیا کودک زمانی که تنهاست نیز داستان می‌سازد؟
- آیا مصادیق خیال در همه کارهای کودک مثل نقاشی، کتاب خواندن و کارتون دیدن کودک مشاهده میشود؟
کودک دوست خیالی دارد ؟
دوستان خیالی کودکان بخشی از روند رشد سالم دوران کودکی هستند که به آنها کمک می‌کند درباره محیط خود اطلاعات بیشتری کسب کنند و تفکر مستقل را تمرین کنند. برخی از کودکان واقعا تصور می‌کنند و دوست خیالی در ذهنشان می‌سازند. آنها به تدریج مهارت تصمیم‌گیری را توسعه می‌دهند و بر خود مسلط میشوند. والدین باید با فرآیندهای خلاقانه و تخیلی فرزندان خود را به جای تهدید و تنبیه، با تشویق برخورد کنند. البته این موضوع جزییات و شرایطی دارد که پیشنهاد می‌کنیم در مطلب دوست خیالی کودکان مطالعه کنید.
کودک چه مشکلات روحی دارد ؟
همانطور که مختصر اشاره کردیم، دروغگویی دلایلی مانند ترس از تنبیه، اضطراب کودک، عدم شجاعت، نداشتن عزت نفس و احساس ارزشمندی دارد. برخلاف خیالپردازی که اغلب خبر از یک ذهن خلاق و ماجراجو می‌دهد. بنابراین اگر مکررا نمی‌توانید بفهمید در سر کودک چه می‌گذرد و با هدف فریب داستان‌سرایی می‌کند یا صرفا تخیل است، نگاهی به شرایط روحی او بیندازید.
- آیا همیشه اضطراب دارد؟
- آیا از واکنش اطرافیان می‌ترسد؟
- آیا حرف و خواسته‌اش را همیشه پنهان می‌کند؟
- شرم بیش از حدی را تجربه می‌کند و بسیار خجالتی است؟
اگر جواب اغلب این سوالات مثبت باشد، شاید کودک برای رسیدن به اهدافش، آرامش و امنیت بیشتر، به دروغ متوسل شود. در واقع دروغ اغلب یک سنگر دفاع روانی برای کودکان محسوب میشود.
داستان های کودک منسجم است ؟
دروغ معمولا با یک هدف و برنامه مشخص برای فریب دیگران و رسیدن به یک خواسته درونی یا بیرونی بیان میشود. اما کودکان آنقدر به دنیای اطراف و ذهن خودشان تسلط ندارند که بی عیب و نقص دروغ ببافند. بنابراین به داستان‌هایی که کودک می‌سازد توجه کنید. آیا این داستان‌ها سیر و هدف مشخصی دارند یا پراکنده، غیرمنطقی و متناقض هستند؟
کودک تغییر رفتاری دارد ؟
کودکانی که دروغ می‌گویند، به این حد از توانایی ذهنی رسیده‌اند که بدانند دروغ گفتن کار بدی است. بنابراین ممکن است کودکی که دروغ میگوید، بعد از آن دچار احساس و رفتاری ناشی از شرم یا ترس شود. اما کودکی که خیالبافی می‌کند، هیچ ترس، شرم، حس بد یا ناخوشایندی ناشی از داستان‌های خودش ندارد. کودک خیالبافت بیشتر غرق در افکار و تصوراتش است و درگیر قبولاندن آن به دیگران نیست.
محیط خانه چگونه است ؟
توقع نداشته باشید کودک در خانه‌ای که مرتبا افراد یا خود کودک، برای اشتباهات یا عملکردشان بازخواست و تنبیه میشوند، حقیقت را بگوید.
- آیا امنیت روانی کودک در خانه تامین میشود؟
- کودک می‌تواند اشتباه کند؟
- تنبیه‌ها در حد توان و سن کودک هستند؟
- والدین ارتباط صمیمانه با کودک دارند؟
- آیا کودک همیشه نه می‌شنود یا گاهی هم به خواسته‌اش می‌رسد؟
- آیا پدر و مادر می‌توانند گاهی قاطعانه نه بگویند؟
وقتی کودک در شرایط امنیت، آرامش و یکنواختی زندگی می‌کند، احتمالا بیشتر فرصت تخیل کردن دارد و دنبال دروغ‌بافی نیست.
سایر عملکردهای کودک چگونه است ؟
وقتی کودکی خیالباف است و زیاد تخیل می‌کند، نشانه‌های این خیالپردازی را می‌توان در همه ابعاد زندگی او دید:
- معمولا خوب یا عجیب نقاشی می‌کشد.
- کارهای دستی متفاوت انجام می‌دهد.
- به دنبال ساختن و کشف کردن است.
- کنجکاو است.
- با خمیر به خوبی بازی می‌کند.
- با اسباب‌بازی‌هایش ارتباط قوی دارد.
- نسبت به داستان و کتاب‌ها واکنش عمیق‌تر و هیجان نشان می‌دهد.
البته نه به این معنی که کودک دروغگو این توانمندی‌ها را ندارد، اما به دنبال نشانه‌هایی باشید که کودک شما واقعا خلاق است و ذهن تخیلی دارد یا صرفا در برخی از موقعیت‌ها از خودش داستان می‌سازد؟
روش فرزندپروری والدین چگونه است ؟
یکی از چیزهایی که می‌تواند در تشخیص بین خیالپردازی یا دروغگویی کودکان کمک کننده باشد، نیم نگاهی به الگوی فرزندپروری والدین است:
- آیا شما والدین سخت گیری هستید؟
- آیا همیشه همه چیز را برای فرزندتان مهیا می‌کنید؟
- آیا رفتار و قوانین مستبدانه دارید؟
- آیا جزو والدین هلیکوپتری هستید؟
- آیا در تنبیه و تشویق کودک ثبات رفتاری دارید یا الگوی تربیتی مشوش دارید؟
اینها فقط خلاصه‌ای سوالاتی است که باید درباره روش تربیتی از خودتان بپرسید. اگر جای فرزندتان بودید به دروغ پناه می‌بردید یا خیالپرداز می‌شدید؟
کودک چه الگوهایی دارد؟
باز هم باید به خودتان برگردید و ببینید چگونه الگویی برای فرزندتان ساخته‌اید؟
- تا به حال از کودک خواسته‌اید برای نفع شما دروغ بگوید؟
- از فریب دادن دیگران و اظهار زرنگی خود جلوی کودک تعریف کرده‌اید؟
- آیا عمل و گفتار شما در مورد دروغگویی و صداقت نزد کودک یکسان بوده است؟
- آیا به قول های خود در قبال کودک عمل کرده‌اید؟
اگر والدین، مراقب اولیه یا اعضای نزدیک خانواده به کودک، الگوهای مداوم عدم صداقت داشته باشند، حتی ممکن است کودک بدون اینکه عواقب دروغگویی را بداند، به صورت تقلیدی به دروغگویی روی بیاورد.
سخن پایانی
کودکان طی روند رشد ذهنی خود، فرایندهایی را طی می‌کنند که شاید از دید والدین یا اطرافیان ناخوشایند یا عجیب باشد. چون هیچکس به یاد نمی‌اورد که در ۲ سالگی چه تصوراتی از دنیا داشته یا چقدر خیالپرداز بوده است. خیالپردازی و دروغگویی مرز باریکی در کودکی دارند و گاهی والدین برای تشخیص بین این دو دچار چالش و نگرانی میشوند. علی‌رغم اینکه نگرانی و حساسیت بیش از اندازه نسبت به هیچ موضوعی در دوره کودکی مفید نیست، اما چه خیالپردازی و چه دروغگویی اگر از حد طبیعی فراتر رفته و روابط، احساسات، حال روحی و زندگی کودک را دچار مشکل کنند نیاز به بررسی دارند. در این مطلب به تفصیل از تفاوت دروغگویی و خیالپردازی کودکان و روش تشخیص این دو گفتیم.
سوالات متداول
- تفاوت کودک دروغگو و خیال پرداز چیست؟
تفاوت اصلی این دو در ماهیت و هدف کودک است. کودکی که دروغ میگوید ممکن است ترس از گفتن واقعیت داشته باشد، یا بخواهد به خواسته خود برسد و گاهی نیز علت جلب توجه کردن است. اما کودک خیالپرداز صرفا تخیلاتی دارد که به هر علت ممکن است به آنها پناه برده باشد. خیالپردازی اساسا برای بازگرداندن آرامش و امنیت به ذهن کودک است. - خیالپردازی یا دروغگویی کودک کدامیک بهتر است؟
در سنین خاصی کودکان به دروغ گفتن و وانمود کردن یا خیالپردازی و تخیل کردن میپردازند. خیالپردازی بخشی از روند رشد ذهنی کودکان است. خیالپردازی تا زمانی که باعث قطع ارتباط کودک با واقعیت نشود، کاملا طبیعی است. اما دروغ گفتن صرفا ویژگی یک دوره از رشد کودک محسوب میشود اما این به معنی هنجار بودن آن نیست. بهتر است والدین نحوه برخورد صحیح با دروغگویی کودکان را آموزش ببینند تا در آینده به معظل تبدیل نشود. - دروغ گویی و خیالپردازی کودکان از چه سنی آغاز میشوند؟
کودکان معمولا از ۲ سالگی توانایی تصور، خیالپردازی و تخیل را دارند. دروغگویی نیز در کودکان ۲ تا ۶ ساله وجود دارد که میزان و تکرار آن مهم است.
