«شنیدن کِی بُوَد مانند دیدن؟!» وقتی چیزی را با پوست و استخوان‌مان لمس می‌کنیم، بازدهی یادگیری‌مان چندبرابر می‌شود. ما ربات نیستیم که فقط شنیده‌‌ها و خوانده‌ها را به خاطر بسپاریم؛ بلکه حال‌و‌هوای احساسی‌‌مان هم تاثیر زیادی بر چگونگی یادگیری‌مان دارند. رنگها یکی از مولفه‌هایی هستند که به‌خاطر بارِ هیجانی‌شان، بر فرآیند یادگیری تاثیر میگذارند. به‌دلیل قدرت خیالپردازی و شدت هیجانات کودکان، تاثیر رنگها بر یادگیری آن‌ها بارزتر از بزرگ‌سالان است. پس اگر در فکر تقویت یادگیری کودکان هستید، از اهمیت آموزش رنگ ها به کودکان و تاثیرشان بر فرآیند یادگیری غافل نشوید.
اهمیت رنگها در یادگیری
دنیای رنگارنگ، جذاب‌تر و گیراتر از دنیای خاکستری است. گیرایی رنگها باعث جلب‌توجه می‌شود و جلب‌توجه به بهبود یادگیری کمک می‌کند. رنگها بر جنبه‌های مختلف شناخت ازجمله ادراک و حافظه تاثیرگذارند. علاوه‌براین، آن‌ها اشتیاق کودکان به علم آموزی را افزایش می‌دهند.
رنگها چه تاثیری بر یادگیری کودک دارد؟
رنگها نقشی اساسی در یادگیری و رشد عاطفی کودکان ایفا میکنند. در زیر به‌صورت اجمالی از مزایای رنگها برای یادگیری کودکان گفته‌ایم:
بهبود توجه و تمرکز
رنگها جلب‌توجه میکنند و تمرکز را افزایش می‌دهند:
- رنگهای روشن و همچنین رنگهای متضادی مثل سیاه‌وسفید صفحه‌ی شطرنج، به افزایش تمرکز بر نکات کلیدی در کودکان کمک میکنند.
برای تقویت توجه کودکان نگاهی هم به مقاله بازی برای افزایش تمرکز در کودکان بیندازید.
تقویت حافظه
ارائه‌ی اطلاعات با رنگ‌بندی‌‌های مختلف باعث افزایش یادآوری اطلاعات از حافظه‌ی بلندمدت می‌شود، زیرا:
- تداعی اطلاعات با رنگی خاص، بازیابی دوباره‌ی آن‌ها از حافظه را آسان‌تر می‌کند و فراموشکاری کودکان را کاهش می‌دهد.
تاثیرگذاریِ هیجانی
رنگهای گرم مانند قرمز و نارنجی انرژی‌بخش‌اند و رنگهای سرد مانند آبی و سبز، آرامش و تمرکز را افزایش می‌دهند. پس می‌توان با رنگها فضایی متناسب با نوع و نیاز یادگیری کودکان و دانش‌آموزان فراهم کرد. مثلا آموزش الگوها و مفاهیم ابتدایی به بچه‌ها، دفتر شطرنجی پیش دبستانی گزینه‌ی خوبی است.
سازمان‌دهی اطلاعات
از رنگها می‌توان برای دسته‌بندی اطلاعات و بهبود درک مطلب استفاده کرد:
- رنگبندی موضوعات و طبقه‌بندی داده‌های مختلف، به شناسایی سریع‌تر اطلاعات مهم و اساسی از بین انبوه‌ِ اطلاعات کمک می‌کند و هدف نهاییِ متن را سریع‌تر انتقال می‌دهد.
کاهش یکنواختی و خستگی
مطالعه‌ی متن‌های یکنواخت کسل‌کننده است. وقتی از رنگها برای برجسته‌کردن اطلاعات مهم و تنوع‌دادن به متن استفاده می‌کنیم، احساس خستگی و حواسپرتی کودکان کاهش می‌یابد.
تقویت خلاقیت و اشتیاق به یادگیری
تناسب رنگها با محتوای یادگیری به بروز جرقه‌های خلاقیت و تصویرسازی کمک می‌کند. استفاده از تصویرهای رنگارنگ در متن، یادگیری را برای کودکان لذت‌بخش و جذاب می‌کند.
پیشنهاد مطالعه: بازی برای تقویت خلاقیت کودکان
رشد مهارت‌های کلامی
ما جهان اطراف‌مان را با کلمات می‌شناسیم و توصیف می‌کنیم. یادگیری نام رنگها و توصیف اشیا ازطریق آن‌ها باعث توسعه مهارت‌های زبانی و دایره‌ی واژگان کودکان می‌شود و در تعامل با دیگران کمک‌شان می‌کند.
تقویت مهارت‌های حرکتی
فعالیت‌هایی مانند رنگ‌آمیزی، نقاشی و طراحی نیاز به ظریف‌کاری دارند و مهارت‌های حرکتی ظریف و هماهنگی دست‌وچشم را تقویت میکنند. رشد مهارت‌های حرکتی نیز به‌نوبه‌ی‌خود باعث افزایش هوش حرکتی جنبشی در کودکان می‌شود.
تحقیقات درباره تاثیر رنگها بر یادگیری
اگرچه محققان زیادی درباره‌ی رنگها مطالعه کرده‌اند، اما 2تای آن‌ها به نام‌های ژولیت ژو (Juliet Zhu) و آندرو الیوت (Andrew J. Elliot) چهره‌های شناخته‌شده‌تری هستند. در ادامه کمی درباره‌ی تحقیقات این دو محقق می‌گوییم:
ژولیت ژو
او در تحقیقی به بررسی دقیق تاثیر رنگها با عملکرد پرداخته است. خلاصه‌ی مطالعه‌ی او به‌این‌صورت است:
- رنگ قرمز باعث افزایش عملکرد افراد در کارهای با جزئیات زیاد می‌شود و رنگ آبی به افزایش خلاقیت در انجام کارها می‌انجامد.
از نظر ژولیت این تاثیرات ناخودآگاه رخ می‌دهند و در حوزه‌های مختلف ثابت هستند.
آندرو الیوت
الیوت بیش از آنکه به بررسی تجربی عملکرد رنگ بپردازد، در این زمینه نظریه‌پردازی می‌کند. از نظر او، رنگها تاثیر مهمی بر عاطفه، شناخت و رفتار افراد دارند. او به‌صورت ریشه‌ای رنگها را بررسی می‌کند و سپس فرضیاتش را به دنیای واقعی پیوند می‌زند. به‌عنوان‌مثال، او می‌گوید:
- قرمز رنگ خون و درنتیجه، مرگ و زندگی است. معمولا از این رنگ برای هشدار استفاده می‌شود. پس باعث فعال‌سازی قوه‌ی انتقادی و در موارد حاد، خشم و پرخاشگری می‌شود.
رنگهایی که بر فرآیند یادگیری تاثیر منفی می‌گذارد
برخی رنگها اگر در زمان و مکان نامناسب ارائه شوند، فرآیند یادگیری را کند میکنند؛ خصوصا اگر شدت و حدت زیادی داشته باشند. در ادامه چند مثال می‌‌زنیم:
رنگهای خستهکننده و حواسپرتی‌آور
وقتی رنگها زیادی روشن، نئونی و اصطلاحا اشباعشده باشند، چشم بیننده را خسته و حواسش را پرت میکنند. این رنگها باعث کاهش تمرکز می‌شوند.
رنگهای استرس‌زا و تند
برخی از رنگها، خصوصا قرمز یا زرد تند، باعث تحریک پرخاشگری و اضطراب در کودکان می‌شوند. شدت‌گرفتن این هیجانات ناخوشایند با تخریب عملکرد حافظه و فرآیند یادگیری همراه است.
رنگبندی نامتناسب با محتوا
انتخاب رنگهای نزدیک‌به‌هم یا خیلی متضادباهم، خواندن متن و پردازش اطلاعات را سخت می‌کند. به‌عنوان‌مثال، خواندن متنی با رنگ روشن و پس‌زمینه‌ای روشن، باعث خستگی و خواب‌آلودگی خواننده می‌شود.
ناهمخوانی رنگ با محتوا
هر سخن جایی و هر رنگ زمینه‌ای دارد. نمی‌شود هنگام ارائه‌ی محتوای علمی از رنگهای بازیگوشانه و کودک‌پسند، زیادی استفاده کرد؛ یا برعکس آن، با رنگبندی یکنواخت و سرد به آموزش مفاهیم پایه‌ای و پویا به کودکان پرداخت. هر 2حالت اعتبار محتوا و میل به یادگیری را کاهش می‌دهد.
رنگهایی که تاثیر مثبت بر یادگیری کودکان می‌گذارد
برخی از رنگها تاثیر مثبتی بر فرآیند یادگیری، تقویت توجه‌‌وتمرکز، درک مطلب و افزایش بازدهی آموزش به کودکان و دانش‌آموزان می‌پردازند. در ادامه به‌صورت فهرست‌وار مهمترین رنگهای موثر بر یادگیری را عنوان می‌کنیم:
- آبی: تقویت تفکر خلاق و تمرکز
- قرمز: بهبود تفکر نقاد و توجه به جزئیات
- سبز: هماهنگی با طبیعت و تقویت روحیهی کنجکاوی و خلاقیت
- نارنجی: مناسب برای فعالیت‌های گروهی، بحث‌های کلاسی و آموزش کار گروهی در مدرسه
- رنگهای خنثی مانند سفید و خاکستری: کاهش حواسپرتی و افزایش تمرکز بر محتوای ارائه‌شده
- زرد: مناسب برای برجستهسازی (هایلایت) اطلاعات مهم، تحریک بارش فکری و بهبود تصویرسازی
- بنفش: مرتبط با خلاقیت، درون‌گرایی و خیالپردازی و مناسب برای ارتقای توسعه‌ی فردی و آموزش مهارت های زندگی به کودکان
تاثیر رنگها بر فرآیند یادگیری در سنین مختلف
واکنش کودکان به رنگها از مرحله‌ی رشدی آن‌ها تاثیر می‌پذیرد. در ادامه نقاط عطف تاثیرپذیری یادگیری از رنگها در سنین مختلف را کمی می‌شکافیم:
نوزادن و نوپایان
- در این سنین، رنگهای متضاد مانند سیاه‌وسفید بیش از باقیِ رنگها توجه کودکان را جلب میکنند. قرارگرفتن در معرض این رنگها ادراک بینایی کودکان را تقویت می‌کند.
- رنگهای روشن و ملایم (پاستیلی)، آرامش‌بخش هستند و فضایی مناسب برای کودکان نوپا در طول بازی فراهم میکنند.
- رنگهای روشن و اصلی مانند قرمز، زرد و آبی هم برای کودکان نوپا جذاب است و رشد شناختی‌شان را ارتقا می‌دهد.
بچه‌های پیش دبستانی
- دامنه‌ی وسیعی از رنگها را ادراک میکنند و بر اساس علایق و تجربیات‌شان، برخی رنگها را به برخی‌دیگر ترجیح می‌دهند.
- رنگهای گرم و جذاب مانند زرد و نارنجی بیشتر به دل‌شان می‌نشیند و روحیهی کنجکاوی، خلاقیت و تعاملات اجتماعی را در آن‌ها تقویت می‌کند.
- کدگذاری اطلاعات به‌وسیله‌ی رنگها در آموزش مفاهیم ابتدایی به بچه‌ها مانند اشکال و آموزش مفهوم زمان به کودکان موثرند. مثلا می‌توان هرکدام از اشکال هندسی را با رنگی خاص تداعی کرد و راحت‌تر آن را به کودک آموخت.
اوایل دبستان (6 تا 8سالگی)
- استفاده از رنگها برای متمایزسازی مفاهیم متفاوت، پردازش اطلاعات و پیروی از دستورالعمل‌ها به کودکان کمک می‌کند.
- با ورود به سنین مدرسه، کودکان در درک و استفاده از رنگها برای انتقال معنا و سازمان‌دهی اطلاعات ماهرتر می‌شوند.
- تصاویر رنگارنگ، نمودار و جدول‌ها به یادگیری بهتر مفاهیم درسی کمک میکنند.
اواخر دبستان (9 تا 11سالگی)
- ترجیح و علاقه شخصی کودک به رنگها واضح‌تر و ملموس‌تر می‌شود.
- رنگها به شکل‌دهی عادت‌های صحیح مطالعه، کاهش وسواس مطالعه و مدیریت بهتر زمان درس خواندن به بچه‌ها کمک میکنند.
- افزایش انگیزه‌بخشی و تشویق کودکان به کنجکاوی و تعامل با استفاده از رنگها مفید است. به‌عنوان‌مثال، رنگهای گرم و تعاملی مانند نارنجی، در افزایش مشارکت کودکان در حل مسائل چالش‌برانگیز موثرند.
نوجوانان
- قوه‌ی زیبایی‌شناسی در نوجوانی به اوج می‌رسد و رنگبندی متناسب، رضایت از فرآیند یادگیری را افزایش می‌دهد.
- هویت یابی در نوجوانان، آن‌ها را به ترجیح و سلیقه‌ی شخصی در انتخاب رنگها آگاه‌تر و حساس‌تر می‌کند.
- رنگهای محرک مانند قرمز به افزایش هوشیاری و تمرکز نوجوانان کمک میکنند.
- برای کنترل استرس نوجوانان، رنگهای آرام‌بخش مانند آبی و سبز موثرند.
کدام رنگها بر تقویت حافظه اثر می‌گذارد
از طریق تداعی رنگها با مفاهیم، می‌توان به تقویت حافظه کودکان کمک کرد. اگرچه واکنش‌های افراد به رنگها متفاوت است، اما بر اساس تحقیقات، برخی رنگها و رنگ‌بندی‌ها رابطه‌ی مثبتی با تقویت حافظه دارند:
- زرد، قرمز، نارنجی و دیگر رنگهای محرک (این رنگها سطح برانگیختگی و هوشیاری را افزایش و به تقویت حافظه کمک میکنند)
- رنگهای متضاد مانند متن‌نوشته‌ی سیاه در پس‌زمینه‌ی سفید
- رنگهای آرامش‌بخش مانند آبی و سبز
بهترین رنگ خودکار برای جزوه نوشتن
خودکار مشکی و آبی بهترین گزینه‌ها هستند. هرگز سمت رنگهای «توی چشم» مانند قرمز، زرد، سبز و بنفش نروید. مداد هم برای جزوه‌نوشتن مناسب نیست، زیرا به‌راحتی پاک می‌شود و از شکل‌وشمایل می‌افتد.
روانشناسی رنگ خودکار بر یادگیری
اگر بخواهیم از منظر روانشناسی به رنگ‌بندی‌ها و تاثیرشان بر یادگیری بپردازیم، باید گفت:
- مشکی رنگی کاملا جدی است و بیشتر برای نوشته‌های رسمی کاربرد دارد و آبی به‌خاطر حس آرامش‌بخشی که به ما می‌دهد، برای نوشتن جزوه‌های درسی و افزایش تمرکز در حین مطالعه بهتر است.
بهترین رنگ خودکار برای هایلایت کتاب
برجستهسازی نکات مهم کتاب و جزوه با هایلایت‌‌کردن‌شان شیوه‌ی موثری برای تمرکز بر نکات مهم و افزایش یادگیری است. در ادامه نکاتی را در انتخاب رنگ درست ماژیک برای هایلایت پیشنهاد می‌کنیم:
- زرد: بیش از دیگر رنگها استفاده می‌شود، زیرا با عکس رنگهای درون‌متنی در تضاد است و وضوح زیادی دارد.
- سبز، صورتی و نارنجی: این رنگها روی متن سایه‌روشن می‌اندازند و بدون خسته‌کردن چشم‌ها، نکات مهم را برجسته میکنند.
- رنگهای پاستیلی: برای کسانی که رنگهای ملایم مانند آبی‌ِ روشن و سبزِ نعنایی را ترجیح می‌دهند، سایه‌روشن‌های پاستیلی گزینه‌ی خوبی است.
از رنگهای تاریک مثل مشکی، قهوه‌ای و آبی‌ِ تیره برای هایلایت استفاده نکنید، زیرا متن را مبهم و تار میکنند.
بهترین رنگها برای محیط آموزشی
رنگها در خلق محیط و فضایی مناسب برای آموزش خیلی موثرند. مثل دیگر موارد، انتخاب رنگ مناسب برای اتاق و فضای آموزشی بستگی به نوع و نیاز محتوای یادگیری دارد. مثلا آبی و سبز آرامش‌بخش و زرد و نارنجی، انرژی‌بخش و تعاملی هستند.
سخن پایانی
عاطفه، شناخت و رفتار کودکان از رنگها تاثیر می‌پذیرد و بر یادگیری تاثیر می‌گذارد. روانشناسی رنگها برای استفاده بهینه از آن‌ها در بهبود یادگیری کودکان بسیار مهم است. به‌عنوان‌مثال، رنگ آبی آرامش‌بخش است و به افزایش تمرکز کمک می‌کند؛ یا رنگ قرمز تحریک‌پذیر است و قوه‌ی نقاد و جزئینگری را فعال می‌کند. پس بسته به کاربرد رنگها و زمینهی آموزشی، می‌توان از رنگهای مختلف برای اهداف متفاوت استفاده کرد. به‌عنوان‌مثال، رنگهای خلاقیت‌‌افزا مانند نارنجی، سبز و آبی گزینه‌های خوبی برای تقویت خلاقیت کودکان هستند.
سوالات متداول
- چه رنگهایی بر یادگیری تاثیر مثبت میگذارند؟
آبی (تقویت تمرکز)، قرمز (بهبود دقت و جزئینگری)، سبز (تحریک روحیهی کنجکاوی)، نارنجی (مناسب برای مشارکت کلاسی)، زرد (برجستهسازی اطلاعات مهم) و بنفش (تقویت خیالپردازی)، از مهمترین رنگهای افزایش بازدهی یادگیری هستند. - از کدام رنگها برای تقویت حافظه کودکان استفاده کنیم؟
بستگی به زمینهی آموزشی دارد. مثلا اگر محتوا به هوشیاری و جزئینگری نیاز دارد، رنگ قرمز بهتر است، اما اگر تمرکز در اولویت باشد، رنگی آبی ارجحیت دارد. - کدام رنگها فرآیند یادگیری را مختل میکنند؟
رنگهای نئونی و خستهکننده، رنگهای تند مانند قرمز و زرد اشباعشده، عدم تناسب رنگ با محتوا و رنگبندی نامتناسب با زمینهی آموزشی، به فرآیند یادگیری لطمه میزنند.
