تصمیم‌گیری درباره طبیعی یا نابهنجار بودن اضطراب جدایی در کودکان کمی سخت‌تر از نوزادان است. اضطراب جدایی نوزادان در بازه سنی معینی (۶ تا ۱۲ ماهگی) می‌آید و در بازه سنی معینی (۲ تا ۳ سالگی) هم می‌رود. در صورت تداوم علائم اضطراب جدایی بعد از این بازه سنی، تشخیص شدت اضطراب جدایی کودک و تصمیم‌گیری درباره مراجعه به متخصصان سلامت روان اهمیت دارد. ما در این مقاله از تفاوت اضطراب جدایی طبیعی و نابهنجار شروع می‌کنیم و سپس درباره علائم، علت و درمان اضطراب جدایی در کودکان و عوامل خطر در این زمینه می‌گوییم.
اضطراب جدایی در کودکان
اضطراب جدایی در کودکان به معنای عدم تحمل دوری از والدین و عزیزان و احساس ناامنی و استرس شدید در غیاب آن‌هاست. تجربه اضطراب جدایی در نوزادان و کودکان نوپا طبیعی‌ست، اما تداوم آن در کودکان بزرگ‌تر نیاز به ارزیابی و معاینه وضعیت روانی دارد. برای درک بهتر اضطراب جدایی در کودکان بزرگ‌تر از ۳ سال، آن را ناشی از احساس ناامنی در نظر بگیرید.احساس ناامنی کودک گاهی ناشی از نگرش او به محیط و اطرافیان و گاهی ناشی از موقعیتی تهدیدکننده یا خطری واقعی‌ست. اهمیت مسائلی مانند ترس های کودکان و ضعف آن‌ها در سازگاری با چالش‌های روزمره را نیز دست‌کم نگیرید. کودکان تازه در راه کسباستقلال افتاده‌اند و موقعیت‌های خطرساز بسیار زیادی برای افزایش ناامنی و اضطراب جدایی کودک وجود دارد. برای رسیدن به درکی دقیق‌تر از اضطراب جدایی در کودکان سنین مختلف، در ادامه نگاهی مختصر به اضطراب جدایی در کودکان 3 ساله و 5 ساله می‌اندازیم.
اضطراب جدایی در کودکان 3 ساله
کودکان ۳ ساله بین استقلال و وابستگی در نوسان‌اند. آن‌ها گاهی خود را همه‌فن‌حریف و همه‌کارتوان در نظر می‌گیرند و گاهی به آغوش والدین و امنیت آن احساس نیاز می‌کنند. پس تجربه مقداری اضطراب جدایی هنوز هم مسئله‌ای نابهنجار به حساب نمی‌آید. اگر تمرین‌های جدایی موقت (مثلا یک‌ساعته) از کودک را هنوز شروع نکرده‌اید، پس حتما برایش برنامه بریزید.
بچه‌های ۳ ساله توان انجام اکثر کارهای شخصی خود را دارند و به همین خاطر، احساس ناامنی کمتری در غیبت شما می‌کنند. مهمترین نقش شما در این بازه سنی به رسمیت شناختن استقلال کودک و مشارکت دادن او در انجام کارهای ساده‌ای مثل گذاشتن قاشق‌ها و لیوان‌ها سر سفره است. ۳ سالگی دوره رشدی حساسی‌ست، زیرا لوس بار آوردن کودک به پیامدهایی مثل اضطراب جدایی می‌انجامد و احتمال بروز علائم اختلال اضطراب جدایی را افزایش می‌دهد.
اضطراب جدایی در کودکان 5 ساله
بچه‌های ۵ ساله قاعدتا نباید اضطراب جدایی از نزدیکان در خانه را تجربه کنند، اما ورود آن‌ها به موقعیت‌های جدید و استرس‌زایی مانند پیش‌دبستانی ممکن است به تحریک اضطراب جدایی منجر شود. مهمترین نقش والدین در این بازه سنی، آموزش مهارت های زندگی به کودکان است، زیرا این مهارت‌ها باعث افزایش سازگاری کودک با موقعیت‌های چالش‌برانگیز می‌شوند و با افزایش استقلال او، به کاهش علائم اضطراب جدایی می‌انجامند. فقط مراقب یک نکته باشید:
- تغییرات ناگهانی مثل جابه‌جایی خانه یا مدرسه، مهمترین عامل شروع دوباره اضطراب جدایی در این دوره رشدی‌ست.
اولین نفری باشید که از اخبار و اطلاعیه‌های مرتبط با پایه تحصیلیتان باخبر می‌شود!
رابطه اضطراب جدایی با اختلال اضطراب جدایی
اختلال اضطراب جدایی (SAD)، نسخه شدیدتر اضطراب جداییست که با سن کودک همخوانی ندارد. برای مثال، گریه و استرس شدید کودک ۲ ساله به دنبال خروج مادرش از خانه طبیعی اما همین رفتار برای کودک ۵ ساله غیرطبیعی‌ست. براساس راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روان‌شناختی (DSM-5-TR)، بروز علائم شدید اضطراب جدایی بیش از ۴ هفته و ناتوانی کودک از انجام فعالیت‌های روزمره در این بازه زمانی، نشان از اختلال اضطراب جدایی دارد.
علائم اضطراب جدایی در کودکان
با افزایش سن کودک، علائم اضطراب جدایی نیز پیچیده‌تر و شناسایی آن‌ها سخت‌تر می‌شود. بچه‌های کوچک‌تر با رفتارهایی مثل گریه کردن و چسبیدن به والدین به اضطراب جدایی واکنش نشان می‌دهند، اما همزمان با رشد شناختی و هیجانی، علائم اضطراب هم درونی‌تر و پنهان‌تر می‌شوند. برای مثال:
- بچه‌های ۵ ساله ممکن است با نوسان خلق، تکانشگری یا حتی علائم جسمانی مانند دل‌درد، سردرد و معده‌درد به اضطراب واکنش نشان دهند.
پس حتما در کنار مطالعه علائم اختصاصی اضطراب جدایی که در ادامه می‌آوریم، نگاهی هم به علائم عمومی اضطراب در کودکان بیندازید:
- نگرانی و ترس مداوم از جدایی
- ترس از گمشدن یا دزدیده‌شدن
- ترس از وقوع اتفاقی دردناک برای عزیزان
- اجتناب از رفتن به مدرسه و پیش‌دبستانی
- ترس از رفتن دائمی یکی از والدین یا نزدیکان
- بی‌‌خوابی به دلیل ترس از تنها خوابیدن یا کابوس جدایی دیدن
- بروز علائم جسمانی مانند سردرد و معده‌درد هنگام دوری از نزدیکان
- تجربه حمله پانیک یا وحشت زدگی در کودک هنگام جدایی از والدین و عزیزان
علت اضطراب جدایی در کودکان
به اعتقاد متخصصان، ترکیب عوامل ژنتیکی و محیطی منجر به بروز اختلال اضطراب جدایی در کودکان می‌شود. به این صورت که بچه‌ها استعداد اضطراب را از والدین به ارث می‌برند و با وقوع رویدادهای محیطی دردناک و آشفتگی هیجانی خانه، به اختلالاتی مثل اضطراب جدایی مبتلا می‌شوند. در ادامه به چند مورد از مهمترین عوامل محیطی تحریک اضطراب جدایی در کودکان اشاره‌ای مختصر می‌کنیم:
تغییرات ناگهانی محیطی
کودکان هنوز برای سازگاری با تغییرات شدید محیطی آماده نیستند. بروز این تغییرات و عدم دریافت حمایت کافی از اطرافیان، با افزایش سطح استرس و بروز اختلالاتی مثل اضطراب جدایی همراه است. تغییراتی مثل:
- تغییر خانه یا مدرسه
- جدایی یا طلاق والدین
- از دست دادن فردی عزیز
- تغییر نظم و برنامه روزانه
سبک فرزندپروری ناسالم
والدین هلیکوپتری با حمایت‌های افراطی از کودکان، اجازه خودمختاری و مستقل‌شدن را به فرزند خود نمی‌دهند. این کودکان مهارت‌های لازم برای مقابله با چالش‌های زندگی را ندارند و معمولا به والدین خود وابسته‌اند. وابستگی نیز به نوبه خود یکی از مهمترین عوامل زمینه‌ساز اختلال اضطراب جداییست. اگر به دنبال بهترین نوع سبک فرزند پروری می‌گردید، درباره سبک فرزندپروری مقتدرانه مطالعه کنید.
در سبک فرزند پروری مقتدرانه، والدین بین محدودیت و آزادی عمل تعادل برقرار می‌کنند. کودکان هم به محدودیت و وضع قانون نیاز دارند و هم برای کاوش محیط و رسیدن به استقلال، نیازمند آزادی‌اند. بنابراین، سبک فرزندپروری مقتدرانه بهترین نوع فرزندپروری‌ست.
دلبستگی ناایمن کودک
دلبستگی ایمن به برقراری پیوندی عاطفی، عمیق و ایمن بین کودکان و والدین اشاره دارد. جدایی از نزدیکان برای کودکان دارای سبک دلبستگی ایمن استرس‌زا نیست، زیرا آن‌ها کاملا به حمایت و پشتیبانی والدین خود در مواقع نیاز اطمینان دارند. کودکان دل‌بسته ناایمن کاملا برعکس‌اند.
آن‌ها چون به والدین و نزدیکان خود اطمینان کافی ندارند، همیشه احساس ناامنی می‌کنند و در غیاب آن‌ها دچار استرس شدیدی می‌شوند. برای تاکید دوباره می‌گوییم که احساس ناامنی مهمترین علت اضطراب جدایی در کودکان است. برای مطالعه بیشتر درباره دلبستگی، مقاله دلبستگی ناایمن کودک را مطالعه کنید.
ترومای دوران کودکی
تروماهای دوران کودکی مانند کودک آزاری از مهمترین عوامل زمینه‌ساز اضطراب جدایی‌اند. اگرچه تروما و اضطراب جدایی علائم مشابهی دارند، اما درمان آن‌ها متفاوت است. پس مهم است که ابتدا علت اضطراب کودک به درستی مشخص شود تا با ارائه راهکارهای درمانی مناسب، بیشتر فایده را ببرد.
چه زمانی اضطراب جدایی کودک نگران‌کننده است؟
همان‌طور که گفتیم، اگر اضطراب جدایی تا سال‌های پیش‌دبستان، دبستان و بعد از آن ادامه پیدا کند و کودک را از کار و درس و زندگی بیندازد، نگران‌کننده است و نیاز به مراجعه به روان‌شناس دارد. در این مواقع، کودک احتمالا به اختلال اضطراب جدایی مبتلاست. پس اگر علائم هشدار زیر را در کودک مشاهده کردید، حتما مسئله را با یک روان‌شناس مطرح کنید:
- تکانشگری و چسبندگی نامتناسب با سن کودک
- کناره‌گیری از دوستان، هم‌سالان و خانواده به خاطر جدایی
- اجتناب از رفتن به پیش‌دبستانی یا مدرسه برای مدتی طولانی
- علائم پانیک یا وحشت‌زدگی مثل حالت تهوع و تنگی نفس هنگام جدایی از والدین
- ترس شدید هنگام جدا خوابیدن از والدین
- ترس زیاد از گمشدن یا دزدیده‌شدن
به صورت کلی، اگر شدت علائم اضطراب جدایی بعد از نوپایی به جای کاهش رو به افزایش گذاشت و با سن کودک همخوانی نداشت، به روان‌شناس بالینی کودک و نوجوان مراجعه کنید.
درمان اضطراب جدایی در کودکان
درمان مناسب برای اضطراب جدایی کودکان تحتتاثیر عوامل متعددی مثل شدت نشانه‌ها، سن و سلامت روان عمومی آن‌ها وابسته است، اما موارد زیر جزو رویکردهای رایج درمان اضطراب جدایی کودکان هستند:
رویکرد شناختی رفتاری
درمانگران شناختی رفتاری در سازگاری یا مدیریت استرس و افکار استرس‌زا به کودکان کمک می‌کنند. رویکرد شناختی رفتاری برای درمان اضطراب جدایی ۲ هدف عمده را دنبال میکند:
- شناسایی افکار منفی کودک درباره جدایی و اصلاح آن‌ها
- تمرین جدایی برای به چالش کشیدن افکار منفی
وقتی افکار و سوگیری‌های منفی کودک درباره جدایی اصلاح شود، اضطراب جدایی نیز به مرور از بین می‌رود.
بازی برای اضطراب جدایی
بازی‌درمانی تاثیر زیادی در درمان مشکلات عاطفی و روان‌شناختی کودکان دارد. در بازی‌درمانی به کودکان کمک می‌شود تا در محیطی امن و شاد، احساسات خود را ابراز و مشکلات هیجانی‌شان را حل‌‌وفصل کنند. اگرچه بازی‌درمانی نیز مثل دیگر رویکردهای روان‌شناختی اصول و قواعد خاص خود را دارد، اما از هر بازی‌ای برای به کمک اضطراب جدایی کودکان می‌توان استفاده کرد؛ برای مثال:
- بچه‌ها در حین بازی قایم‌باشک، به غیبت موقت شما عادت می‌کنند و راهکار کنارآمدن با جدایی‌های موقت را می‌آموزند.
اگر به دنبال ایده‌های بیشتری برای بازی‌درمانی کودکان می‌گردید، پیشنهاد می‌کنیم حتما نگاهی به مقاله بازی برای اضطراب جدایی را مطالعه کنید.
خانواده درمانی
خانواده‌های آشفته و از هم گسیخته زمینه را برای بروز اختلال اضطراب جدایی فراهم می‌کنند. در این خانواده‌ها کودک مدام احساس ناامنی میکند و به طبع، تاب و تحمل استرس‌هایی مثل دوری از والدین را ندارد. خانواده‌درمانگری با بهبود ساختار خانواده و اصلاح ابرازگری هیجانی، به آرامش خانواده و اعضای آن کمک میکند. همچنین با ارائه توصیه‌های لازم، سبک فرزندپروری والدین را بهبود می‌بخشند.
نقش والدین در درمان اضطراب جدایی کودکان
والدین چه در حمایت از درمان‌های تخصصی و چه در فراهم‌سازی تجربیات سازنده و تغییر نگرش کودک دچار اختلال اضطراب جدایی نقش بسیار پررنگی دارند. در ادامه به صورت فهرست‌وار، نکات ضروری در این زمینه را برایتان می‌آوریم:
- تشویق تلاش‌های کوچک فرزند برای رهایی از استرس جدایی
- تمرین تکنیک‌های آرام‌سازی ذهنی مثل تنفس عمیق با کودک
- مطالعه درباره اختلال اضطراب جدایی و ابراز همدلی با حال‌وهوای احساسی کودک
- نشستن پای صحبت‌های فرزند و تصدیق احساسات او برای جلوگیری از ایجاد احساس تنهایی در کودک
- حفظ آرامش و خون‌سردی هنگام جدایی: وقتی کودک آرامش شما را ببیند، راحت‌تر با جدایی کنار می‌آید
- گسترش دامنه ارتباطات و تعاملات کودک: با افزایش دوستی‌ها و روابط کودک، وابستگی او به شما کمتر می‌شود
- حفظ نظم و برنامه روزانه: روال‌های روزمره حسی از امنیت به کودک می‌دهند و تحمل استرس جدایی را راحت‌تر می‌کنند
- آماده‌سازی کودک برای تغییرات محیطی: وقتی کودک از قبل درباره چیزی بداند، انرژی و توان بیشتری برای کنارآیی با آن خواهد داشت
- تمرین تدریجی جدایی: زمان جدایی را رفته‌رفته زیاد کنید تا کودک نیز به مرور با آن سازگار شود؛ برای مثال از ۱۵ دقیقه شروع و رفته‌رفته آن را بیشتر کنید.
هرگز زیر قولتان نزنید: بدقولی باعث بدبینی و بی‌اعتمادی فرزند به شما می‌شود و استرس جدایی را بیشتر میکند.
سخن پایانی
اضطراب جدایی شدید در کودکان بعد از ۳ سالگی نگران‌کننده است و نیاز به ارزیابی بیشتر توسط متخصصان برای بررسی احتمال اختلال اضطراب جدایی دارد. این اضطراب با علائمی مثل دل‌درد، سردرد، تپش قلب و تنگی نفس هنگام جدایی یا احتمال جدایی از والدین و نزدیکان مشخص می‌شود. احساس ناامنی و دلبستگی ناایمن دلیل اصلی اضطراب جداییست و تروماهای دوران کودکی بر افزایش و کاهش آن تاثیر زیادی دارند. خوش‌بختانه راهکارهای درمانی معتبر و موثری مثل درمان شناختی رفتاری برای بهبود اضطراب جدایی وجود دارد. در کنار درمان‌های اختصاصی، حمایت والدین و انجام توصیه‌های لازم نیز برای درمان کامل این مشکل اهمیت زیادی دارد.
سوالات متداول
- اضطراب جدایی در کودکان چیست؟
کودکی که هنگام جدایی از والدین استرس شدیدی را تجربه میکند، دچار اضطراب جداییست. تجربه این استرس بخشی از روند طبیعی رشد کودکان در دوران نوزادی و نوپاییست، اما تداوم آن بعد از ۳ سالگی جای نگرانی دارد و نیازمند ارزیابی تخصصی توسط روانشناسان است. - علائم اضطراب جدایی در کودکان چه هستند؟
بروز علائم جسمانی مثل سردرد، تپش قلب و تنگی نفس هنگام جدایی یا احتمال آن، کابوسهای شبانه با مضمون جدایی، ترس از گمشدن و نگرانی از وقوع اتفاقی بد برای نزدیکان از مهمترین علائم اضطراب جدایی در کودکاناند. - علت اضطراب جدایی در کودکان چیست؟
اضطراب جدایی همواره ریشه در ناامنی دارد. این ناامنی میتواند تحتتاثیر عوامل مختلفی مثل ژنتیک، تروما، سبک فرزندپروری بیش از حد حمایتگر و دلبستگی ناایمن کودک ایجاد شود.
