فعل از مهم‌ترین اجزای جمله است. آن‌قدر مهم که تعداد جمله‌های یک عبارت را از روی تعداد فعل‌هایش می‌شمارند. این بخش از جمله در طول زمان و با پیشرفت‌های دستور زبان، برای خودش ریشه (بن) و ساختمانی بنا کرده است. اما بن فعل چیست و ساختمان آن چه ويژگی‌هایی دارد؟ ما در این مقاله ابتدا از ویژگی‌های اصلی فعل شروع می‌کنیم و در ادامه به بررسی بن و ساختمان آن می‌پردازیم. اگر برای شناخت فعل به این مقاله از سایت ما سر زده‌اید، حتما اطلاعات جدید، جالب و پرکاربردی می‌آموزید، پس تا انتهای مقاله با ما بمانید.
فعل چیست ؟
ضروریترین جزء جمله است. برخی از جمله‌ها یک کلمه دارند و آن هم فعل است، اما اگر یک عبارت هزار کلمه‌ای فعل نداشته باشد، جمله به حساب نمی‌آید. برای مثال:
- «علی کتاب ریاضی را … .» / (خواند – خرید – برد – داد – دید – دارد – خواست و …)
- «حسین و رضا به مهمانی … .» (رفتیم – نرفتیم – دعوت شدیم – وارد شدیم – می‌رویم – نمی‌رسیم و …)
به‌دلیل از قلم افتادن جزء مهمی از جمله‌های بالا، فهمیدن عمل صورت‌گرفته برای مخاطب غیرممکن است. در جمله اول، علی با کتاب ریاضی کاری کرده است، اما نمی‌دانیم چه کاری. جمله دوم از اولی هم ناقص‌تر است؛ حسین و رضا ارتباطی با یک مهمانی دارند، اما نوع ارتباط آن‌ها کاملا مبهم است. حالا ۲ مثال به شیوه‌ای متفاوت بزنیم:
- «رفت».
- «آمد».
هر کدام از دو کلمه بالا به‌تنهایی یک جمله‌اند. اولی خبر از «رفتن» و دومی خبر از «آمدن» کسی می‌دهد. به‌خاطر همین ویژگی جمله‌سازی فعل است که آن را مهم‌ترین جزء جمله مینامند. یک جمله از نهاد و گزاره تشکیل میشود که معمولا آخرین کلمه گزاره، فعل است. از درون یک فعل، ۴ نکته می‌توان بیرون کشید:
- انجام‌شدن کاری یا پذیرفتن حالت و صفتی
- شخص
- شمار
- زمان
در ادامه توضیحی مختصر درباره هر کدام از آن‌ها می‌دهیم:
- انجام‌شدن کاری یا نسبت‌دادن حالت و صفتی به کسی یا چیزی
- شخص (اول‌شخص، دوم‌شخص و سوم‌شخص)
- شمار (مفرد یا جمع)
- زمان (گذشته، حال یا آینده)
مهم‌ترین ویژگی فعل؛ انجام کار یا پذیرفتن حالت و صفت
فعل‌ها در کلی‌ترین تقسیم‌بندی ۲ نوع هستند:
- تام (خاص): این فعل‌ها بر انجام کاری دلالت دارند؛ مانند «محمد آمد». / آمدن یک عمل است، پس فعل تام محسوب میشود.
- اسنادی (ربطی): فعلهای این گروه بر پذیرفتن یا نسبت‌دادن حالت و صفتی به کسی یا چیزی اشاره دارند، مانند «هوا ابری است». / واژه «است» در این جمله باعث برقراری ارتباط بین «هوا» و صفت «ابری» شده و فعل اسنادی به حساب می‌آید.
شخص فعل
شخص در تعریف فعل به کسی یا چیزی می‌گویند که جمله درباره‌‌اش صحبت میکند؛ یعنی اول‌شخص (گوینده)، دوم‌شخص (شنونده) و سوم‌شخص (دیگری) بودن جمله را به ما نشان می‌دهد. فعل‌ها همیشه با شناسه خود، درباره «شخص» اطلاعاتی به ما می‌دهند. برای مثال:
- «رفتم».
در اینجا شناسه «-َم» به ما می‌گوید که جمله درباره اول‌شخص (من) است. حالا اگر بگوییم «رفتی»، منظورمان دوم‌شخص (تو) است.
شمار فعل
فعل‌ها ما را از مفرد یا جمع‌بودن جمله مطلع میکنند. هر کدام از ۳ شخص، یعنی اول‌شخص، دوم‌شخص و سوم‌شخص جمله، گاهی به‌صورت مفرد و گاهی جمع می‌آیند و نشان‌دهنده شمار فعل هستند. برای مثال:
- آمدم (اول‌شخص مفرد) / آمدیم (اول‌شخص جمع)
- آمدی (دوم‌شخص مفرد) / آمدید (دوم‌شخص جمع)
- آمد (سوم‌شخص مفرد) / آمدند (سوم‌شخص جمع)
زمان فعل
یک عمل از نظر زمانی می‌تواند ۳ حالت داشته باشد:
- در گذشته اتفاق افتاده باشد.
- در زمان حال در جریان باشد
- در آینده اتفاق بیفتد.
فعل جمله ما را از گذشته، حال یا آینده بودن عمل انجامشده آگاه میکند. برای مثال:
| فعل | زمان فعل |
| خوردم | گذشته |
| می‌خورم | حال |
| خواهم خورد | آینده |
هر ۳ جمله بالا به خوردن اشاره دارند، اما اولی مربوط به زمان گذشته، دومی حال و سومی آینده است.
بن فعل چیست؟
هر فعلی یک جزء اصلی دارد که به آن «بُن فعل» می‌گویند. بن در همه ساخت‌های فعل ثابت است و به ۲ دسته زیر تقسیم میشود:
- بن ماضی: فعلهای زمان گذشته و آینده از این بن ساخته می‌شوند.
- بن مضارع: فعلهای زمان حال و فعلهای امری از این بن ساخته می‌شوند.
پیشنهاد مطالعه: فعل مضارع اخباری – فعل مضارع التزامی
- بن ماضی: جزء ثابت فعلهای ماضی و آینده
- بن مضارع: بخش ثابت فعلهای زمان حال و فعلهای امری
مثال برای بن ماضی
| فعل | اجزای پیش از بن | بن ماضی | اجزای پس از بن |
| رفتم | – | رفت | -َم |
| رفتهام | – | رفت | ه‌ام |
| رفته بودم | – | رفت | ه بودم |
| می‌رفتم | می | رفت | -َم |
| خواهم رفت | خواهم | رفت | – |
در فعلهای بالا، جزء «رفت» ثابت مانده و بن فعل است. همان‌طور که می‌بینید، از بن ماضی فعل «رفت» برای بیان وقوع فعل در گذشته و آینده استفاده میشود.
بن مضارع
در قسمت قبل بن ماضی «رفتن» را بررسی کردیم. حالا بیایید همان را به مضارع تبدیل کنیم و به‌کمکش فعلهای زمان حال و فعلهای امری بسازیم:
| فعل | اجزای پیش از بن | بن مضارع | اجزای پس از بن |
| میروم | می | رو | -َم |
| می‌روی | می | رو | ی |
| میرود | می | رو | -َد |
| می‌رویم | می | رو | یم |
| برو | ب | رو | – |
| بروید | ب | رو | ید |
همان‌طور که می‌بینید، بن مضارع «رفتن» با بن ماضی آن تفاوت دارد. جزء «رو» در اینجا بن مضارع است و مفهوم اصلی فعل از طریق آن منتقل میشود. «رو» بر وقوع فعل در زمان حال دلالت دارد.
ساختمان فعل
قبل از بررسی فعل از جهت ساختمان آن بهتر است کمی درباره «مصدر» بگوییم. مصدر چون زمان، شخص و شمار ندارد. فعل به حساب نمی‌آید، بلکه یکی از اقسام اسم است. مصدر یک فعل، از بن ماضی به‌اضافه پسوند «-َن» ساخته میشود. برای مثال:
- برد + «-َن» = بردن (مصدر)
- ساخت + «-َن» = ساختن (مصدر)
- بافت + «-َن» = بافتن (مصدر)
با مقدمه بالا، به‌سراغ ساختمان فعل می‌رویم. گیوی و انوری در کتاب «دستور زبان فارسی»، فعل را از نظر ساختمان آن به چند دسته تقسیم کرده اند:
- فعل ساده
- فعل مرکب
- فعل پیشوندی
- فعل پیشوندی مرکب
- عبارتهای فعلی
- فعلهای ناگذر یکشخصه
در ادامه نگاهی اجمالی به هر کدام از آن‌ها می‌اندازیم:
فعل ساده
فعلی که مصدر آن تنها یک‌کلمه است را فعل ساده مینامند. برای مثال، واژه «رفت» یک فعل ساده است، زیرا مصدر آن (رفتن)، تک‌کلمه‌ای است. «دیدن، بردن، خوردن، گرفتن، داشتن، گفتن، خواستن و نهادن»، از جمله مصدرهایی هستند که فعل آن‌ها ساده محسوب میشود.
فعل مرکب
این فعل‌ها از ترکیب یک صفت، اسم یا قید با یک فعل ساده ساخته می‌شوند. برای مثال:
- «دوست داشتن» که از ترکیب دوست (صفت) و داشتن (فعل ساده) ساخته شده است.
- «مطالعه کردن» که از ترکیب مطالعه (اسم) و کردن (فعل ساده) به وجود آمده است.
نکته: فعلهای کمکی مانند «است» در «گفته است» و نیز اجزای پیشین فعل مانند «بـ، نـ و می»، در «بگو»، «نگو» و «می‌گویم»، ساختمان فعل را تغییر نمی‌دهند و فعل ساده محسوب می‌شوند.
فعل پیشوندی
این فعل‌ها از ترکیب پیشوند و فعل ساده ساخته می‌شوند. برای مثال:
- سر رفتن، در رفتن، فرو افتادن، باز گشتن و بر افروختن
در مثال‌های بالا، پیشوندهای «سر، در، فرو، باز و بر» به فعل ساده اضافه شده و فعلی پیشوندی ساخته‌اند.
فعل پیشوندی مرکب
ترکیب فعلهای پیشوندی مرکب معمولا به‌این‌صورت است: اسم + پیشوند + فعل ساده. بهعنوانمثال:
- دست بر داشتن
- دم فرو بستن
- سر در آوردن
- سر باز زدن
عبارت فعلی
عبارتهای فعلی به گروهی از کلمات می‌گویند که وقتی کنار هم قرار می‌گیرند، معنای خاصی را منتقل میکنند. این عبارت‌ها معمولا با یک حرف اضافه شروع می‌شوند، مانند:
- از سر گرفتن
- به کار افتادن
- از پا در آمدن
- به دار آویختن
- بر سر و سینه کوبیدن
فعل ناگذر یکشخصه
فعل ناگذر تک‌شخصی، ۳ ویژگی زیر را با هم دارد:
- ناگذر به مفعول است.
- پایان فعل، همواره به‌صورت سوم شخص است.
- به‌جای شناسه، ضمیر پیوسته مفعولی «م، ت، ش، مان، تان، شان» می‌گیرد.
مثل دردگرفتن که به‌این‌صورت صرف میشود:
- دردم گرفت، دردت گرفت، دردش گرفت، دردمان گرفت، دردتان گرفت، دردشان گرفت.
«خوش‌آمدن» و «حیف‌آمدن»، ۲ مثال دیگر از فعل ناگذر یکشخصه هستند.
انواع فعل
فعل‌ها را از جهات مختلفی می‌توان بررسی کرد. بهعنوانمثال:
- به لحاظ مشخص یا نامشخص‌بودن فاعل، به فعل معلوم و مجهول تقسیم می‌شوند.
- از نظر ضرورت نیاز به مفعول، متمم و مسند، به فعل گذرا (متعدی) و ناگذر تقسیم می‌شوند.
- از بعد زمان، می‌توان فعل‌ها را به ماضی (گذشته)، مضارع (حال و آینده) و مستقبل (آینده) تقسیم کرد.
چون در مقالات دیگرمان ازجمله انواع فعل در فارسی به موارد بالا پرداخته‌ایم، در اینجا وارد جزئیاتشان نمی‌شویم. پیشنهاد می‌کنیم مطلب فعل لازم و متعدی را هم مطالعه کنید.
سخن پایانی
هدف گوینده یا نویسنده از کل جمله، مقدمه‌چینی برای رسیدن به فعل است، زیرا بدون این جزء ضروری جمله، هیچ پیامی به مخاطب منتقل نمی‌شود. فعل‌ها اطلاعات زیادی را در خود دارند. آن‌ها درباره شخص، شمار و زمان انجام کار به ما اطلاع می‌دهند، زیرا با آمدن فعل ما می‌فهمیم که چه‌کسی یا کسانی، در چه زمانی، چه کاری کرده‌اند. بله؛ همه این اطلاعات از طریق کلمه‌ای به‌نام فعل به مخاطب منتقل میشود. امکانات بی‌شمارِ فعل، از اجزای مختلفش مانند بن فعل، شناسه، اجزای پیشین، پیشوندهای فعل و… نشات می‌گیرد. از آن گذشته، ساختمان فعل هم انعطاف‌پذیری بالایی دارد و به آن کمک کرده است تا به‌خوبی خود را با تغییرات زبانی سازگار کند.
سوالات متداول
- فعل چیست؟
ضروریترین جزء جمله و بخشی از گزاره است. فعل جمله مخاطب را از عمل انجامشده یا نسبت برقرارشده باخبر میسازد. علاوهبراین، درباره شخص، شمار و زمان انجام کار هم مخاطب را مطلع میکند. - بن فعل چیست؟
جزء ثابت فعل را بن فعل مینامند که به ۲ دسته بن ماضی و مضارع تقسیم میشود. بنهای ماضی در فعلهای زمان گذشته و آینده و بنهای مضارع در فعلهای زمان حال و امری ثابت باقی میمانند. بهعنوانمثال، بن ماضی «رفت» در فعلهای رفتم، رفته است و خواهد رفت و بن مضارع «رو» در فعلهای میروم، میرود و برو ثابت است. - ساختمان فعل چگونه است؟
فعل را از جهت ساختمان آن به انواع مختلفی ازجمله فعل ساده، مرکب، پیشوندی، پیشوندی مرکب، عبارتهای فعلی و فعلهای ناگذر یکشخصه تقسیم میکنند. ما همه این مقاله را در متن مقاله توضیح دادهایم.
