«می‌فهمی چی می‌گم؟! می‌گم دوست ندارم این‌جوری باهام صحبت کنی؟ بسه دیگه! اصن من نمی‌خوام با تو بازی کنم!!!» گاهی حواس‌مان به تاثیر رفتارمان بر دیگران نیست. گاهی هم کلا درگیر خودمان، کارمان یا بارمان هستیم و آدمها و احساس‌های‌شان را نمی‌بینیم. این مسئله باعث تخریب روابط با اطرافیان می‌شود و آن‌ها را غرق تنهایی می‌کند. البته دیدن و فهمیدن دیگران کار چندان راحتی هم نیست. همدلی یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌ها در آموزش مهارت های زندگی به کودکان است. بیایید چرایی اهمیت همدلی و چگونگی تقویت آن در کودکان را با جزئیات کامل بررسی کنیم.
مهارت همدلی چیست
همدلی یعنی درک آن‌چه به‌لحاظ عاطفی بر دیگری می‌گذرد. یعنی برای دقایقی بی‌خیال خودشدن و تمرکز بر حرف‌های احساسی طرف مقابل. به‌صورت‌کلی، دیدن دنیا از دریچه‌ی نگاه طرف مقابل را همدلی می‌گوییم. یکی از مهم‌ترین موضوعات در تعریف همدلی، درک تفاوت آن با همدردی است.
وقتی اتفاق دردناکی برای اطرافیان‌مان می‌افتد که قبلا مشابهش را تجربه کرده‌ایم، آن درد، دردی مشترک است. در این مواقع، ما با طرف مقابل‌مان ابراز همدردی می‌کنیم. هرچند ما هیچ‌وقت دقیقا آن‌چه بر سر دیگری گذشته است را نمی‌فهمیم و دیگری هم هرگز نمی‌تواند تجربیات دردناک ما را با پوست‌واستخوانش حس کند. پس همدردی به‌معنای واقعی کلمه وجود ندارد. اما همدلی احساس خوبی به ما و طرف مقابل‌مان می‌دهد و باعث کاهش احساس کشنده‌ی تنهایی در وجودمان می‌شود.
اهمیت آموزش مهارت همدلی به کودکان
بدون همدلی همه‌چیز در این دنیا معنایش را از دست می‌دهد. ما دیگران را درک می‌کنیم، دیگران ما را درک می‌کنند و به‌مرور پایه‌های اولیه‌ی روابط بین‌فردی ریخته می‌شود. مهارت همدلی به دوست یابی کودکان در مدرسه کمک می‌کند و مقدمات برقراری روابط بلندمدت و موثر با دیگران را آماده می‌سازد. اهمیت آموزش همدلی به کودکان به‌قدری زیاد است که خودش مقاله‌ای جداگانه می‌طلبد. خلاصه از کنارش ساده نگذرید و در آموزشش کوتاهی نکنید.
آموزش مهارت همدلی به کودکان
آموزش احساسات به کودکان، اولین گام برای پرورش مهارت همدلی در آن‌ها است. پس برای شروع ببینید که آیا کودک با احساسهای مختلف و نحوهی تشخیص آن‌ها در اطرافیان آشنایی دارد یا نه. اگر نمی‌شناسد، پس ابتدا باید هیجانهای پایه‌ای ازجمله شادی، ترس، عصبانیت و ناراحتی را به او بیاموزید. پس از آن می‌توان سراغ تمرین‌ها و بازیهای آموزش مهارت همدلی به کودکان رفت. در ادامه بازیها و تمرین‌هایی دراین‌باره به شما معرفی می‌کنیم:
تمرین همدلی با کودکان
تمرین‌های زیر، راهکارهای موثری برای تقویت همدلی در کودکان هستند:
داستان‌خوانی و تشخیص احساسهای شخصیتهای داستان
داستان‌‌ها ابزارهای مفیدی برای آموزش مهارت‌ها و مفاهیم مختلف به کودکان هستند. دربارهی فواید قصه‌گویی به‌صورت مفصل در مقاله‌ی تاثیر داستان بر یادگیری کودکان صحبت کرده‌ایم. برای کودک داستان بخوانید و از او بخواهید:
- عواطف شخصیت داستان را حدس بزند.
- احساس او را در حالت چهرهی خود به ما نشان دهد.
- صورتک‌های آماده برایش بگیرید تا به‌کمک آن‌ها حالت هیجانی چهرهی شخصیت داستان را ترسیم کند.
صحبت دربارهی وابستگی احساس به موقعیت
ما در موقعیت‌های مختلف، حالت‌های هیجانی متفاوتی را تجربه می‌کنیم. فرزندان معمولا در وقت‌شناسی ضعیف‌اند و نمی‌توانند در موقعیت مناسب، همدلی لازم را با احساسهای دیگران برقرار کنند. برای بهبود همدلی کودک با شرایط اطرافیان، موقعیت‌های فرضی مختلف برایش تعریف کنید و از او بخواهید احساس طرف مقابل را در آن شرایط حدس بزند. مثلا بگویید:
- «اگه با مامان بریم خرید و اصرار و گریه و بهانه کنیم چیزی رو برامون بخره که نمی‌تونه، مامان چه حسی پیدا می‌کنه؟»
- «وقتی الکی به دوستت تهمت برداشتن وسایلت را بزنی، به‌نظرت اون چه حسی پیدا می‌کنه؟»
- «وقتی مشقات رو ننویسی و بری مدرسه، معلم‌تون چه حسی می‌شه؟»
- «وقتی مامان سرش درد می‌گیره چه احساسی داره؟»
تمرین همدلی با کمک ایفای نقش
به‌کمک تمرین‌های قبلی، کودک تاحدودی با هیجان‌ها و نحوهی تشخیص‌شان آشنا شده است. حالا باید به او نحوهی همدلی با اطرافیان را بیاموزیم. در تمرین ایفای نقش، شما نقش‌هایی فرضی برای خودتان و کودک ترسیم می‌کنید و سپس با یکدیگر آن نقش‌ها را بازی می‌کنید. مثلا به کودک بگویید: «فرض کن به‌خاطر شکسته‌شدن اسباب‌بازی‌ت خیلی ناراحتی و من باهام همدلی کنم»:
- اول باید کنارت بشینم،
- بعد ازت بپرسم که آیا به‌خاطر اسباب‌بازی‌ت ناراحتی؟
- من کاری می‌تونم بکنم که حالت بهتر بشه؟
- می‌خوای با همدیگه بازی کنیم تا ناراحتی‌ت کمتر بشه؟
- اشکالی نداره اگه حوصله‌ی بازی نداری. اون اسباب‌بازی رو خیلی دوست داشتی؟
سپس نقش‌ها را عوض کنید و از کودک بخواهید با شما یا دیگر دوستانش همدلی کند.
بازیهایی برای افزایش همدلی در کودکان
هرچه از جذابیت و نقش بازی در رشد کودکان بگوییم، کم گفتیم. در ادامه نمونه‌بازی‌هایی را برای پرورش همدلی در کودکان به شما معرفی می‌کنیم:
بازی پانتومیم (وانمودسازی)
با زبان بدن و تغییر حالت چهره و اندام‌ها، ادای احساسی خاص را در بیاورید و از فرزندتان بخواهید آن احساس را حدس بزند. سپس جای‌تان را عوض کنید و از فرزندتان بخواهید نقش احساسی خاص را بازی کند و شما آن احساس را تشخیص دهید.
نمایش‌های عروسکی
برای کودکان پیش‌دبستانی پیروی از دستورالعمل‌های بازیهای قاعده‌مندی مانند پانتومیم سخت است. در این سن‌وسال، بازیهای وانمودی مانند نمایش با عروسک‌ها موثرتر است. مثلا می‌توان با عروسک‌ها را در نقش افراد مختلف مانند دوست، پدر و مادر در نظر گرفت که به‌دلیل خاصی ناراحت هستند. سپس از کودک خواست با عروسکی دیگر، در نقش فردی همدل ظاهر شود و همدلی کند. بازیهای وانمودسازی برای کودکان پیش‌دبستانی جذابیت زیادی دارند.
بازیهای اشتراکی
کودکان به‌مرور و از طریق فعالیت‌ها و بازیهای اشتراکی، سازش و همدلی با یکدیگر را یاد می‌گیرند. بازیهایی مثل «مانع درست‌کن‌ها و حل‌کننده‌ها» و بازی «مشکل در دریا»، ازجمله بازیهایی هستند که به کودکان کمک می‌کنند در حین بازی، ذهن یکدیگر را بخوانند و واکنش‌های هیجانی یکدیگر را بهتر درک کنند. در مقاله انواع بازیهای گروهی برای کودکان بیشتر دربارهی این‌دست بازیها و مزایای‌شان گفته‌ایم.
روش‌های آموزش همدلی در کودکان متناسب با سن
2نکته در آموزش همدلی متناسب با سن کودکان از اهمیت زیادی برخوردار است:
- کودکان در ابتدا فقط هیجانهای اولیه مانند ناراحتی، شادی و ترس را می‌شناسند. به‌مرور پیچیدگی هیجانی کودکان بیشتر می‌شود و احساسهای ثانویه مانند خستگی، کسلی و ناامیدی را درک می‌کنند.
- بچه‌های کوچک‌تر با بازیها و تمرین‌های وانمودسازی که تخیل‌شان را درگیر می‌کند، راحت‌تر هستند و بچه‌های بزرگ‌تر به بازیهای اشتراکی و رقابتی علاقه‌ی بیشتری دارند.
پس سعی کنید:
- برای بچه‌های کوچک‌تر از بازیهای و تمرین‌ها وانمودی استفاده و روی هیجانات اولیه مانند شادی و غم تمرکز کنید.
- برای کودکان دبستانی و بزرگ‌تر، سراغ هیجانهای پیچیده‌تر و بازیهای قاعده‌مند و گروهی بروید.
عوامل تضعیف کننده همدلی در کودکان
هرچیزی که به‌نوعی باعث سرکوب هیجانهای کودک شود، توانایی همدلی‌کردن را هم از بین می‌برد. مثلا همین تنبیه کودک: کودک وقتی کتک می‌خورد، یاد می‌گیرد که احساس‌ها و خواسته‌هایش نامقبول هستند. پس آن‌ها را سرکوب می‌کند. همچنین یاد گرفته است که کتک‌زدن راه‌حل خوبی برای رسیدن به خواسته‌ها است. پس افراد ضعیف‌تر از خود را کتک می‌زند. چندنمونه دیگر از عوامل تضعیف‌کننده همدلی را در ادامه مثال می‌زنیم:
- تروماهای دوران کودکی مانند تجربه کودک آزاری
- کمبود توجه و بروز علائم توجه طلبی در کودک
- ناتوانی در برقراری روابط اجتماعی
- فقدان ابرازگری هیجانی در خانه
سخن پایانی
آموزش مهارت همدلی به کودکان از جمله مهارت‌های پایه‌ای است که متخصصان بر آموزش آن به کودکان تاکید زیادی دارند. این مهارت در برقراری ارتباط موثر با دیگران و دوست‌یابی به کودکان کمک زیادی می‌کند. آموزش این مهارت معمولا از سنین پیش‌دبستانی و با آموزش احساسات اولیه به کودکان شروع می‌شود. رفته‌رفته با افزایش سن و رشد شناختی کودک، تمرین‌ها و بازیهای قاعده‌مندتری برای آموزش هیجانهای پیچیده‌تری این دوره‌ی سنی نیاز است. پس از فرزندتان انتظار یادگیری کامل این مهارت را در سنین کم نداشته باشید، بلکه خودتان را با سرعت یادگیری او هماهنگ کنید.
سوالات متداول
- از چه بازیهایی برای آموزش مهارت همدلی به کودکان استفاده کنیم؟
پانتومیم بازی کنید و از کودک بخواهید هیجان چهرهی شما را تشخیص دهد. از بازیهای وانمودی مانند عروسکهای نمایشی استفاده کنید و از کودک بخواهید تا با شخصیتهای مختلف همدلی کند. - چگونه همدلی کودکان را پرورش دهیم؟
داستان بخوانید و به کودک کمک کنید تا احساسهای شخصیتهای داستان را حدس بزند، دربارهی وابستگی احساس آدمها به موقعیتشان مثال بزنید و از تکنیک ایفای نقش برای نحوهی همدلی درست با دیگران کمک بگیرید. - منظور از همدلی در کودکی چیست؟
تفاوت چندانی بین همدلی در کودکی و بزرگسالی وجود ندارد. وقتی کودکان هیجانهای اصلی مانند غم و شادی را در دیگران تشخیص دهند و بر آن اساس به طرف مقابل واکنش نشان دهند، یعنی رفتاری همدلانه داشتهاند.
