تشخیص جهت‌های جغرافیایی یکی از اساسی‌ترین و البته ابتدایی‌ترین مهارت‌ها در مسیریابی است. اجداد ما این جهات را از طریق طلوع‌وغروب خورشید و موقعیت ستارگان شناسایی و به سمت مقصد حرکت می‌کردند. البته در ادامه ابزارهایی مانند قطب‌نما و اخیرا هم جی.پی.اس، مسیریابی را برای‌مان آسان‌تر کرده‌اند. نوجوانان نیز برای تشخیص مسیر زندگی و رسیدن به اهداف شخصی، تحصیلی و اجتماعی‌شان به قطب‌نمایی برای جهت‌یابی و شناخت درست‌ونادرست نیاز دارند و چه قطب‌نمایی بهتر از راهنمایی‌های والدین؟ سبک تربیتی والدین و روش‌های تشویق و تنبیه نوجوانان، حکم قطب‌نمای مسیریابی را برای فرزندان دارد و بر موفقیت و شکست‌شان تأثیر مستقیم می‌گذارد. بیایید ابتدا نگاهی به موضوع تنبیه نوجوان بیندازیم و سپس روش‌های صحیح تربیت آنها را بررسی کنیم.
آیا تنبیه برای نوجوانان خوب است؟
همان‌طور که یک قطب‌نمای خراب باعث فریب و دوری ما از مسیر می‌شود، روش‌های تربیتی ناسالم هم به شکل گیری شخصیت کودک و نوجوان آسیب می‌رسانند. مقصد نهایی تربیت، آموزش نظم و انضباط به نوجوانان است که به چند دلیل از طریق تنبیه محقق نخواهد شد:
1. عدم تاثیر بر اصلاح رفتار
روش‌های تنبیهی تأثیری بر اصلاح رفتار ندارند؛ یعنی اگرچه تنبیه باعث حذف رفتار ناسازگارانه (آن هم موقتا) می‌شود، اما رفتار درست را آموزش نمی‌دهد و فرصتی برای یادگیری شیوه‌های تعامل با خود، دیگران و جهان در اختیار نوجوان نمی‌گذارد. مثلا فرض کنید فرزندتان ساعت 2 بامداد به خانه رسیده است و شما نگفته‌ونشنیده کشیده آب‌داری نثارش کرده‌اید! آیا در چنین شرایطی او قوانین رفت‌وآمد را یاد می‌گیرد؟
2. عدم یادگیری مهارت های لازم
ملاک نوجوان برای تشخیص درست‌ونادرست، روش‌های تربیتی ما است و ملاک ما برای ارزیابی تأثیر روش‌های تربیتی‌مان، میزان آگاهی و اجرای مهارتهای اساسی زندگی توسط فرزندمان است. هر چه فرزندمان بهتر بتواند خود را با شرایط مختلف سازگار کند، یعنی ما به‌خوبی از عهده تربیت او برآمده‌ایم. آیا تنبیه مهارتی به کودک اضافه می‌کند؟ به‌عنوان مثال، آیا داد زدن سر کودک و نوجوان بهانه‌گیر، چیزی درباره شیوه درست بیان خواسته‌ها به او می‌آموزد؟
3. ترویج رفتارهای غلط
در درجه اول، تنبیه یعنی زور و اجبار و استفاده از آن به معنای آموزش زورگویی به فرزند و ترویج رفتارهایی مانند قلدری در مدرسه است. علاوه بر این، تجربه تنبیه و درد ناشی از آن باعث افزایش رفتارهایی مانند دروغگویی کودکان و نوجوانان می‌شود. تنبیه همچنین باعث ایجاد احساس بد در برخی نوجوانان می‌شود و عزت‌نفس‌شان را کاهش می‌دهد.
روش های صحیح تشویق و تنبیه نوجوانان
اگر تنبیه در اصلاح رفتار نوجوان و آموزش مهارتهای لازم به او کمکی نمی‌کند، پس برای مراقبت و آموزش قانون‌پذیری به آنها چه باید کرد؟ مثلا اگر او می‌خواهد زمان بیشتری را با دوستانش بگذراند و تا دیروقت بیرون بماند، چه واکنشی باید نشان دهیم؟ برخورد و تنبیه درمقابل اشتباهات نوجوان باید شامل فرآیند زیر باشد:
- محدودیتگذاری استاندارد
- گفتوگو و توافق با نوجوان بر سر محدودیتها
- محکم‌کردن محدودیتها با تعیین پیامدهای تخلف از آنها
محدودیت گذاری استاندارد
در محدودیتگذاری به‌هیچ‌وجه اثری از تنبیه وجود ندارد و هدفش راهنمایی نوجوان برای یادگیری رفتارهای درست و سازگارانه است. حتما در دوران کودکی مهارتهای لازم و متناسب با سن فرزندتان را با تعیین محدودیتهای واقعبینانه و آموزش قانون به کودکان به او آموخته‌اید. حالا و در دوران نوجوانی هم باید در یادگیری مهارت‌هایی مانند هویت‌یابی، مستقل‌شدن و مسئولیت‌پذیری در قبال رفتارها و پیامدهای‌شان به فرزندتان کمک کنید. او برای ورود به دنیای بزرگسالی به این مهارت‌ها نیاز دارد.
دست‌وپنجه نرم‌کردن نوجوان با مسائلی مانند هویت‌یابی و فهم جایگاه خود در هستی، به قطب‌نمایی دقیق و کاملا استاندارد نیاز دارد و به همین دلیل، روان‌شناسی نوجوانان و تعامل درست با آنها اهمیت زیادی پیدا می‌کند. بنابراین، توافق بر سر محدودیتها و قوانین لازم‌الاجرا، به فرزندتان در تصمیم‌گیری بهتر و رفتارهای سالم‌تر کمک می‌کند. برای افزایش کارآمدی محدودیت‌گذاری‌ها باید به 2 نکته دقت کنید:
1. با فرزندتان تعامل داشته باشید
حرف‌شنوی نوجوانان در گرو برخورد درست والدین با فرزندان در سن بلوغ است. اینکه از راه برسید و بی‌جهت برای‌شان تعیین و تکلیف کنید در نهایت به تخریب رابطه والد-فرزندی منجر خواهد شد. بنابراین، زمانی اختصاصی در نظر بگیرید و برای فرزندتان وقت بگذارید. هرچه بیشتر جویای احوالش باشید، احساس اهمیت بیشتری خواهد کرد و حرف‌های‌تان را جدی‌تر خواهد گرفت. برای اطلاع از نحوه تعامل با دختر نوجوان هم نگاهی به مقاله راهنمای رفتار با دختر در سن بلوغ بیندازید.
2. فضایی گرم و صمیمانه در خانواده برقرار کنید
وجود استرس و درگیری در خانواده باعث انتقال آن به نوجوانان و بروز مشکلات رفتاری و روانی در آنها می‌شود. علاوه بر این، هر چه فضای خانه خشک‌تر و رسمی‌تر باشد، فرزندتان ترس بیشتری از تنبیه‌شدن خواهد داشت و در نتیجه، رفتارهای درست را یاد نخواهد گرفت. بنابراین، نقش خانواده در موفقیت فرزندان را جدی بگیرید و روحیه حمایت‌گری و همدلی را در خانه ترویج کنید.
رسیدن به توافق بر سر محدودیت ها
مذاکره با فرزند بر سر قوانین به معنای اهمیت‌دادن به نظرات و خواسته‌های او است و شما حتما باید این کار را جدی بگیرید. در زمان تعیین محدودیتها هم باید به نکات زیر توجه کنید:
1. نظرخواهی از فرزند
وقتی از فرزندتان نظرخواهی و به صحبت‌هایش گوش کنید، او احساس عدالت بیشتری خواهد داشت و به‌احتمال بیشتری با آنها موافقت خواهد کرد. البته در این زمینه باید با موضوعاتی مانند اصول مذاکره با کودکان و نوجوانان آشنا باشید، زیرا آنها تبحر خاصی در تحریک احساسات و فریب‌دادن شما دارند.
2. شفافیت در انتظارات و قانون گذاری
اگرچه رشد تفکر انتزاعی باعث فهم نوجوانان از دستورالعمل‌های پیچیده می‌شود، اما باید مطمئن شوید که فرزندتان به انتظارات شما کاملا واقف است. گفتن جملاتی مانند «لطفا وقتی فیلم تموم شد بیا خونه.»، گاهی منجر به سوءبرداشت می‌شود؛ اما چنین عبارتی کاملا واضح است و هیچ‌گونه ابهامی باقی نمی‌گذارد، «وقتی فیلم تموم شد مستقیم بیا خونه و هیچ جای دیگه‌ای نرو.»
3. گفت و گو در مورد مسئولیت ها
حتما درباره مسئولیت‌های داخل و خارج از خانه با فرزندتان صحبت کنید. مثلا بگویید: «وظیفه من تأمین نیازهای ضروری توئه ولی تو هم وظیفه داری اتاقتو مرتب نگه داری و توو کارای خونه هم کمک کنی.» مشارکت کودکان در انجام کارهای خانه یکی از بهترین روش‌های آموزش مسئولیت‌پذیری به آنها است.
4. صحبت درباره عواقب رعایت نکردن قوانین
پیشاپیش درباره پیامدهای عدم رعایت محدودیتها نیز با فرزندتان به توافق برسید تا بعدا حرف‌وحدیثی پیش نیاید. هرچه مذاکرات شفاف‌تر و حساب‌شده‌تر باشند، مدیریت اختلاف فکری والدین با فرزندان نیز راحت‌تر خواهد بود.
5. استفاده از تشویق کلامی برای تقویت قانون پذیری
وقتی فرزندتان به قوانین و مقررات توافق‌شده احترام می‌گذارد، او را با گفتن جملات توصیفی تشویق کنید. برای مثال، «ممنونم از اینکه حرفمو گوش دادی و مستقیم به خونه برگشتی.»
6. اشتیاق به گفت و گو و تعدیل و تغییر محدودیت ها
هر قانونی تاریخ انقضایی دارد و همزمان با بزرگ‌شدن و بهبود مهارت‌هایی مانند مسئولیت‌پذیری، برقراری ارتباط و حل‌مسئله در فرزندتان، محدودیتها نیز باید اصلاح شوند. به‌عنوان مثال، اگر قبلا باید بعد از دیدن فیلم مستقیم به خانه می‌آمد، شاید حالا بتوانید آن را کمی تعدیل کنید تا چرخی هم با دوستانش بزند. برای فهم واقع‌بینانه‌بودن محدودیتها، با والدین دیگری هم درباره آنها صحبت و مشورت کنید.
تعیین پیامدهای رعایت نکردن محدودیت
برای جلوگیری از تخطی نوجوان از محدودیتهای تعیین‌شده ناچار به پیامدگذاری هستیم. البته تعیین عواقب احتمالی باید طبق اصول خاصی باشد:
تناسب پیامد با تخلف
دقیقا مشابه قوانین حقوقی، شما هم باید جزایی متناسب با جرم تعیین کنید. افزایش تناسب و تطابق بین تخطی و پیامد آن دو فایده اساسی دارد:
- فرزندتان احساس عدالت بیشتری می‌کند؛
- به‌احتمال بیشتری راجع‌‌به اشتباهش فکر خواهد کرد.
برای مثال، اگر فرزندتان دیرتر از زمان موردتوافق به خانه رسید، فردای آن روز باید به‌اندازه تأخیر روز قبل، زودتر به خانه برگردد.
2. کنار کشیدن از مسئولیت های خود در قبال فرزند
هر عملی پیامدی دارد و نوجوان باید این موضوع را یاد بگیرد. او باید بداند که اگر چیزی می‌خواهد باید چیزی در ازایش بدهد. بنابراین وقتی فرزندتان کاری را به‌درستی انجام می‌دهد باید تشویق شود و در صورت اشتباه‌کردن هم باید تاوانش را بپردازد. به‌عنوان مثال، اگر دیرتر از موعد شام به خانه رسیده است، شما دیگر مسئولیتی برای گرم‌کردن غذا ندارید؛ یا اگر از شما توقع شستن لباس خاصی را دارد، می‌توانید به او بگویید، «تا وقتی همه لباس‌های کثیفتو توو ماشین نزاری هیچکدوم رو نمی‌شورم.»
3. جبران اشتباه
اگر نقض قانون باعث آسیب جسمانی یا هیجانی به کسی یا چیزی شده است، نوجوان باید راهی برای جبران آن پیدا کند. مثلا اگر باعث رنجش خاطر اعضای خانواده یا فرد دیگری شده است، باید از او معذرت‌خواهی کند و به‌نحوی از دلش در بیاورد؛ یا اگر با دوچرخه‌اش روی ماشین همسایه خط انداخته است، باید خسارتش را پرداخت کند.
4. مانع و ضربه گیر پیامدها نشوید
تا حد امکان، ضربه‌گیر عواقب و پیامدهای احتمالی نباشید. به فرزندتان اجازه دهید تا با چالش‌های زندگی آشنا شود و نحوه حل آنها را یاد بگیرد. به‌عنوان مثال، اگر همسایه در حال بحث در مورد میزان خسارت وارده به ماشین است، شما دخالت نکنید تا فرزندتان خودش به موضوع رسیدگی کند.
اشتباهات رایج در انواع تنبیه برای نوجوانان
همه ما گاهی کلافه می‌شویم و رفتارهای اشتباهی انجام می‌دهیم. والدین نیز گاهی در حین عصبانیت رفتارهایی انجام می‌دهند که می‌تواند تأثیرات منفی و ماندگاری بر روحیه فرزندشان بگذارد. شما باید این اشتباهات را بشناسید و حتی در بدترین حالت نیز از انجام‌شان خودداری کنید:
استفاده از عبارات نادرست
بعضی والدین فکر می‌کنند که گفتن جملاتی مانند «می‌دونستم آخرش هم خراب می‌کنی!» یا «چرا تو این‌قدر بدجنسی، به کی رفتی آخه؟» باعث می‌شود فرزندشان اصطلاحا به خودش بیاید؛ اما این عبارات علاوه بر اینکه سودی ندارد، باعث احساس القای بی‌ارزشی به نوجوان می‌شود.
رعایت نصفهنیمه یا حتی نادیده‌گیری اجرای پیامدها
هرگز نباید در مجازات تخطی از قوانین تخفیف قائل شوید. مثلا اگر پیامد تخطی از قوانین استفاده از موبایل برای کودک یا نوجوان‌تان، گرفتن گوشی از او به مدت 1 هفته است، هرگز نباید آن را حتی به 5 روز کاهش دهید. با کوچک‌ترین نرمشی، فرزندتان احساس می‌کند که پیامدها آن‌قدر هم جدی نیستند!
عدم شفافیت در بیان قوانین و محدودیت ها
گاهی قوانین آن‌قدر دوپهلو و مبهم هستند که هر برداشتی می‌توان از آنها کرد. مثلا وقتی از فرزندتان توقع دارید که در کارهای خانه مشارکت کند، باید دقیقا نقش و وظیفه او را برایش توضیح دهید.
تعیین پیامدهای بی اثر و نامرتبط
برای نوجوانی که عاشق بازی‌های کامپیوتری و گوشه‌گیری است، فرستادن او به اتاقش پاداش محسوب می‌شود و هیچ‌گونه اثر بازدارنده‌ای نخواهد داشت. هرچه پیامدها با میزان جرم و شخصیت فرزندتان همخوان‌تر باشد، تأثیر بیشتری بر اصلاح رفتارش خواهد گذاشت.
عدم صحبت درباره نحوه جبران
برخی والدین متخصص جریمه، تنبیه و ایجاد احساس گناه در فرزند هستند اما هیچ راهی برای جبران آن پیش روی کودک نمی‌گذارند. شما به‌هیچ‌وجه این اشتباه را انجام ندهید زیرا عزت‌نفس فرزندتان را نابود می‌کند و یکی از عوامل افسردگی نوجوانان است. وقتی فرزندتان پیامد اشتباهش را تحمل یا آن را جبران کرد، موضوع را برای همیشه فراموش کنید و هیچ‌وقت از آن برای سرزنش نوجوان استفاده نکنید.
سخن پایانی
اگر هدف‌تان صرفا متوقف‌کردن رفتارهای غلط فرزندتان است و عواقب این کار برای‌تان اهمیتی ندارد، شاید استفاده از انواع تنبیه برای نوجوانان کارتان را موقتا راه بیندازد؛ اما اگر هدف‌تان آموزش رفتارهای سازگارانه و مهارتهای اساسی زندگی مانند مسئولیت‌پذیری است، تنبیه سودی نخواهد داشت. برای این کار باید از راهکار تعیین قوانین و محدودیتها استفاده کنید و دلیل این قوانین را کاملا شفاف و واضح برای نوجوان توضیح دهید. همچنین باید پیامدهایی کاملا متناسب با میزان تخطی از محدودیتها تعیین کنید تا فرزندتان آنها را جدی بگیرد.
سوالات متداول
- آیا استفاده از تنبیه برای پسر نوجوان خوب است؟
استفاده از تنبیه علاوه بر اینکه هیچ تأثیری بر اصلاح رفتار ندارد، پیامدهای منفی زیادی نیز برای سلامت روان کودکان و نوجوانان به همراه خواهد داشت. تأکید روانشناسان بهجای استفاده از تنبیه، بر محدودیتگذاری و تعیین پیامد برای تخطی از آن است. - اشتباهات رایج والدین در تنبیه نوجوانان چیست؟
استفاده از عبارات نادرست، رعایت نصفهنیمه پیامدها، تعیین پیامدهای بیاثر و نامرتبط، عدم گفتوگو درباره نحوه جبران اشتباه، عدم شفافیت در بیان قوانین و محدودیتها از اشتباهات رایج والدین در این زمینه هستند. - اگر تنبیه نوجوان اشتباه است، پس چه باید کرد؟
از راهکار تعیین محدودیتهای واقعبینانه و استاندارد استفاده کنید و بر سر قوانین با نوجوان گفتوگو کنید. همچنین برای تخلف از محدودیتها پیامد تعیین کنید تا فرزندتان آنها را جدی بگیرد.
