اختلال طیف اوتیسم (ASD) به خاطر ماهیت پیچیده و چندبعدی‌اش گاهی به بروز علائم اختلالات یادگیری (LD) مثل نارساخوانی، نارسانویسی، محاسبه‌پریشی و ناتوانی‌های یادگیری غیرکلامی منجر میشود. بر اساس پژوهش‌ها، حدود ۶۰-۷۰ درصد کودکان مبتلا به اوتیسم، دچار ناتوانی یادگیری در زمینه‌ای خاص هستند.
ما در این مقاله ابتدا توضیح مختصری درباره اختلال اوتیسم و اختلالات یادگیری می‌‌دهیم، سپس از نحوه تاثیر اوتیسم بر مشکلات یادگیری می‌گوییم و در پایان، به بررسی روشهای درمان این مشکلات صحبت می‌کنیم.
اختلال اوتیسم در کودکان | معرفی اجمالی
اوتیسم را با دو ویژگی بارز زیر که معمولا از ۲-۳ سالگی قابل مشاهده‌اند، می‌شناسیم:
- ناتوانی در برقراری ارتباط و تعامل با دیگران
- رفتار کلیشهای و تکراری و علایق محدود
همه‌ی کودکان مبتلا به اوتیسم، کم‌وبیش در پردازش اطلاعات محیطی مشکل دارند و به همین دلیل، در شناخت محیط و سازگاری با آن، به مشکل می‌خورند. برای مثال، آن‌ها نمی‌توانند شادی یا غم را در چهره افراد تشخیص دهند و برای همین، در تعامل با دیگران ضعف دارند.
اولین نفری باشید که از اخبار و اطلاعیه‌های مرتبط با پایه تحصیلیتان باخبر میشود!
اختلالات یادگیری در کودکان
اختلالات یادگیری هم معمولا مثل اوتیسم از اوایل کودکی شروع می‌شوند اما تا سنین مدرسه خود را نشان نمی‌دهند. در دوران پیش‌دبستانی کم‌کم مربیان و والدین کودک متوجه می‌شوند که با وجود هوش نرمال کودک، او در زمینه‌های خاصی مثل پردازش اطلاعات دیداری، شنیداری یا حسی-حرکتی ضعیف‌تر از هم‌سالان خود عمل می‌کند. اختلالات یادگیری در راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی (DSM) به ۳ دسته تقسیم می‌شوند:
- اختلال خواندن یا نارساخوانی
- اختلال نوشتن یا نارسانویسی
- اختلال ریاضی یا محاسبه‌پریشی
البته ناتوانی‌های یادگیری غیرکلامی نیز در کودکان شیوع زیادی دارند که به دلیل تنوع زیاد نشانه‌ها، این مشکلات هنوز در راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی وارد نشده‌اند. همچنین ممکن است کودکی یک یا چند نشانه از اختلالات یادگیری را داشته باشد و در هیچ‌کدام از دسته‌بندی‌های بالا قرار نگیرد، اما باز هم نیازمند کمک حرفه ای باشد.
پیشنهاد مطالعه: چگونه اختلالات یادگیری را در کودک تشخیص دهیم؟
یک باور غلط؛ اوتیسم اختلال یادگیری نیست!
به دلیل ارتباط زیاد اوتیسم و مشکلات یادگیری، برخی این دو اختلال را یکسان در نظر می‌گیرند. اوتیسم اختلال یادگیری نیست، اما به دلیل اینکه هر دوی این اختلال‌ها باعث تخریب پردازش اطلاعات دیداری و شنیداری می‌شوند، معمولا با هم اتفاق می‌افتند. به صورت کلی، اوتیسم اختلال پیچیده‌تری‌ست.
این اختلال بر رشد شناختی، اجتماعی، حسی و حرکتی کودکان تاثیر زیادی می‌گذارد و با چالش‌هایی در درک تفکرات انتزاعی و سطح بالا و مهارتهای کلامی مثل خواندن و نوشتن همراه است.
گاهی اختلالات دیگری مثل بیش‌فعالی/نقص توجه هم بر دیگر اختلالات کودک سوار میشود و بر پیچیدگی‌های مشکل می‌افزاید. به همین دلیل، آگاهی از علائم و علل هر کدام از این اختلالات برای تشخیص مشکل اصلی کودک و ارائه درمان مناسب برای آن از اهمیت زیادی برخوردار است.
پیشنهاد مطالعه: تست اختلال یادگیری
اوتیسم چگونه به اختلال یادگیری منجر میشود؟
حالا که تا حدودی متوجه ارتباط بین اوتیسم و اختلال یادگیری شدیم، بیایید به‌سراغ فرآیندها و سازوکارهای تاثیرگذاری بر یادگیری کودکان برویم. آگاهی از ۴ روش تاثیرگذاری اوتیسم در بروز اختلالات یادگیری به کنترل و درمان این مشکل کمک زیادی می‌کند:
اختلال در پردازش حسی
پردازش اطلاعات حسی در کودکان اوتیسم به‌حدی جدی‌ست که گاهی تشخیص تفاوت اختلال یکپارچگی حسی و اوتیسم را مشکل می‌کند. در اختلال یکپارچگی حسی، کودکان محرک‌های حسی اطراف خود را به صورت طبیعی دریافت نمی‌کنند و همین مسئله به بروز مشکلاتی در یادگیری منجر میشود. ابتلا به اوتیسم به یکی از روشهای زیر منجر به بروز اختلالات یادگیری در کودکان میشود:
۱. حساسیت بیش‌ازحد (Hypersensitivity) به محرک‌های حسی
در محیط‌های شلوغی مثل کلاس درس -حتی اگر کاملا ساکت و ساختاریافته باشند- حساسیت کودکان به محرک‌های افزایش می‌یابد و تمرکز را مختل می‌کند. کودکان اوتیستیک گاهی به محرک‌های بسیار خفیف مثل نور چراغ یا حرکات بدن دیگر هم‌کلاسی‌ها واکنش نشان بیش‌از حد نشان میدهند و دچار حواس‌پرتی می‌شوند.
۲. حساسیت ناکافی (Hyposensitivity) به محرک‌های حسی
این مورد دقیقا برعکس مورد قبلی‌ست. برخی از کودکان مبتلا به اوتیسم، محرک‌های حسی مانند صداها را یا پردازش نمی‌کنند، یا خیلی با تاخیر پردازش می‌کنند که همین امر منجر به مشکلاتی مثل اختلال املانویسی میشود. این کودکان همچنین ممکن است مثل کودکان مبتلا به بیش‌فعالی مدام در جست‌وجوی تحریک محیطی باشند و نتوانند سر کلاس درس بنشینند و به صحبت‌های معلم گوش کنند.
۳. مشکلات یکپارچگی حسی
برخی اوقات کودکان مبتلا به اوتیسم هر دو مورد بالا را با هم دارند؛ یعنی گاهی دچار حساسیت افراطی به محرک‌های حسی می‌شوند و گاهی واکنش سطحی به تحریکات محیطی نشان میدهند. این کودکان همچنین ممکن است وقتی با چندین نوع ورودی حسی مانند صدای معلم، حرکت مداد بر روی کاغذ و مشاهده تخته مواجه می‌شوند، استرس و فشار غیرقابل وصفی را تحمل کنند. این فشار ممکن است به حدی شدید باشد که کودک تصمیم به ترک تحصیل بگیرد.
اختلال در عملکردهای اجرایی
یکی دیگر از نقطه‌ضعف‌های عمده‌ی کودکان مبتلا به اوتیسم که بر یادگیری آن‌ها نیز تاثیر منفی می‌گذارد، نقص در عملکرد اجرایی‌ست. عملکردهای اجرایی بخش مهمی از مهارتهای شناختی هستند که به ما در انجام کارها و وظایف روزمره کمک می‌کنند. بدون این عملکردها، ما در یادگیری چیزهای جدید و پیاده‌سازی آن‌ها به‌شدت دچار مشکل می‌شویم.
موارد زیر از مهم‌ترین عملکردهای اجرایی تاثیرگذار بر اختلالات یادگیری در کودکان اوتیسم هستند:
۱. مشکل در برنامه‌ریزی و پیروی از دستورالعمل‌ها
کودکان مبتلا به اوتیسم معمولا در برنامه‌ریزی و سازماندهی وظایف مشکل دارند. آن‌ها نمی‌توانند وظایف یا کارها را به وظایف کوچک‌تر و قابل مدیریت تبدیل کنند و آن‌ها را به سرانجام برسانند.
برای مثال، آن‌ها وقتی با سوالات ریاضی چندمرحله‌ای مواجه می‌شوند، در حل گام‌به‌گام آن‌ها به مشکل می‌خورند. به صورت کلی، سازماندهی اطلاعات از مهم‌ترین عوامل موفقیت تحصیلی‌ست که این کودکان در این زمینه ضعیفند.
۲. حافظه کاری ناکارآمد
گاهی برای غلبه بر برخی از چالش‌های تحصیلی باید مقدار مشخصی از اطلاعات را در حافظه فعال (کاری) خود نگه داریم و روی آن‌ها عملیات انجام دهیم. ابتلا به اوتیسم باعث بروز مشکلاتی در حافظه فعال میشود و مثل مشکل در برنامه‌ریزی، امکان دنبال‌کردن دستورالعمل‌های چندمرحله‌ای را مختل می‌سازد.
۳. حواس‌پرتی و عدم تمرکز
حتما برای شما هم پیش آمده است که گاهی اوقات محرک‌های محیطی به حدی آزاردهنده می‌شوند که توان نادیده‌گیری آن‌ها را ندارید. برخی از کودکان مبتلا به اوتیسم به‌راحتی حواسشان پرت محرک‌های محیطی میشود و توجه آن‌ها را مختل می‌کند. عدم تمرکز نیز به‌نوبه‌ی خود منجر به بروز مشکلات و اختلالات یادگیری میشود.
پیشنهاد مطالعه: آموزش الفبا به کودکان اوتیسم
مهارتهای کلامی ناکافی
کودکان اوتیستیک معمولا دیرتر از دیگر هم‌سالان شروع به صحبت می‌کنند و در درک قواعد دستور زبان به‌شدت مشکل دارند. برای مثال، آن‌ها گاهی ضمایر شخصی (من، تو، او و…) را در تعاملات روزمره جابه‌جا استفاده می‌کنند. رشد ناکافی مهارتهای کلامی به یکی از شیوه‌های زیر باعث بروز ناتوانی یادگیری در کودکان میشود.
۱. رشد ناکافی زبان بیانی
این کودکان در بیان خواسته‌های خود و برقراری تعامل با هم‌کلاسی‌ها و معلمان مشکل دارند. آن‌ها همچنین دایره واژگان کمتری از هم‌سالان خود دارند که همین مسئله در درک مفاهیم درسی مانند تعریف اشکال هندسی و یادگیری کلمات جدید تداخل ایجاد می‌کند.
پیشنهاد مطالعه: علل بحرانی کم حرفی کودکان و توصیه های درمانی
۲. رشد ناکافی زبان دریافتی
یکی دیگر از پیامدهای مهم رشد ناکافی مهارتهای کلامی در کودکان اوتیسم، اختلال در پردازش صحبت‌های دیگران است. این کودکان معمولا متوجه صحبت‌های معلم خود سر کلاس نمی‌شوند و در تمرکز و پیگیری توضیحات معلم به مشکل می‌خورند.
۳. مشکل در برقراری ارتباط کلامی-اجتماعی
مشکل در برقرای تعاملات کلامی باعث میشود که کودکان مبتلا به اوتیسم نتوانند به خوبی در کارهای گروهی شرکت کنند. آن‌ها همچنین در درک نشانه‌های اجتماعی و زبان بدن مشکل دارند که همین مسئله تعامل با دیگر هم‌کلاسی‌ها را برایشان سخت‌تر می‌کند. این کودکان همچنین در مدرسه احساس تنهایی می‌کنند که به‌نوبه‌ی خود باعث تشدید اختلالات یادگیری آن‌ها میشود.
پردازش شناختی متفاوت
برخی از کودکان مبتلا به اوتیسم در پردازش اطلاعات دیداری مانند نمودارها و جدول‌ها عالی‌اند. این کودکان الگوهای مشاهده‌شده را به راحتی تشخیص میدهند و در مهارت‌هایی مانند حل پازل از هم‌سالان خود بهتر عمل می‌کنند. بااین‌حال، آن‌ها ممکن است در پردازش اطلاعات شنیداری یا نوشتاری ضعیف‌تر از هم‌سالان خود باشند که احتمال ابتلا به اختلالات یادگیری مانند نارساخوانی و نارسانویسی را افزایش می‌دهد.
- نکته قابل تامل اینکه نارساخوانی شایع‌ترین اختلال یادگیری در بین کودکان اوتیستیک است.
با توجه به نقطه‌قوت کودکان مبتلا به اوتیسم، حتما باید در کنار آموزشهای کلامی از راهکارهای دیداری برای آموزش مفاهیم درسی به این کودکان استفاده کرد.
درمان اختلال یادگیری در کودکان اوتیسم
روشهای درمان اختلال یادگیری در کودکان اوتیسم به‌شدت به نیازهای خاص هر کودک، سطح مشکلات اوتیسم (خفیف، متوسط و شدید) و نوع اختلال یادگیری بستگی دارد. به صورت کلی چند روش در درمان هم‌زمان مشکلات اوتیسم و یادگیری این کودکان پرکاربردترند که در ادامه به توضیح اجمالی آن‌ها می‌پردازیم:
تحلیل رفتار کاربردی (ABA)
این روش یکی از موثرترین راهبردهای درمانی رفتاردرمانگران است که خوشبختانه تاثیر بسیار زیادی در حل اختلالات یادگیری کودکان اوتیستیک دارد. در روش تحلیل رفتار کاربردی:
- با استفاده از سیستم پاداش و تقویت، احتمال رفتارهای مثبت مانند توجه به دستورالعمل‌ها را افزایش و احتمال رفتارهای منفی مانند حواس‌پرتی را کاهش میدهند.
گفتار درمانی
برای کودکانی که مشکلات جدی در مهارتهای کلامی و رشد زبانی دارند، نیاز به گفتاردرمانی است. در گفتاردرمانی به کودکان کمک میشود تا:
- شیوه بیان خواسته‌ها و نیازهای خود را یاد بگیرند.
- به صحبت دیگران گوش کنند و دستورالعمل‌های چندمرحله‌ای را به حافظه بسپارند.
باتوجه به اینکه درک آموخته‌ها و بیان آن‌ها در محیط‌های آموزشی از اهمیت زیادی برخوردار است، گفتاردرمانی یکی از درمانهای اصلی اختلالات یادگیری در کودکان اوتیسم محسوب میشود.
کار درمانی
اگر کودک در پردازش اطلاعات حسی-حرکتی و هماهنگی اندام‌های بدن مشکل داشته باشد، نیاز به کاردرمانی وجود دارد. در کاردرمانی روی مواردی مثل:
- کندنویسی یا نارسانویسی کودکان کار میشود.
همچنین از راهکارهای تنظیم حسی برای کودکان مبتلا به اختلال یکپارچگی حسی مثل حساسیت افراطی استفاده میشود. این راهکارها به افزایش استقلال کودک در امور روزمره و تکالیف درسی کمک می‌کنند.
آموزشهای فردی
اکثر کودکان مبتلا به اوتیسم در کنار آموزشهای مدرسه به آموزشهای فردی برای تسلط بر مهارتهای زندگی و مفاهیم درسی نیازمندند. مربیان اوتیسم در این زمینه تبحر دارند و به کمک روش‌هایی مثل موارد زیر، به درمان اختلالات یادگیری در کودکان مبتلا اوتیسم کمک می‌کنند:
- استفاده از ابزارهای یادگیری بصری مانند نمودارها، تصاویر و فلش‌کارت‌ها
- ارائه ساختار مشخص و برنامه‌های روتین برای کاهش اضطراب کودک
درمانهای یکپارچگی حسی
از این درمان‌ها برای کودکانی استفاده میشود که دچار مشکلات جدی در پردازش اطلاعات حسی هستند. در این درمان‌ها از بازی‌ها و تمرین‌هایی استفاده میشود که حس‌های مختلف (لامسه، شنوایی، بینایی و…) را با یکدیگر هماهنگ می‌کنند و از واکنش‌های نامتناسب با تحریکات محیطی می‌کاهند.
مداخلات خانوادگی و آموزش والدین
نقش خانواده در موفقیت کودکان مبتلا به اختلال یادگیری به حدی پررنگ است که برخی از متخصصان بیشتر از دیگر روش‌ها بر روی آموزش والدین و بهبود تعاملات آن‌ها با کودکان در خانه کار می‌کنند.
والدین می‌توانند به این کودکان در غلبه بر چالش‌های یادگیری در زندگی روزمره کمک کنند. علاوه‌براین، آموزش والدین باعث افزایش هماهنگی بین فعالیت‌های مدرسه و خانه میشود و روند درمان اختلالات یادگیری در کودکان اوتیسم را سرعت می‌بخشد.
سخن پایانی
اگرچه اوتیسم و اختلالات یادگیری دارای علائم و علل متفاوتی هستند، اما گاهی با یکدیگر اشتباه گرفته می‌شوند. برخی از کودکان مبتلا به اوتیسم دارای ضعف‌هایی جدی در پردازش اطلاعات حسی و مهارتهای کلامی‌اند که احتمال ابتلا به اختلالات یادگیری مثل نارساخوانی، نارسانویسی، محاسبه‌پریشی و هماهنگی حسی-حرکتی را افزایش میدهند.
در هر دو مورد، شناسایی و درمان زودهنگام برای جلوگیری از تشدید علائم و بهبود مهارت‌ها ضروری‌ست. پس به محض مشاهده کوچک‌ترین علائمی به متخصصان مراجعه کنید تا کودک وارد فرآیند درمان شود و بر مشکلات تحصیلی غلبه کند.
سوالات متداول
- تفاوت اوتیسم با اختلال یادگیری چیست؟
اوتیسم اختلالی جدیتر است که با تعاملات اجتماعی محدود، رفتارهای کلیشهای و تکراری و علایق محدود و عجیبوغریب مشخص میشود، اما در اختلالات یادگیری رفتار کودک کاملا طبیعیست و فقط در زمینهی خاصی مثل نوشتن یا خواندن ضعف دارد. - چرا احتمال اختلالات یادگیری در کودکان اوتیستیک بالاتر است؟
زیرا کودکان مبتلا به اوتیسم در پردازش اطلاعات حسی، مهارتهای کلامی و عملکردهای اجرایی دچار مشکلاتی هستند که احتمال بروز اختلالات یادگیری را افزایش میدهند. در متن مقاله به صورت کامل به توضیح این موارد پرداختهایم. - از چه درمانهایی برای اختلالات یادگیری در کودکان اوتیسم استفاده میشود؟
تحلیل کاربردی رفتار، کاردرمانی، گفتاردرمانی، درمانهای یکپارچگی حسی و آموزشهای تحصیلی فردی توسط مربیان اوتیسم از بهترین روشهای درمان اختلالات یادگیری در کودکان اوتیسم هستند.
