معلمان اغلب اولین کسانی هستند که متوجه اختلال یادگیری در دانش آموزان می‌شوند. گاهی این نشانه‌ها به راحتی قابل تشخیص‌اند؛ مانند دانش‌آموزی که در خواندن بسیار عقب‌تر از دیگران است یا کودکی که سخت تلاش می‌کند اما باز هم در امتحانات شکست می‌خورد. با این حال، گاهی این نشانه‌ها به سختی قابل مشاهده‌اند و همین می‌تواند باعث شود کودکانی که به کمک نیاز دارند، از دریافت آن محروم بمانند.
به همین دلیل، آگاهی از نشانه‌های تشخیص اختلال یادگیری در دانشآموزان و نحوه برخورد با آن توسط معلمان و والدین از اهمیت زیادی برخوردار است که ما در این مقاله به بررسی آن‌ها می‌پردازیم.
اختلالات یادگیری در دانش آموزان | معرفی اجمالی
کودکان مبتلا به اختلالات یادگیری معمولاً فاصله قابل توجهی بین آنچه به نظر می‌رسد باید قادر به انجامش باشند و آنچه واقعاً قادر به انجامش هستند، نشان می‌دهند. برای مثال، دانش‌آموزی ممکن است در ادبیات عالی باشد اما در انجام تکالیف ریاضی ابتدایی به مشکل بخورد.
ناتوانی‌های یادگیری دانشآموزان ناشی از اختلال در پردازش اطلاعات حسی، حرکتی، شناختی، اجتماعی و هیجانی‌ست. این اختلال منجر به ضعف حافظه، مشکل تمرکز، دشواری در پیروی از دستورالعمل‌ها و بی‌برنامگی دانشآموزان می‌شود.
آگاهی کودکان از نقطه‌ضعف‌های خود باعث ناامیدی، سهل‌انگاری، افت تحصیلی، تظاهر به سرماخوردگی و حتی فرار از مدرسه و ترک تحصیل می‌شود. پس کمک به دانش‌آموزانی که با اختلالات یادگیری دست و پنجه نرم می‌کنند، می‌تواند تغییر بزرگی نه تنها در دوران تحصیل، بلکه در سال‌های آینده زندگی آن‌ها ایجاد کند.
پیشنهاد مطالعه: اختلالات روانی شایع در مدارس
اولین نفری باشید که از اخبار و اطلاعیه‌های مرتبط با پایه تحصیلیتان باخبر می‌شود!
انواع اختلالات یادگیری در دانش آموزان ابتدایی
اختلالات/ناتوانی‌های یادگیری به طیف وسیعی از نقص‌های یادگیری اشاره دارند که طبقه‌بندی دقیق آن‌ها را کمی سخت می‌کند. با این وجود، پژوهشگران تا حد ممکن به تفکیک این اختلالات از یکدیگر پرداخته‌اند و آن‌ها را در دسته‌بندی‌های اصلی زیر قرار داده‌اند:
- اختلال خواندن (نارساخوانی)
- اختلال نوشتن (نارسانویسی)
- اختلال ریاضی (محاسبه پریشی)
- اختلال پردازش شنیداری و دیداری
- ناهماهنگی حسی-حرکتی مانند مشکل در هماهنگی حرکات چشم و دست
- ناتوانی‌های یادگیری غیرکلامی (ضعف در مهارت‌های هیجانی-اجتماعی)
- عدم تمرکز و توجه
- اختلال زبان
اختلال یادگیری در کودکان ابتدایی و دبیرستان
مهارت‌های تحصیلی دانشآموزان در پایه‌های مختلف تحت‌تاثیر آموخته‌های آن‌ها و رشد مغزی‌شان تفاوت زیادی می‌کند. برای مثال، یک دانش‌آموز پایه پنجم دبستان مبتلا به اختلال یادگیری، احتمالا توان تفکیک حروف و آواها از یکدیگر را دارد؛ اما اختلال یادگیری کودک معمولا با ضعف در تشخیص حروف نوشتاری و ارتباط آن‌ها با آواهای گفتاری همراه است.
با توجه به این تفاوت‌ها بهتر است نگاهی مختصر به نشانه‌های اختلال یادگیری در دانش آموزان پایه‌های مختلف بیندازیم.
اختلال یادگیری در کودکان کلاس اول
مشاهده علائم زیر در کودک کلاس‌اولی می‌تواند نشانه‌ای از بروز اختلال یادگیری کلاس اول باشد:
- مشکل در نام‌بردن حروف.
- ناتوانی در بیان زمان (ساعت)
- دست‌وپاچلفتی به نظر رسیدن
- مشکل در گفتن نام افراد و اشیا
- ناتوانی در شمارش سریع و ترتیبی اعداد
- مشکل در حفظ تمرکز برای تکمیل تکالیف
- ناتوانی در تشخیص و بیان کلمات هم‌قافیه
- بیزاری و اجتناب از نوشتن و رونویسی کلمات
- ضعف در برقراری ارتباط بین حروف و صداها
- نوشتن حروف، اعداد و نمادها به‌صورت برعکس (مثلا ۷/۸)
- ضعف در شمارش ساده با برقراری ارتباط یک‌به‌یک بین نمادهای عددی و اشیاء
- مشکل در هماهنگی حسی-حرکتی و استفاده از دکمه‌ها، گیره ها و یادگیری بستن بند کفش
- ناتوانی در استفاده از اشیا کوچک یا وسایل مانند لگو، پازل، موچین و قیچی که نیازمند دقت‌اند.
پیشنهاد مطالعه: برترین بازی های درمان اختلالات یادگیری
اختلال یادگیری در دانشآموزان کلاس دوم تا چهارم ابتدایی
کودکان دوم تا چهارم ابتدایی معمولا قادر به تسلط بر مهارت‌های زیر هستند و ضعف در هر کدام از آن‌ها می‌تواند نشانه‌ای از اختلال یادگیری در کودکان دبستانی پایه دوم تا چهارم باشد:
- ناتوانی جدی در یادگیری خواندن
- تلفظ اشتباه کلمات به صورت مکرر
- ضعف در حفظ و بیان واژگان جدید
- مشکل در حفظ تمرکز بر موضوع گفت‌وگو
- مشکل در فهم دستورالعمل‌ها یا راهنمایی‌ها
- وارد کردن کلمات اختراعی یا ساختگی در مکالمه
- بیان جابه‌جای کلمات دارای صداها و آواهای مشابه
- چالش داشتن در انجام مقایسه‌ها (مثلاً کمتر از، بیشتر از)
- خلق آثار هنری نامتناسب با سن و دیگر مهارت‌های کودک
- ضعف در یادگیری و به‌خاطرسپردن اصول اولیه جمع و تفریق
- مشکل در تشخیص و به‌خاطرسپردن شکل دیداری (چاپی) کلمات
- مشکل در نوشتن روی خط و حفظ فاصله مناسب بین حروف و کلمات
اختلال یادگیری در دانشآموزان پنجم تا هشتم
دانشآموزان پایه پنجم و بالاتر مبتلا به اختلال یادگیری از پس مهارت‌هایی مانند خواندن و نوشتن حروف و کلمات و انجام محاسبات ساده‌ای مثل جمع‌وتفریق برمی‌آیند، اما در انجام وظایف‌پیچیده‌تری مثل موارد زیر ضعیف‌اند:
- خواندن بسیار کند و نامنظم
- عدم درک حالات و احساسات دیگران
- مشکل در بازبینی و اصلاح کارهای خود
- تراز نادرست اعداد هنگام انجام محاسبات
- یادگیری کند بازی‌های جدید و تسلط بر معماها
- مشکل در تعیین اهداف واقع‌بینانه و قابل انجام
- مشکل در نحوه ابراز احساسات و بیان خواسته‌ها
- چالش در سازمان‌دهی وظایف و فعالیت‌های خود
- مشکل در یادگیری جدول ضرب، فرمول‌ها و قوانین
- معکوس کردن ترتیب حروف در کلمات (مثلا: زار/راز)
- حواس‌پرتی و عدم تمرکز حتی در محیط‌های نسبتا ساکت
- نوشتار نامرتب و ناقص با خط‌خوردگی و پاک‌کردن‌های مکرر
- حدس کلمات ناآشنا به جای استفاده از مهارت‌های تحلیلی کلمات
- اشتباه گرفتن مکرر کلمات دارای حروف و آواهای مشابه با یکدیگر
- مشکل در درک اصطلاحات، ضرب‌المثل‌ها، گفتارهای عامیانه و بازی‌های کلامی
- عدم رعایت نکات دستور زبانی مانند کاربرد درست ضمایر و افعال در حین مکالمه
- مشکل در یادگیری اصول شمارش استراتژیک (مثلا شمارش با ۲، ۵، ۱۰، ۱۰۰ و…)
- مشکل در انجام دو یا چند کار به صورت هم‌زمان مانند گوش‌دادن و یادداشت‌برداری
- عدم موفقیت در بازی‌های و فعالیت‌هایی مانند پیانو و بسکتبال به دلیل عدم هماهنگی دست و چشم
- املای ضعیف و ناسازگار (مثلاً یک کلمه در بخش‌های مختلف یک متن به شکل متفاوت نوشته می‌شود)
اختلال یادگیری در دانش آموزان نهم و بالاتر
- ناتوانی در تخمین تقریبی سرعت و فاصله که منجر به دشواری در رانندگی یا انجام بازی‌های خاصی مثل فوتبال می‌شود
- مشکل در تسلط بر دانش عددی برای مثال تخمین کمیت‌ها و مقایسه کلی آن‌ها بدون شمارش
- چالش در پیگیری اصل مطلب در حین گفت‌وگو به دلیل غرق شدن در جزئیات بی‌ربط
- عدم توجه کافی به جزئیات و بی‌دقتی در انجام تکالیف مدرسه و سایر فعالیت‌ها
- جایگزین کردن یا از قلم انداختن کلمات در حین خواندن
- بیان غیرسازمان‌یافته و کاملا مبهم ایده‌ها خود در نوشتار
- عدم درک ایده‌ها یا موضوعات جدید و غیرملموس
- بدخطی به دلیل گرفتن نادرست بدنه مداد در دست
- دایره واژگان محدود و استفاده از زبان مبهم و نادقیق
- مشکل در مسیریابی و یادگیری مسیرهای جدید
- اشتباهات زبانی (مالاپروپیسم) به صورت مکرر
- فراموش کردن کارها یا فعالیت‌های روزانه
- بی‌اعتمادی نسبت به توانایی‌های خود
- ضعف در تفسیر نمودارها و جداول
- بیزاری از خواندن و اجتناب از آن
نحوه تشخیص اختلال یادگیری در دانش آموزان
اگرچه فقط یک متخصص می‌تواند به صورت رسمی تشخیص اختلال یادگیری بدهد، اما معمولا این معلمان هستند که اولین‌بار متوجه وجود مشکل می‌شوند. به همین دلیل، آشنایی با اختلالات یادگیری در کودکان ابتدایی و متوسطه برای معلمان مفید است.
همان‌طور که گفتیم، گاهی نشانه‌ها آشکار هستند، مانند دانش‌آموزی که در خواندن پیشرفتی ندارد یا کودکی که با وجود تلاش بسیار نمی‌تواند جدول ضرب را بیاموزد. اما این نشانه‌ها همیشه واضح نیستند و بسیاری از کودکان به دلیل شرمساری از بیان مشکلات خود، به سختی تلاش می‌کنند تا آن‌ها خود را پنهان کنند. در ادامه به برخی از علائم خطر و نشانه‌های که می‌توان آن‌ها را در محیط کلاس مشاهده کرد:
تفاوت چشمگیر بین استعداد بالقوه و عملکرد واقعی
اگر دانش‌آموزی استعداد و تلاش معقولی دارد، اما چه در یک موضوع خاص و چه در عملکرد کلی مدرسه ضعیف باشد، باید احتمال وجود اختلال یادگیری بررسی شود. این موضوع اغلب به عنوان یک تناقض بین توانایی و استعداد توصیف می‌شود؛ یعنی فاصله‌ای بین توان بالقوه دانش‌آموز و عملکرد تحصیلی واقعی او. مثال‌های زیر نمونه‌ای از این دوگانگی را نشان می‌دهند:
- عملکرد عالی در انشا و املا و ضعف جدی در انجام عملیات‌های ریاضی
- عملکرد خوب در پرسش و پاسخ‌های کلاسی در کنار نمره‌های پایین در آزمون‌های کتبی
سرزنش شدن به دلیل تلاش ناکافی
تلاش‌های دانشآموزان مبتلا به اختلالات یادگیری معمولا پشت نقطه‌ضعف‌هایشان پنهان می‌ماند. بزرگ‌سالان مبتلا به اختلال یادگیری گزارش می‌کنند که در دوران مدرسه بارها به دلیل عدم تلاش کافی از جانب معلمان و والدین سرزنش شده‌اند.
به صورت کلی بهتر است از اصطلاح تنبلی برای دانشآموزان استفاده نشود، زیرا بار منفی دارد و مانع جست‌وجوی دلیل اصلی مشکلات آن‌ها می‌شود. استفاده از عبارت فقدان انگیزه در دانشآموزان در چنین موقعیت‌هایی کاربردی‌تر است و به کنکاش برای یافتن علت اصلی افت تحصیلی دانشآموزان کمک می‌کند.
ضعف در عملکردهای اجرایی
اختلالات یادگیری با تخریب عملکردهای اجرایی مانند برنامه‌ریزی و حل مسئله باعث آشفتگی عملکردی دانشآموزان می‌شوند. حافظه کاری این دانشآموزان معمولا ضعیف است و به همین دلیل در نگه‌داشتن، پردازش و استفاده از اطلاعات جدید مشکل دارند. بزرگ‌ترین مشکل آن‌ها این است که در پیگیری دستورالعمل‌ها، مخصوصا هنگام مواجهه با اطلاعات جدید و دستورالعمل‌های چندمرحله‌‌ای به‌شدت ضعیف‌اند.
پنهان کردن مشکل
این دانشآموزان کاملا نسبت به نقطه‌ضعف‌های خود واقف‌اند و برای اینکه در حضور معلم و دیگر هم‌کلاسی‌ها احساس شرمساری نکنند، مشکلات خود را پنهان می‌کنند. برای مثال:
- چندین برابر دیگر هم‌کلاسی‌ها تلاش می‌کنند تا به حد مطلوب عملکردی برسند.
- در کارهای گروهی به صورت منفعل عمل می‌کنند تا نقطه‌ضعف‌هایشان آشکار نشوند.
- در ردیف‌های آخر کلاس می‌نشینند تا به احتمال کمتری اسمشان صدا زده شود.
مشکلات در تحویل تکالیف
کودکانی که دچار اختلال یادگیری هستند، اغلب در تحویل به‌موقع یا کامل تکالیف مشکل دارند. این مشکلات از دلایل مختلفی نشات می‌گیرند:
- ترس و خجالت از تحویل کار ناقص یا اشتباه
- گم‌کردن تکلیف یا جا گذاشتن مکرر آن در خانه
- فراموشی کامل به دلیل مشکلات حافظه و خودسازمان‌دهی ضعیف
کاهش اعتمادبهنفس و خودکارآمدی
موفقیت تحصیلی تاثیر بسیار زیادی بر عزت‌نفس و اعتمادبهنفس دانشآموزان می‌گذارد. بنابراین، کنارآمدن با اختلالات یادگیری و سازگاری با آن‌ها برای دانشآموزان چالش مهمی‌ست. شکست در کنترل علائم اختلالات یادگیری با احساس ناامیدی، کاهش اعتمادبهنفس و حتی بروز افسردگی و اضطراب در دانشآموزان همراه است.
پیشنهاد مطالعه: تست اختلال یادگیری
سایت اختلالات یادگیری در دانش آموزان ابتدایی
اختلالات یادگیری در دسته مشکلات ویژه یادگیری قرار می‌گیرند و رسیدگی به مشکلات ویژه یادگیری دانشآموزان نیز جزو وظایف سازمان آموزش و پرورش استثنایی کشور است. در صفحه اصلی سایت آموزش و پرورش استثنایی کشور گزینه‌ای به نام مشکلات ویژه یادگیری قرار دارد که با کلیک بر روی آن می‌توانید به منابع آموزشی اختلالات یادگیری در دانشآموزان و لیست مراکز آموزشی دولتی و غیردولتی مشکلات ویژه یادگیری دانشآموزان دسترسی داشته باشید.
درمان اختلالات یادگیری در دانش آموزان ابتدایی
بهترین روش برای درمان اختلالات یادگیری در دانشآموزان، روش آموزش فردی‌ست. در روش آموزش فردی (IEP)، معلمان و مربیان آموزشدیده ابتدا به شناسایی نقاط قوت و ضعف دانش‌آموز می‌پردازند و سپس اقدام به کودک کمک کنند تا با تکیه بر نقاط قوت خود، راهی برای جبران مشکلات و نقطه‌ضعف‌هایش بیابد. برای درمان اختلال یادگیری روشهای موثر و پرکاربرد دیگری هم وجود دارد که به دلیل بیان آن‌ها در مقاله اختلال یادگیری، از بیان مجدد آن‌ها در اینجا صرف‌نظر می‌کنیم.
نحوه برخورد با دانش آموزان اختلال یادگیری
دانشآموزان مبتلا به اختلال یادگیری نیازمند دریافت کمک و حمایت از جانب خانواده و مدرسه‌اند. پس حتما در برخورد با آن‌ها به نکات زیر توجه کنید:
- فراهم‌کردن تسهیلاتی مانند زمان اضافی در آزمون‌ها یا استفاده از فناوری‌های کمکی
- استفاده از وسایل و روشهای آموزشی دیداری، زیرا در اکثر موارد، پردازش اطلاعات دیداری این دانشآموزان از پردازش اطلاعات شنیداری آن‌ها بهتر است.
- ایجاد برنامه‌ها و روال‌های منظم در خانه و مدرسه و داشتن انتظاراتی واضح و شفاف از دانش‌آموز
- آموزش مهارت‌های زندگی، مخصوصا مهارت‌های اجتماعی و برقراری تعامل سازنده مانند نحوه شروع گفت‌وگو و پرسیدن سوال در کلاس
- ارائه زمان‌های ریلکسیشن برای کودکان دارای حساسیت شدید به محرک‌های محیطی
- استفاده از نقاط قوت کودک برای پوشش و جبران نقاط ضعف او
- راه‌اندازی سیستم پاداش و تقویت برای شکل‌دهی به رفتارهای مثبت و مطلوب در دانشآموزان
سخن پایانی
علائم اختلالات یادگیری در دانش آموزان ابتدایی و متوسطه گاهی کاملا واضح است و گاهی پشت عواملی مثل تلاش مضاعف و بی‌انگیزگی دانشآموزان پنهان می‌شود. از آنجا که معمولا معلمان برای اولین‌بار متوجه وجود اختلال یادگیری در دانش آموزان می‌شوند، لازم است که آن‌ها آشنایی اجمالی‌ای با علائم این اختلالات داشته باشند.
دقت داشته باشید که علائم اختلالات یادگیری در پایه‌های تحصیلی مختلف تا حدودی متفاوت است. پس با توجه به این تفاوت‌ها مراقب اختلال یادگیری در دانشآموزان و مخصوصا کودکان دبستانی باشید و به محض مشاهده علامتی مشکوک، از مشاور مدرسه کمک بگیرید و مسئله را با خانواده کودک در میان بگذارید.
سوالات متداول
- نحوه تشخیص اختلال یادگیری در دانش آموزان چیست؟
تفاوت زیاد بین استعداد یک کودک و میزان موفقیت او در عملکرد تحصیلی، مهمترین علامت تشخیص اختلال یادگیری در دانشآموزان است. - برای درمان اختلال یادگیری در دانش آموزان چه باید کرد؟
روش آموزش فردی توسط معلمان و مربیان آموزشدیده بهترین روش برای درمان اختلال یادگیری در دانشآموزان است. تحلیل کارکردی رفتار، گفتاردرمانی، کاردرمانی، نوروفیدبک و دارودرمانی از دیگر روشهای رایج درمان اختلال یادگیری در دانشآموزاناند. - نحوه تشخیص اختلال یادگیری در دانش آموزان چیست؟
تفاوت زیاد بین استعداد یک کودک و میزان موفقیت او در عملکرد تحصیلی، مهمترین علامت تشخیص اختلال یادگیری در دانشآموزان است.
