وقتی صحبت از عدم تمرکز و حواسپرتی در کودکان میشود، همه‌ی ذهن‌ها به سمت اختلال کمبود توجه-بیشفعالی می‌رود. غافل از اینکه بیش فعالی کودکان تنها یکی از ده‌ها مشکلی‌ست که منجربه عدم تمرکز در کودکان میشود. بی‌دقتی و کم‌توجهی تحت‌تاثیر عوامل ژنتیکی و محیطی زیادی قرار دارد که هر کدامشان به‌تنهایی توان ایجاد مشکل عدم تمرکز در کودکان را دارند. تا به‌خوبی این علل عدم تمرکز در بچهها را نشناسیم، راهکارهای درمانی مناسبی هم برای رفع آن‌ها پیدا نمی‌کنیم. پس بیایید ابتدا نشانه‌ها و دلایل این مشکل را بکاویم و سپس به‌سراغ روش‌های درمان آن برویم.
عدم توجه و تمرکز در کودکان
تمرکز یعنی بتوانیم تمام حواسمان را روی یک کار بگذاریم. توجه متمرکز موقعی اتفاق می‌افتد که محرک‌های غیرمرتبط مانند صداهای اطراف را فیلتر کنیم و باتمام دقت به آن‌چه در لحظه‌ی حال برایمان مهم است فکر کنیم. حواس همه‌ی ما بالاخره پرت میشود، اما هرچه مدت‌زمان طولانی‌تری پای کار بمانیم و مسئله‌ی در دست بررسی را بیشتر بشکافیم، یعنی تمرکز بهتری داریم. توجه و تمرکز 2جزء اصلی دارد:
- حفظ تمرکز روی اطلاعات مرتبط
- سرکوب اطلاعات نامرتبط
باتوجه به 2جزء بالا، مشکل عدم تمرکز در کودکان گاهی به‌دلیل ناتوانی در حفظ توجه پیوسته و گاهی‌دیگر ناشی از ضعف در فیلتر اطلاعات نامرتبط است.
علائم عدم تمرکز در کودکان
نشانههای زیر لزوما به‌معنای مشکل عدم تمرکز کودکان نیستند. مثل زنگ هشدار به آن‌ها نگاه کنید و با دیدنشان، احتمال ابتلای کودک به مشکلات نقص توجه را جدی‌تر بگیرید:
- قبل از فکرکردن عمل می‌کنند.
- مدام اشتباهات تکراری و واضح انجام می‌دهند.
- اغلب اوقات وسایل خود را گم‌می‌کنند یا جا می‌گذارند.
- در سازمان‌دهی برنامه‌ها و فعالیت‌های روزمره مشکل دارند.
- رعایت نوبت در بازی‌ها و فعالیت‌های کودکانه برایشان مشکل است.
- بی‌تحرک‌ماندن برایشان سخت است و همیشه باید دستشان مشغول کاری باشد.
- پیروی از دستورالعمل‌های انجام یک وظیفه و به‌سرانجام‌رساندن آن برایشان سخت است.
- همیشه جزئیات را فراموش می‌کنند و علائم فراموشکاری کودکان بیشتر در آن‌ها مشاهده میشود.
- معمولا کارها را نیمهتمام رها می‌کنند، زیرا حواسشان به‌راحتی توسط محرک‌های خارچی پرت میشود.
چندمورد دیگر هم هست که در ادامه کمی مفصل‌تر به آن‌ها می‌پردازیم:
خیره‌خیره نگاه‌کردن
براساس تجربیات و پژوهش‌ها، چشمان ما هنگام توجه به اطلاعات و پردازش آن‌ها مدام در حرکت است. پس وقتی یک کودک هنگام انجام تکالیف یا در حین گفتوگو با اطرافیان در حال زلزدن به افق است، یعنی تمرکز ندارد.
پرش افکار
پرش افکار از مهمترین نشانههای عدم تمرکز در کودکان است. آن‌ها نمی‌توانند زنجیره‌ی افکار را دنبال کنند و بحث را به نتیجه برسانند. به‌عنوان‌مثال، کودک هنگام تعریف یک داستان مدام از بحث اصلی خارج میشود و از روی جزئیات مهم می‌پرد.
نیاز به زمان زیاد برای انجام تکالیف
کاری که در 1ساعت قابل انجام است را 3ساعت طول می‌دهند، زیرا به‌راحتی حواسشان توسط محرک‌های خارجی پرت میشود. هر بار پرت‌شدن حواس مساوی‌ست با تلف‌شدن مقداری زمان برای تمرکز مجدد.
احساس درماندگی
برخی از کودکان مبتلا به اختلال عدم تمرکز احساس شرمساری و ناامیدی دارند. آن‌ها وقتی باوجود تلاش زیاد، باز هم در انجام‌دادن تکالیفشان شکست می‌خورند، دچار حسی از شکست، درماندگی و بیانگیزگی می‌شوند. پس باید مراقب عزت‌نفس کودکان دچار عدم تمرکز هم بود.
بیقراری
برخی از آن‌ها برای حفظ تمرکز باید حتما با چیزی وَر بروند. مثلا وقتی سر کلاس نشسته‌اند، همیشه چیزی مانند مدادشان را در دست نگه می‌دارند و با آن بازی می‌کنند.
علت عدم تمرکز در کودکان
در پاسخ به سوال عدم تمرکز در کودکان نشانه چیست، احتمالا به یکی از گزینه‌های زیر بر می‌خوریم. هر کدام از این عوامل به‌تنهایی توان مختل‌کردن توجه کودک را دارند، پس هیچ‌کدام از آن‌ها را دست‌کم نگیرید:
کمبود خواب
یکی از مهمترین پیامدهای منفی کم‌خوابی افزایش حواسپرتی در کودکان است. وقتی کودک کم می‌خوابد، امواج مغزی‌اش کندتر می‌شوند و به‌همین‌دلیل قادر به تمرکزکردن نیست.
تغذیه نامناسب
کمبود برخی ویتامین‌ها و پروتئین‌ها سرعت پردازش اطلاعات را کاهش می‌دهد و منجر به عدم تمرکز در کودکان میشود. علاوه‌براین، برخی از خوراکی‌ها، خصوصا مواد قندی و پرچرب، توجه را مختل می‌کنند.
کمتحرکی
نداشتن ورزش و فعالیت جسمانی باعث انباشت انرژی در کودک میشود و او را تحریک‌پذیر می‌کند. علاوه‌براین، کمتحرکی سلامت روان کودک را به خطر می‌اندازد و آرامش ذهنی او را می‌گیرد.
ضعف در برنامهریزی
پیامد اولیه بی‌برنامگی احساس ابهام و سردرگمی است. هرچه کودک مهارت کمتری در برنامهریزی، خودمدیریتی و خودسازمان‌دهی داشته باشد، مسلما سردرگمی بیشتری را تجربه می‌کند و تمرکز پایین‌تری خواهد داشت.
اختلال عدم توجه و تمرکز در کودکان
بیشفعالی مهمترین اختلال عدم تمرکز در کودکان است. اختلال نقص توجه (ASD) یکی از انواع فرعی بیشفعالی است و بهشدت تمرکز کودکان را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد. این اختلال به درمان حرفه‌ای نیاز دارد، زیرا اگر عوارض درمان نکردن کودک بیش فعال جدی گرفته نشود، در دوران نوجوانی و حتی بزرگ‌سالی ادامه پیدا می‌کند. البته نباید هر عدم تمرکزی را به بیشفعالی ربط داد، زیرا گاهی دلیل آن به مسائل دیگری مانند بازیگوشی بر می‌گردد. ما این مسئله را در مقاله‌ی تفاوت شیطنت و بیش فعالی در کودکان بررسی کرده‌ایم.
استرس و اضطراب
استرس و اضطراب در کودکان از دیگر عواملی‌ست که بهشدت تمرکز را مختل می‌کند. استرس بخشی از حافظه را اِشغال می‌کند و حفظ توجه پیوسته را از بین می‌برد.
مشغله‌های فراوان روزمره
کودکان به بازی و تفریح و خوش‌گذرانی نیاز دارند تا تجدید قوا کنند و دوباره به انجام وظایف خانگی و درسی‌شان برسند. اگر کودک مجبور باشد تمام وقتش را صرف انجام تکالیف مدرسه و دیگر فعالیت‌های فوق برنامه مانند یادگیری زبان انگلیسی بکند، به‌مرور دچار فرسودگی میشود.
نداشتن انگیزه و علاقه
بچهها وقتی به درسی یا کاری علاقه نداشته باشند، نمی‌توانند دل به آن بدهند و برایش وقت بگذارند.
ابتلا به اختلالات یادگیری
هرکدام از اختلالات یادگیری باعث تخریب پردازش اطلاعات در زمینه‌ی خاصی می‌شوند. به‌عنوان مثال، کودکان مبتلا به اختلال خواندن در پردازش اطلات و نمادهای دیدار ضعیف‌اند و به‌همین‌دلیل، در این زمینه‌ها تمرکز ندارند. اختلالات یادگیری به درمان حرفه‌ای نیاز دارند و برای درمانشان باید از روان‌شناسان تربیتی کمک گرفت.
عدم تمرکز کودک دو ساله
صحبت از عدم تمرکز بچه‌های 2ساله تقریبا بی‌معناست زیرا مغز آن‌ها هنوز برای کارهای تمرکزی آماده نیست و خودکنترلی کودکان پایین است. پس نباید از کودکان دوساله توقع داشت که یک گوشه بنشینند و طبق دستورالعمل‌ها و قوانین رفتار کنند. فعالیت، بازی و کنجکاوی تمام دنیای کودکان نوپاست و آن‌ها تنها وقتی به چیزی توجه می‌کنند که برایشان جذاب باشد. بهترین کار در این بازه‌ی سنی، زمینه‌سازی برای تقویت توجه و تمرکز کودک با استفاده از راهکارهای زیر است:
- فراهم‌سازی محیطی سرشار از تحریک برای بازی و فعالیت کودک
- تشویق تنها بازی کردن کودک و اجتناب از بازخورددادن به او در حین بازی
- فراهم‌سازی زمینه‌ی فعالیت‌های چالشی برای کودک و کمک‌نکردن به او برای موفقیت (انجام بازی‌هایی مثل پرتاب حلقه‌ها)
علت عدم تمرکز در کودکان پیش دبستانی
اکثر کودکان پیش‌دبستانی، خصوصا تا قبل از 5سالگی، خیلی زود کسل می‌شوند، تکانشی رفتار می‌کنند و مدام دنبال تجربیات جدید می‌گردند. پس در این بازه‌ی سنی هم دامنه‌ی توجه پایین لزوما به‌معنای بیماری عدم تمرکز در کودکان نیست. در حدود 5سالگی، اکثر کودکان می‌توانند بین 4 تا 6دقیقه روی یک کار یا بازی با یک اسباب‌بازی تمرکز کنند. مشکل توجه کودکان در این بازه‌ی سنی هم کاملا تحت‌تاثیر علایقشان است:
- آن‌ها معمولا روی کارهای موردعلاقه‌شان می‌توانند تمرکز کنند، اما هنگام انجام کارهای اجباری خیلی‌زود حواسشان پرت میشود.
عدم تمرکز در کودکان ابتدایی
وقتی بچهها به سن دبستان می‌رسند و وارد مدرسه می‌شوند، صحبت درباره‌ی اختلال عدم تمرکز منطقی‌تر میشود. بچه‌های دبستانی باید بتوانند حداقل 14دقیقه روی یک مسئله تمرکز کنند. گاهی دلیل عدم تمرکز در دانش آموزان به عوامل محیطی مانند تغییر سبک زندگی و استرس مدرسه مربوط است که به‌مرور کاهش پیدا می‌کند. اما اگر مشکل نقص توجه کودک برای مدت طولانی ادامه پیدا کند، حتما باید با یک روان‌شناس کودک دراین‌باره صحبت کرد، زیرا شاید پای اختلالاتی مانند بیشفعالی در میان باشد.
درمان عدم تمرکز در کودکان
اولین و بهترین راهکار برای حل این مشکل شناسایی علت عدم توجه و تمرکز در کودکان و برطرف‌کردن آن است. اگر موفق به این کار نشدید و مشکل باعث تخریب عملکرد کودک در زمینه‌های مختلف شد، حتما باید به یک روان‌شناس کودک برای درمان مراجعه کنید. در کنار کمک‌گرفتن از متخصصان، راهکارهای زیر نیز در تقویت توجه و کاهش علائم این مشکل موثرند:
تقویت هوش کلامی
بچهها با زبان و اصطلاحا گفت‌وگوی درونی فکر می‌کنند. آن‌ها هرچه مهارت‌های کلامی بیشتری داشته باشند، راحت‌تر و سریع‌تر اطلاعات را پردازش می‌کنند. پس حتما روی تقویت مهارت‌های کلامی کودک کار کنید. یکی از بهترین راهکارها برای افزایش هوش کلامی کودکان، قصه‌خواندن برای آن‌هاست.
پیشنهاد مطالعه: تاثیر داستان بر یادگیری کودکان
ورزش و فعالیت جسمانی
تحرک و فعالیت بدنی مناسب برای کودکان تاثیر بسیار زیادی بر تقویت توجه آن‌ها دارد. پس حتما برای تخلیه انرژی کودکان با بازی برنامه داشته باشید و سرگرمی‌های پرتحرکی مانند موارد زیر را انجام دهید:
- ترامپولین
- بازی با توپ
- استخررفتن و شناکردن
- آموزش دوچرخه‌سواری به کودک
پیشنهاد مطالعه: ورزش برای کودکان بیش فعال
استفاده از بازی برای افزایش تمرکز کودکان
بازی‌هایی که آغاز و پایان مشخص دارند به تقویت تفکر منطقی و همچنین افزایش تمرکز کودکان کمک می‌کنند. مهمترین و جذاب‌ترین بازی‌هایی که در این گروه قرار می‌گیرند:
- لگوهای ساختنی
- نقطه‌بازی
- پازل‌‌ها
- مازها
در مقاله‌های بازی فکری برای کودکان و بازی برای افزایش تمرکز کودکان ایده‌های بیشتری در این خصوص معرفی کرده‌ایم.
انجام فعالیت‌های نیازمند توجه متمرکز
فعالیت‌هایی که جنبه‌ی دسته‌بندی، نظم‌دهی و طبقه‌بندی هستند، هم جنبه‌ی سرگرمی دارند و هم به افزایش دامنه‌ی توجه کودکان کمک زیادی می‌کنند. اکثر بازی‌های کارتی جزو این دسته از فعالیت‌ها هستند. علاوه‌براین، خودتان هم می‌توانید از چنین سرگرمی‌هایی تدارک ببینید. مثلا از کودک بخواهید:
- اسباب‌بازی‌هایش را براساس نوع آن‌ها مرتب کند (ماشین‌ها و تفنگ‌ها و… را کنار هم بچیند).
- قاشق‌ها و بشقاب‌ها را از هم جدا کند و هر کدام را در سبدی جداگانه بچیند.
- قابلمه‌ها را از کوچک به بزرگ مرتب کند.
تنظیم خواب کودک
بچه‌های پیش‌دبستانی به حدود 12 و دبستانی‌ها به حدود 10ساعت خواب مفید نیاز دارند. برای خواب کودک برنامه‌ی منظم داشته باشید تا انرژی لازم برای فعالیت‌های روزمره را بگیرد.
پیشنهاد مطالعه: بهبود خواب کودکان بیش فعال
غذای سالم و مقوی و اجتناب از خوراکی‌های مضر
بعضی غذاها باعث بهبود توجه و دقت کودکان می‌شوند و بعضی‌ها برایشان مضرند. پس حواستان به تغذیه و رژیم غذایی کودک باشد و حتما نکات زیر را رعایت کنید:
- صبحانه‌خوردن
- مصرف زیاد آب و جلوگیری از کم‌آبی بدن
- اجتناب از مصرف قهوه و کافئین در کودکان
- خوردن غذاهای دارای امگا 3 مانند تخم‌مرغ و ماهی
- افزایش مصرف غذاهای سرشار از آهن مانند حبوبات
- علاقمندکردن کودکان به میوه ها و سبزیجات و مصرف روزانه‌ی آن‌ها
- خودداری از زیاده‌روی در خوردن مواد قندی مانند نوشیدنی‌های گازدار و خوراکی‌های پرچرب و فست‌فودی
پیشنهاد مطالعه: غذای سالم برای کودک
تمرین توجه به جزئیات
داشتن نگاه ریزبینانه و جزئی‌نگرانه از مهمترین مهارت‌های افراد دارای تمرکز بالاست. شما هم با انجام تمرین‌های مختلف توجه به جزئیات را در فرزندتان تقویت کنید. به‌عنوان‌مثال:
- تصویری از یک کتاب را به کودک نشان و به او یک‌دقیقه برای بررسی کامل آن فرصت بدهید. سپس درباره‌ی آن تصویر از او سوال بپرسید: «دوچرخه چه رنگی بود؟»، «پسره داشت چی‌کار می‌کرد؟».
برنامه‌ی روزانه‌ی منظم
وقتی کودک بداند هر بازه‌ی زمانی در طول روز به چه کاری اختصاص دارد، راحت‌تر و سریع‌تر خودش را با شرایط وفق می‌دهد. او در این شرایط می‌داند که چه زمانی باید برای کارهای چالشی و نیازمند تمرکز وقت بگذارد و چه زمانی آزاد است که به فعالیت‌های موردعلاقه‌اش بپردازد. پس برای کارهای روزانه مانند انجام تکالیف مدرسه، مشارکت کودک در انجام کارهای خانه، تلویزیون‌دیدن و بازی‌کردن زمان مشخصی در نظر بگیرید.
آموزش نظم و برنامه ریزی به کودک
یکی از دلایل مهم حواسپرتی کودکان بازیگوشی و شیطنت است. اگر روی آموزش قانون، نظم و برنامهریزی به کودک کار نکنیم، احتمال دارد که به کودکی سهل‌انگار و بی‌مسئولیت تبدیل شود. این کودکان هنگام مواجهه با سختی‌ها خیلی زود ناامید می‌شوند و نمی‌توانند برای حل چالش‌ها تلاش کنند. پس آموزش نظم به کودکان به‌صورت غیرمستقیم تاثیر زیادی بر بهبود توجه آن‌ها دارد.
پیشنهاد مطالعه: آموزش مهارت حل مسئله به کودکان
گشت‌وگذار در طبیعت
یکی‌دیگر از روش‌های بسیار موثر برای بهبود توجه و دقت کودکان، طبیعت‌گردی است. رفتن به محیط‌های باز و گشت‌گذار در طبیعت، ذهن کودکان را باز می‌کند و انرژی مضاعفی به آن‌ها می‌بخشد. در مقاله‌ی نقش طبیعت در رشد کودکان بیشتر درباره‌ی اهمیت این مسئله در زندگی کودکان صحبت کرده‌ایم.
مطالعه‌ی بیشتر: علت عدم تمرکز در نوجوانان و راهکارهای درمان آن
سخن پایانی
اکثر بچه‌های پیش‌دبستانی یا هنوز رشد مغزی‌شان به حدی نرسیده است که بتوانند روی چیزی تمرکز کنند و یا علاقه‌ای به این کار ندارند. اجبار آن‌ها هم کار درستی نیست. بهترین راهکار در این بازه‌ی سنی، افزایش آمادگی آن‌ها برای تسلط بر کارهای تمرکزی به کمک بازی و تمرین و فعالیت‌های مختلف است. اما رشد شناختی کودکان دبستانی به حدی رسیده است که بتوانند روی موضوعات مختلف تمرکز کنند و کارهایشان را به سرانجام برسانند. اگر کودکی در این بازه‌ی سنی دچار اختلال تمرکز است، حتما باید علت آن بررسی و رفع شود. گاهی هم مشکل عدم تمرکز کودک باوجود تلاش‌های فراوان برطرف نمی‌شود. در این موقعیت‌ها حتما باید به روان‌شناسان کودک برای تشخیص و درمان مشکل اصلی مراجعه کرد.
سوالات متداول
- نشانه های عدم تمرکز در کودکان چه هستند؟
زلزدن به در و دیوار در حین گفتوگو و انجام کارهای تمرکزی، بیقراری و تحریکپذیری، گمگردن وسایل، رهاکردن نیمهتمام کارها، فراموشکاری، عدم توجه به جزئیات، پرش افکار و عدم رعایت نوبت از مهمترین نشانههای عدم تمرکز در بچهها هستند. - علت عدم تمرکز کودکان چیست؟
عوامل زیادی در این زمینه تاثیرگذارند ازجمله: استرس زیاد، کمبود خواب، تغذیهی نامناسب، کمتحرکی، ابتلا به بیشفعالی، مهارت ناکافی در برنامهریزی، ابتلا به اختلالات یادگیری، حساسیت به سروصداهای محیطی و بیانگیزگی. - نام بیماری عدم تمرکز در کودکان چیست؟
عوامل زیادی بر عدم تمرکز در کودکان تاثیرگذارند اما مهمترین اختلالی که منجربه این مشکل میشود بیشفعالی است. اکثر کودکان مبتلا به بیشفعالی از مشکل عدم تمرکز و توجه رنج میبرند.
منابع
هر کمبود توجهی نشانه‌ی بیشفعالی نیست | Child mind institute
9علامتی که نشان از مشکل تمرکز در فرزندتان می‌دهد | GradePower
عدم تمرکز در کودکان 3، 5 و 7ساله | ePozytywna
