جهش رشدی فیزیکی به دوره‌های از افزایش سریع قد، عضلات و تغییرات وزن گفته میشود. این تغییرات از دوره نوزادی تا نوجوانی اتفاق می‌افتند اما در هر دوره نشانه‌های خاص خود را دارند. گاهی والدین نسبت به تاخیر دوره رشد فرزند خود یا کم و زیاد بودن آن نسبت به سایر همسالان، دچار استرس می‌شوند. از طرفی جهش رشد در سنین مختلف، ممکن است با علائمی مثل درد یا تغییرات خلق و خو همراه باشند. لازم است والدین نسبت به نشانه‌هایی که خبر از رشد سالم کودک و نوجوان دارند، آگاهی کامل داشته باشند. بنابراین در این مطلب راجع به سنین مختلفی که بچه‌ها دچار جهش رشدی می‌شوند، نشانه‌ها و چالش‌های این دوره‌ها و کارهایی که می‌توان برای رشد مطلوب انجام داد، صحبت کرده‌ایم.
جهش های رشد در دوره نوزادی
نوزادان به صورت پیوسته رشد می‌کنند اما عموما در محدوده‌ها سنی زیر ممکن است شاهد یک جهش رشد کوتاه یک هفته‌ای یا چند روزه در نوزاد باشید.
اغلب نوزادان در این سنین و پس از چند روز جهش رشد، تفاوت قابل مشاهده یا اندازهگیری در قد و وزن خود دارند. شاخص دیگری که در جهش رشدی نوزادان می‌بینیم، رشد دور سر کودک است. دور سر نوزادان در ۶ ماه بعد از تولد، ۸ تا ۱۰ سانتی‌متر افزایش پیدا می‌کند. در ۶ ماهه دوم نیز دور سر نوزادان حدودا ۳ سانتی‌متر بیشتر میشود. گاهی این تغییرات را می‌توان با نشانه‌های زیر مشاهده کرد:
- تغییرات الگوی خواب
- بی‌قراری و گریه
- افزایش یا کاهش میل به غذا
- تب و افزایش حجم بزاق در دوره رشد دندان‌ها
جهش های رشد کودکان
رشد قد کودکان در سنین ۲ تا ۴ سالگی، سالانه ۱۵ تا ۱۷ سانتی‌متر است و تا ۲ کیلوگرم افزایش وزن پیدا می‌کنند. رشد کودکان معمولا به صورت یکنواخت یا ثابت نیست بلکه حالت جهش دارد. به همین دلیل وقتی مدت کوتاهی یک کودک را نمی‌بینیم، متوجه تغییرات زیادی در او می‌شویم. جهش رشد در این سنین اغلب در پاها و تنه کودکان اتفاق می‌افتد. به دلیل کاهش توده چربی بدن از یک تا ۵ سالگی، کودکان در این دوره کمی لاغرتر دیده می‌شوند. از ۲ سالگی نیز پزشک کودک در مراکز بهداشت، معمولا شاخص توده بدنی را برای بررسی میزان اضافه وزن بررسی می‌کند.
نشانه های جهش رشد در کودکی
در دوره رشد کودکان با یک سری نشانه‌ها یا تغییرات روبرو می‌شوید که کاملا طبیعی است:
- افزایش دفعات گرسنگی و علاقه کودک به غذا
- تغییر در الگوی خواب مثل خواب مکرر طی روز
- بی‌قراری، ناآرامی و بهانه گیری کودک
- درد خفیف در پاها
- انقباض عضلانی بعد از فعالیت زیاد (کمتر از ۲۴ ساعت طول می‌کشد)
جدول مراحل رشد کودک
تکامل در دوره کودکی بسته به سن مراحل مختلفی را طی می‌کند. در جدول زیر می‌توانید مراحل تکاملی کودک را در سنین مختلف ببینید.
| سن | تکامل حرکتی | تکامل کلامی | تکامل تطبیقی | تکامل اجتماعی |
| ۶ تا ۸ هفتگی | – | – | – | نگاه کردن و لبخند زدن |
| ۳ ماهگی | راست نگه داشتن سر | – | – | – |
| ۴ تا ۵ ماهگی | نشستن با کمک دیگران | گوش دادن | تلاش برای گرفتن اشیا | شناختن مادر |
| ۶ تا ۸ ماهگی | نشستن بدون کمک | صدا درآوردن | دست به دست کردن اشیا | فهم قایم باشک بازی |
| ۹ تا ۱۰ ماهگی | سینه‌خیز رفتن | ایجاد اصوات بیشتر | رها کردن اشیا | غریبگی با ناآشناها |
| ۱۰ تا ۱۱ ماهگی | ایستادن بدون کمک | گفتن کلمه | استفاده از انگشت شست و نشانه | – |
| ۱۲ تا ۱۴ ماهگی | راه رفتن با قدم‌های گشاد | گفتن مامان و بابا | توانایی گذاشتن دو جسم روی هم | – |
| ۱۸ تا ۲۱ ماهگی | قدم برداشتن عادی | وصل کردن کلمات | می‌تواند اشیایی مثل تیله را از درون ظرف خارج کند | فهمیدن دستورات دو مرحله‌ای |
| ۲ سالگی | دویدن | گفتن جملات کوتاه | می‌تواند ستونی با ۶ تا ۷ مکعب درست کند | درک توالت رفتن |
جهش های رشد نوجوانان
در دوره بلوغ نیز به دلیل افزایش ناگهانی ترشح هورمونهای جنسی، یک دوره جهش رشدی در نوجوان اتفاق می‌افتد. در این دوره متناسب با جنسیت، شاهد تغییرات فیزیکی مختلف به عنوان صفات ثانویه جنسی هستیم. حاکثر رشد در این دوره برای پسران ۲۵ تا ۳۰ سانتی‌متر و برای دختران ۲۰ تا ۲۵ سانتی‌متر است. البته ممکن است تحت تاثیر ژنتیک، این محدوده کمی بیشتر یا کمتر باشد.
جهش رشد دختران و پسران معمولا در سنین متفاوتی اتفاق می‌افتد. دختران یک تا دو سال زودتر (۸ تا ۱۲ سالگی) دچار جهش قدی می‌شوند. با آغاز عادات ماهانه هم در بیشتر موارد، رشد قدی دختران کاهش پیدا می‌کند. بنابراین سن جهش دختران قد تا حد زیادی بستگی به زمان اولین عادت ماهیانه دارد. از طرفی طول مدت رشد قدی در پسران طولانی‌تر است و اغلب در دوره نوجوانی رخ میدهد. رشد قد دختران در سنین ۱۴ تا ۱۷ سالگی، و در پسران در ۱۶ تا ۱۸ سالگی، به دلیل بسته شدن صفحات غضروفی استخوان‌ها متوقف میشود.
علائم و نشانه های جهش رشد در نوجوانان
طی جهش رشد در دوره نوجوانی به دلیل رشد طولی و عرضی استخوان‌ها، نوجوانان نشانه‌های زیر را تجربه می‌کنند:
- درد در کشاله‌های ران
- درد در استخوان‌های پا و دست
- بوی بدن ناشی از تغییرات متابولیسم و هورمونی
- تغییرات پوستی مانند افزایش چربی و جوش
- بروز ویژگی‌های ثانویه جنسی مانند ضخیم شدن موهای زائد بدن و صورت (در پسران)
- ناهماهنگی رشدی بین اندام‌های مختلف
- نوسانات خلقی و تحریک‌پذیری
- تغییرات الگوی خواب (افزایش یا کاهش ساعت خوابیدن)
برخی از نشانه‌های جهش رشد نوجوانان با علائم بلوغ مشترک هستند. با توجه به اهمیت رفتار والدین در برابر جهش رشد در نوجوانی و ارتباط این موضوع با دوره بلوغ، پشنهاد می‌کنیم مطلب برخورد درست والدین با فرزندان در سن بلوغ را هم مطالعه کنید.
نکات مهم در دوره جهش رشد
- در دوره بلوغ و رشد نوجوانان، مصرف آب را فراموش نکنید. نوشیدن آب کافی به جذب بهتر مواد مغذی در بدن کمک می‌کند.
- حفظ وزن مناسب به سلامت مفاصل، استخوان‌ها و رشد مناسب قد کمک می‌کند.
- فعالیت بدنی، ورزش‌های مثل شنا و بسکتبال به دلیل حرکت‌های کششی، تاثیر خوبی در روند رشد کودکان و نوجوانان دارند.
- تمرینات یوگا و ریلکسیشن، با کاهش استرس و اضطراب در دوره نوجوانی به سلامت طی شدن دوره جهش رشد در نوجوانان کمک می‌کنند.
- سبک زندگی سالم شامل تغذیه مقوی، کاهش مصرف کربوهیدرات و چربی ناسالم، مصرف پروتئین کافی و ۸ ساعت خواب با کیفیت شبانه، اثر بسزایی در بهبود سوخت و ساز، رشد و سلامت هورمونی نوجوانان دارند.
علایم اختلال رشد
یکی از دلایل اصلی نگرانی والدین درباره رشد فرزندشان، ایجاد ناهماهنگی رشدی در بخش‌های مختلف یا عدم تشابه روند رشد با همسالان است. اما چه زمان این مسئله جای نگرانی و نیاز به پیگیری تخصصی دارد؟ اگر با یکی از موارد زیر مواجه شدید، بررسی بیشتر توسط متخصصان مربوطه را توصیه می‌کنیم:
- تغییرات خلقی شدید و ناگهانی
- جهش رشد بسیار کمتر یا بسیار بیشتر نسبت به همسالان
- ناهماهنگی رشدی غیر ژنتیکی در اعضای بدن (مثلا رشد زیاد یا کمتر دور سر نسبت به بقیه اعضای بدن)
- تغییر ناگهانی و شدی در میزان اشتها یا خواب
- تمایل به مواد غذایی خاص مثلا شیرینی‌جات
- اجتناب از حضور در جمع یا همسالان
- بلوغ زودرس یا بلوغ دیررس
در ارتباط با دو موضوع اضطراب و خشم که از تغییرات خلقی رایج نوجوانی است، اطلاعات کاملی در مطالب راهنمای کامل کنترل خشم در نوجوانان و اضطراب در کودکان و نوجوانان در اختیارتان قرار داده‌ایم.
سخن پایانی
بدن انسان یک سیستم بسیار پیچیده و منظم است که همه تغییرات آن به صورت برنامه‌ریزی شده اتفاق می‌افتند. رشد دندان‌های شیری، افتادن دندان‌های شیری و رشد دندان‌های دائمی، جهش رشد قد و وزن، تغییرات ظاهری مانند رشد موهای صورت، همگی در سنین مشخصی رخ می‌دهند. گاهی شاهد کاهش یا افزایش این رشد نسبت به همسالان هستیم که لزوما نشانه بدی نیست. اما گاهی رشد بچه‌ها در این سنین دچار اختلالاتی میشود که نیاز به پیگیری و بررسی بیشتر دارد. امیدوارم با شناخت سنین رشد، نیازهای رشدی کودکان و نوجوانان و رسیدگی کافی در این دوران، فرزندانی با جسم و ذهنی سالم داشته باشید.
پیشنهاد مطالعه: چیزی به نام دانش آموز تنبل وجود ندارد
سوالات متداول
- جهش رشد در چه سنینی رخ میدهد؟
جهش رشد نوزادان معمولا در سه دوره ۱ تا ۳ هفتگی، ۶ هفتگی، ۳، ۶ و ۹ ماهگی رخ میدهد. کودکان نیز در سنین ۲ تا ۴ سال جهشهای رشدی متعددی دارند که با شاخصهای قد، وزن و دور سر اندازهگیری میشود. نوجوانان نیز در سن بلوغ جهش رشدی و تغییرات فیزیکی فراوانی دارند. - جهش رشد نوجوانان از چه سنی شروع می شود؟
نوجوانان دختر بر اساس سن بروز قاعدگی، در سنین ۸ تا ۱۳ سالگی و پسران نیز در سنی ۱۰ تا ۱۵ سالگی جهش رشدی دارند. - چه چیزی باعث جهش رشد در نوجوانان می شود؟
افزایش هورمونهای جنسی در کنار افزایش هورمون رشد در این دوره، یکی از عوامل رشد قدی ناگهانی در نوجوانان است.
